Janusz Sidorek
O ingardenowskiej teorii
przedmiotów czysto intencjonalnych,
cz. II : z problematyki konstytucji
przedmiotu czysto intencjonalnego
Studia Philosophiae Christianae 16/1, 165-177
b a d a n ia n a te r e n ie ściśle filo z o fic z n y m , n ie k o r z y s ta z p r z e s ła n e k ty p u te o lo g ic z n o -re lig ijn e g o . P o w tó re , n a a n a liz a c h ściśle s y s te m a ty c z n y c h z p o m in ię c ie m h is to r ii k la s y c z n y c h „ d o w o d ó w ” , a je ś li o d w o łu je się do A k w im ały , to jeg o tw ie r d z e n ia p o d d a je d a le k o id ą c y m k o r e k t u r o m i u ś c iś le n io m w o p a r c iu o a k tu a l n y s t a n m e to d o lo g ii n a u k . P o tr z e c ie , n a w s p ie r a n iu się i w y k o r z y s ty w a n iu e le m e n tu e m p iry c z n e g o i d a n y c h d o ś w ia d c z e n ia n a u k o w e g o d la b u d o w a n ia filo z o fii B oga, u tr z y m u ją c słu s z n ie , że p o z n a n ie n a u k o w e w p o r ó w n a n iu z p o to c z n y m d a je b a r d z ie j p e łn y o b ra z ś w ia ta i p e w n ie js z ą w ie d z ę o n im .
O d s tr o n y fo r m a ln e j n a le ż y p o d k re ś lić z e s ta w y b ib lio g r a fic z n e . K s ią ż k a z a w ie ra b ib lio g r a fię o g ó ln ą o ra z tr z y b ib lio g r a fie szc z e g ó ło w e (po
W p r o w a d z e n iu i po k a ż d e j z d w u części p ra c y ). W y k a z y t e p o d a ją n a j n o w sz e p o z y c je z l i t e r a t u r y ś w ia to w e j. C zęść d r u g a k s ią ż k i u z u p e łn io n a je s t c e n n y m d o d a tk ie m , w k tó r y m A u to r w y o d r ę b n ia ró ż n e o d m ia n y te o r ii afoiogenezy i a n a li z u je ic h s to s u n e k do k a to lic k ie j n a u k i o s tw o rz e n iu ż y c ia p rz e z B oga. J e ż e li po d w u d z ie s tu la ta c h od u k a z a n ia się W p o s z u k iw a n iu P ie r
w s z e j P r z y c z y n y n a z w a n o tę k s ią ż k ę „ v e ry in t e r e s tin g b o o k ” (I. S z u -
m ilew iicz, E n tr o p y c o n c e p t in p h ilo s o p h y , w : E n tr o p y a n d in fo r m a tio n
i n sc ie n c e a n d p h ilo s o p h y , P r a g u e 1975, 238), to o ile b a r d z ie j n a le ż a ło
b y to p o w ie d z ie ć o p ra c y re c e n z o w a n e j. L e k tu r a k s ią ż k i d o w o d z i o g ro m n e g o w k ła d u p r a c y A u to ra , e r u d y c ji i z n a jo m o ś c i z a ró w n o w y n ik ó w n a u k szczeg ó ło w y ch , ja k i m e to d o lo g ii n a u k o ra z ró ż n y c h k ie r u n k ó w i s y s te m ó w filo z o fic z n y c h , t r o s k i o ścisło ść i p re c y z y jn e w y r a ż a n ie tr e ś c i; b u d z ą p o d z iw szczeg ó ło w e a n a liz y d o k o n y w a n e w p r o s t z n a j w ię k s z ą s k r u p u la tn o ś c ią . N ie m o ż n a p rz y ty m z a p o m in a ć o o d w a d z e in te le k tu a ln e j , k tó r a w p o s z u k iw a n iu p r a w d y n a k a z u je A u to ro w i r e w iz ję w c z e ś n ie j s f o rm u ło w a n y c h tw ie r d z e ń , p o g lą d ó w , aż do ic h o d w o ły w a n ia w łą c z n ie .
K s ią ż k a Z z a g a d n ie ń filo z o fic z n e g o p o z n a n ia B o g a je s t z a p e w n e t r u d n a w o d b io rz e , w n ie k tó r y c h s f o r m u ło w a n ia c h n a w e t k o n tr o w e r s y j n a , n ie m n ie j n ie s ie ze s o b ą n ie z w y k le b o g a ty ła d u n e k in f o r m a c ji i t w ó r czy ch p rz e m y ś le ń , k tó r y b ę d z ie in s p iro w a ć do d a ls z y c h b a d a ń . J a k o ta k a s ta n o w i w a ż k i w k ła d w ro z w ó j r o d z im e j k u l t u r y filo z o fic z n e j.
M ie c z y s ła w L u b a ń s k i S z c z e p a n W. S la g a JA N U S Z S ID O R E K O IN G A R D E N O W SK IE J TE O R II PRZEDM IO TÓ W CZYSTO IN T EN C JO N A L N Y C H C zęść II* Z P R O BL E M A T Y K I K O N ST Y T U C JI P R Z E D M IO T U CZY STO IN T EN C JO N A L N E G O 1. W S T Ę P Z a g a d n ie n ia d o ty c z ą c e k o n s t y tu c j i p r z e d m io tu in te n c jo n a ln e g o I n g a r d e n z a ry s o w a ł w § 44 sw eg o S p o r u o is tn ie n ie ś w ia ta — A k t i n t e n
* C zęść I u k a z a ła się w S tu d ia Ph.il. C h r 13 (1979) 2, 163— 85, w d z ia
c jo n a ln y i p r z e d m io t c z y s to in te n c jo n a ln y . P rz e p r o w a d z o n e p o d ty m
ty tu łe m b a d a n ia z a w ie r a ją „ p rz e g lą d ró ż n y c h ty p ó w ś w ia d o m o ś c i d o s tę p n e j n a m w s p o s trz e ż e n iu im m a n e n tn y m , ty p ó w ró ż n ią c y c h się p rz e d e w s z y s tk im ró ż n y m i o d m ia n a m i b ie r n o ś c i i a k ty w n o ś c i — od z u p e łn e j b ie r n o ś c i a ty m s a m y m c a łk o w ite j b e z s iln o ś c i p o c z ą w sz y aż do p e w n e j tw ó rc z e j siły w s tw ie r d z e n iu p rz e d m io tó w ró ż n y c h od sa m e j św ia d o m o ś c i” 1. J a k z a u w a ż a A. P ó łta w s k i, „ o p is t e n (...) je s t p rz y ty m t a k p rz e p r o w a d z o n y , że m a je d n o c z e ś n ie — ja k się z d a je — p o k a z a ć , w ja k i sp o só b w t r a k c ie b u d z e n ia się i ro z w o ju ś w ia d o m o śc i w k a ż d y m z n a s m o że r o z w ija ć się c o ra z w ię k s z a a k ty w n o ś ć u p r z y to m n ie n ia so b ie p rz e z n a s teg o , czego d o ś w ia d c z a m y i w ja k i sp o só b d o c h o d z im y do te g o d o ś w ia d c z e n ia ś w ia ta , j a k i e m a m y ja k o lu d z ie d o r o ś li” 2. D o d a jm y , iż z n a sz e g o p u n k tu w id z e n ia w a ż n e je s t ta k ż e to , że p o c ząw szy od p e w n e g o , s to s u n k o w o w y so k ie g o ju ż p o z io m u ś w ia d o m o śc i I n g a r d e n o p is u je n ie ty lk o „ a k ty w n o ś ć u p r z y to m n ia n ia so b ie tego, czego d o ś w ia d c z a m y ”, a le ta k ż e a k ty w n o ś ć tw ó rc z ą , „ a k ty w n o ś ć , k tó r a z w ra c a się w z a sa d n ic z o in n y m k i e r u n k u i w y ła d o w u je się w c a łk o w ic ie in n y m ’p rz e d m io c ie ’: a k ty w n o ś ć w y tw a r z a n ia p rz e d m io tu in t e n c jo n a ln e g o ” ·3. N ie ja k o ró w n o le g ły o p is „ p o z n a w a n ia ” i „ tw o r z e n ia ” m a p rz y ty m z je d n e j s tr o n y u w y d a tn ić ró ż n ic e , ja k ie z a c h o d z ą m ię d z y ty m i d w o m a p o d s ta w o w y m i ty p a m i ś w ia d o m e j a k ty w n o ś c i lu d z k ie j, a z d r u g ie j — p o k a z a ć łą c z ą c e je z w ią z k i, ic h w z a je m n e sp le c e n ie się w n a s z y m fa k ty c z n y m ży ciu . Z ty c h w s z y s tk ic h p o w o d ó w p o ż y te c z n e b ę d z ie w y o d rę b n ie n ie d la n a s z y c h celó w n a s tę p u ją c y c h części w o m a w ia n y m b a d a n iu : 1. O pis n a jb a r d z ie j p ie r w o tn y c h , n ie a k to w y c h i n ie u p r z e d m r o ta w ia ją c y c h f o r m św ia d o m o śc i.
2. O p is m n ie m a n ia re a liz u ją c e g o się w s p o s trz e ż e n iu z m y sło w y m . 3. O pis tw o r z e n ia in te n c y jn e g o i jeg o p rz e d m io to w e g o o d p o w ie d n ik a w w y o b ra ż e n iu .
4. A n a liz a ro li „ in te n c jo n a ln e g o p rz e d m io tu sp o s trz e ż e n io w e g o ”, czyli p e w n e g o czy sto in te n c jo n a ln e g o p rz e d m io tu p o ja w ia ją c e g o się w e w s z e l k im s p o s trz e ż e n iu 4.
2. F O R M Y Ś W IA D O M O Ś C I N IE A K T O W E J
N a jn iż s z y m p o z io m e m ś w ia d o m o śc i je s t — z d a n ie m I n g a r d e n a — „ b e z w z g lę d n ie b ie r n a ś w ia d o m o ść (...), c z y ste d o z n a w a n ie ja k ic h k o lw ie k d a t w p r o s ty m w sp ó łp ły n ięciiu z n im i w c o ra z to n o w y c h c h w ila c h , bez s p e c ja ln e g o ’u ś w ia d o m ia n ia so b ie ’, co to je s t w ła ś c iw ie to, co się o d c z u w a , lu b czego się d o z n a je ” 5 N ie p o ja w ia się ta k ż e t u t a j „ u ś w ia d o m ie n ie s o b ie ” sam e g o „ p ły n ię c ia ” p o sz c z e g ó ln y c h c h w il ( b r a k z a te m n a jp r o s ts z e j
1 P o r R o m a n I n g a r d e n , S p ó r o is tn ie n ie ś w ia ta , K r a k ó w 1948, t. II, 207 (d a le j c y to w a n e ja k o „ S p ó r”).
2A n d rz e j P ó łta w s k i, Ś w ia t, s p o s tr z e ż e n ie , św ia d o m o ś ć , W -w a 1973, 394.
3 S p ó r II, 237.
. - 4 N ie u w zg lęd iln iam t u t a j b o g a te j p r o b le m a ty k i c ia ła lu d z k ie g o w c h o d z ą c e j w s k ła d p ro w a d z o n y c h p rz e z I n g a r d e n a b a d a ń n a d z a g a d n ie n ia m i k o n s t y tu c j i, z b y t d a le k o b o w ie m o d w io d ło to b y n a s od z a sa d n ic z e go t e m a t u ’te j p ra c y .
ś w ia d o m o ś c i czasu ) o ra z o b e c n o śc i d o z n a w a n y c h d a t w s to s u n k u do p o d m io tu , k tó r y ta k ż e z re s z tą n ie z o s ta je w y o d rę b n io n y .
P o w y ż e j p o z io m u d o z n a w a n ia I n g a r d e n w y ró ż n ia i o p is u je sz e re g o d m ia n i s to p n i ś w ia d o m o ś c i c e c h u ją c e j się c o ra z w ię k s z ą a k ty w n o ś c ią . P ie r w s z y m z n ic h je s t — w y ro s łe n a p o d ło ż u szczeg ó ln eg o p o b u d z e n ia , w ja k ie m o ż e n a s W iprawić d o z n a w a n ie — „ p ie r w o tn e a k ty w n e u p r z y to m n ie n ie so b ie teg o , że coś się o d b y w a , coś b liż e j n ie p o ję te g o , n ie u c h - wy.conego, że n a s coś (...) n a c h o d z i, że n a m się coś z d a rz a , coś n a s o p a n o w u je ” . Do n ie g o m o że d o łą c z y ć się „ z w ró c e n ie się k u te m u , czego w ła ś n ie d o z n a je m y ” , k tó r e z k o le i k u lm in u j e w „ u c h w y c e n iu te g o , czego w ła ś n ie d o z n a je m y w jeg o ja k o ś c i” ®.
W sz y s tk o to — z d a n ie m I n g a r d e n a — d a się p o ró w n a ć n ie ty le do „ u jr z e n ia ” czegoś, ile r a c z e j do „ d o ty k o w e g o w y c z u w a n ia ” — ze w z g lę d u n a n a r z u c a ją c ą się p o d m io to w i b e z p o ś r e d n ią b lis k o ś ć teg o , co z o s ta je u c h w y c o n e . T o u c h w y c e n ie sa m o „ n ie je s t jeszcze ż a d n y m a k te m ś w ia d o m y m . J e s t p r o s ty m u w ra ż liw ie n ie m się n a d o z n a w a n ie ” 7. N ie m o ż n a te ż d la te g o jeszcze m ó w ić t u o ja k im ś p rz e d m io c ie ś w ia d o m o śc i — w ła ś n ie ze w z g lę d u n a w s p o m n ia n ą „ b e z p o ś re d n ią b lis k o ś ć ” teg o , co d o z n a w a n e . J e s t ono „ czy m ś im m a n e n tn y m w s tr u m ie n iu d o z n a ń , w k tó r y m
się z n a jd u je m y i k tó r y m w ty m w y p a d k u w p e w n y m s e n s ie je s te śm y . J e s t czy m ś n ie ja k o w y p e łn ia ją c y m n a s. N a z w ie m y je n a jl e p ie j d o z n a n ą , a w sz czeg ó ln o ści w ra ż e n io w o o d c z u tą tr e ś c ią p ie r w o tn e g o u p r z y to m n ie n ia ” 8.
W śró d n ieaik to w y ch fo r m ś w ia d o m o śc i I n g a r d e n u m ie sz c z a te ż je j s p e c y fic z n ą o d m ia n ę , m ia n o w ic ie p rz e ż y w a n ie . O d m ia n ę t ę p ie rw s z y ra z o p is a ł ju ż w sw e j w c z e s n e j ro z p r a w ie Ü b e r d ie G e fa h r e in e r P e titio
P r in c ip ii w 1921 r o k u 9. O m ó w ię te r a z p o k ró tc e te n opis.
„Do is to ty ś w ia d o m o śc i (...) c z y ste j (...) — p isz e I n g a r d e n — n a le ż y w ła ś n ie to , że je s t o n a b y c ie m ś w ia d o m y m ” 10 (ib ew u sst-sein ). „ D o z n a ją c in n y c h p rz e d m io tó w , resp . m a ją c je ’d a n e ’, s ie b ie s a m ą p rz e ż y w a i n ie je s t n ic z y m in n y m , ja k ty m p rz e ż y w a n ie m sie b ie s a m e j” 11. C h cąc o d d a ć te n je j ry s , I n g a r d e n p o r ó w n u je ją do „ sa m o p riz e ż a rz a ją c e g o się ż e la z a ”, g d z ie „to, co p r z e n ik a n e i to, co p rz e n ik a p o s ia d a tę s a m ą id e n ty c z n ą is to tę i s ta n o w i je d n o id e n ty c z n e in d y w id u u m ” . P rz e ż y w a n ie je s t z a te m sp o s o b e m is tn ie n ia d o z n a w a n ia 12. M o żliw e je s t p rz y ty m w ie le o d m ia n p rz e ż y w a n ia — od c a łk ie m n ie m a l n ie ś w ia d o m y c h do „ p o s ia d a ją c y c h n a j w y ż sz y s to p ie ń p rz e s y c e n ia ś w ia d o m o ś c ią ” . P rz e ż y w a n ie je s t św ia d o m o ś c ią czegoś. N a le ż y je d n a k w sp o só b w y r a ź n y o d ró ż n ić je od s p o s trz e ż e n ia im m a n e n tn e g o , g d zie d o c h o d z i do 6 P o r. ta m ż e , 209— 210. 7 T a m ż e , 211. 8 T a m ż e , 211. 9 P r a c a ta je s t je d n ą z n a jw c z e ś n ie js z y c h r o z p r a w I n g a r d e n a . P ie r w szy r a z z o s ta ła o g ło szo n a w ję z y k u n ie m ie c k im w H u sse rlo w isk im J a h r
b u c h fü r P h ilo s o p h ie u n d P h ä n o m e n o lo g is c h e F o rsc h u n g B d. 4, H a lle 1921, ss. 545— 568. P o w y ż sz y c y ta t p o c h o d z i z je j p o ls k ie g o p r z e k ła d u d o k o n a n e g o p rz e z D. G ie r u la n k ę i o p u b lik o w a n e g o w : R o m a n I n g a r d en , U p o d s ta w te o r ii p o zn a n ia , W -w a 1971, 268. 19 T a m ż e , 368. 11 T a m ż e , 369. 12 P o r. ta m ż e , 374. T e rm in „sp o só b is tn i e n ia ” w y d a je się b y ć t u u ż y ty w sp e c y fic z n y m sen sie, ja k i n a d la ł m u H u s s e rl, n ie je s t to I n g a r d e n o - w s k i te r m i n te c h n ic z n y , k tó r y p o ja w i się w p ó ź n ie js z y c h p ra c a c h .
u p rz e d m io to w ie n ia s p o s trz e ż o n e g o p rz e ż y c ia i ty m s a m y m d o c h o d z i do p r z e c iw s ta w ie n ia : „ s p o s trz e ż e n ie ·— to , oo s p o s trz e ż o n e ” , „ ś w ia d o m o ść czeg o ś —■ to , co u ś w ia d o m io n e ” . O n ic z y m ta k i m w p r z y p a d k u p rz e ż y w a n ia n ie m o ż e b y ć m o w y . „ P rz y in tu ity w n y m p rz e ż y w a n iu a k tu to , co p o z n a w a n e je s t po p r o s tu id e n ty c z n e z p o z n a w a n ie m , p o z n a n ie je s t w ty m p r z y p a d k u ’u c h w y c e n ie m s a m e g o s ie b ie ’” 13. T a id e n ty c z n o ś ć — j a k s ą d z i I n g a r d e n — n a d a j e p r z e ż y w a n iu r a n g ę p o z n a n ia a b s o lu tn ie n ie - p o w ą tp ie w a ln e g o i s ta n o w i p u n k t o p a rc ia d la je d y n e j m o ż liw e j te o r ii p o z n a n ia 14. W S p o r z e in t e r e s u j e I n g a r d e n a n ie c o in n y a s p e k t p rz e ż y w a n ia . C hoć z a lic z o n e z o sta ło do p ie r w o tn y c h , n ie u p r z a d m io ta w ia ją c y c h f o r m ś w ia d o m o ści, r a d y k a l n ie ró ż n i się od o p is a n e g o w y ż e j d o z n a w a n ia . O ile d o z n a w a n ie je s t d o z n a w a n ie m tr e ś c i „ o b c y c h p o d m io to w o ” — ch o ć n a ty m p o z io m ie n ie d o c h o d z i jeszcze do w y ra ź n e g o p r z e c iw s ta w ie n ia : „ p o d m io t ·— tr e ś c i” ■ to p r z e ż y w a n ie „ je s t z w ró c o n e w c a łk ie m in n y m k ie r u n k u (...), a m ia n o w ic ie — ja k t o s ię z w y k le m ó w i — ’k u w n ę tr z u ’ mmiie sa m e g o ” . ,W ró ż n ic y p o m ię d z y o d c z u ty m (czyli w ła ś n ie u ś w ia d o m io n y m w p r z e ż y w a n iu go — J. S.) p o b u d z e n ie m , a w ra ż e n io w e d o z n a n ą t r e ś c ią p r z e ja w ia się n a ty m p r y m ity w n y m p o z io m ie p ie r w o tn e g o ży cia p ie r w s z e p rz e c iw ie ń s tw o m ię d z y m n ą i ty m , co się w e m n ie ro z g ry w a a tr e ś c ią (...) k tó r a p rz y c h o d z i do m n ie ’z z e w n ą tr z ’ i je s t d la m n ie c z y m ś ’o b c y m ” ’. „To je s t n ie ja k o p ie r w s z y ś la d p r z e c iw ie ń s tw a m ię d zy ’m n ą ’, a ’ś w ia te m ’, p ie r w s z a w ie ść , ż e p ró c z m n ie jesz c z e coś is t n ie je , co t a k b lis k o do m n ie p o d c h o d z i d o z n a w a n ą t r e ś c ią (...) a m im o to ’b r y j e się p o z a ’ t ą tr e ś c ią ” 15. W t e j s y tu a c ji m o ż liw e je s t s p e łn ie n ie p rz e z p o d m io t p ie rw s z e g o a k tu , w k tó r y m w y s z e d łb y on p o z a to , co w p r o s t d o z n a n e w ra ż e n io w o , m ia n o w ic ie a k t u m n ie m a n ia r a d y k a l n i e w y k ra c z a ją c e g o z im m a n e n c ji d a n y c h do tr a n s c e n d u ją c e g o je p r z e d m io tu . 3. M N IE M A N IE JA K O P R Z E D M IO T O W A F O R M A Ś W IA D O M O Ś C I W s z y s tk ie o m ó w io n e w y ż e j p ie r w o tn e f o r m y ś w ia d o m o śc i p o s ia d a ły p e w ie n z a s a d n ic z y w s p ó ln y ry s , m ia n o w ic ie n ie d o c h o d z iło w n ic h do u c h w y c e n ia p rz e d m io tu , n ie r e a liz o w a ły o n e s c h e m a tu : „ ś w ia d o m o ść czegoś —■ coś (p rz e d m io t) u ś w ia d o m io n e g o ” . P o w o d e m te g o b y ła b ą d ź „ b e z p o ś r e d n ia b lis k o ś ć ” d a t w d o z n a w a n iu , b ą d ź te ż je d n o ś ć p rz e ż y w a n ia i te g o , co p rz e ż y w a n e . D laczeg o w te j s y tu a c ji n ie m o ż e d o jś ć do u k o n s ty tu o w a n ia się p rz e d m io tu , s t a n ie się d la n a s z ro z u m ia łe p ó ź n ie j, g d y s k o n t r a s t u je m y t e for.m y z f o r m a m i „ u p rz e d m io ta w iia ją c y m i” — z a k ta m i ś w ia d o m y m i.
13 T a m ż e , 377.
u K o n ie c z n o ść z b u d o w a n ia ta k ie j te o r ii I n g a r d e n g ło s ił p rz e z c a łe
s w o je ży cie, n ig d y je d n a k w p e łn i te g o z a d a n ia n ie w y k o n a ł. J e g o p r a ce d o ty c z ą c e z a g a d n ie ń te o r io p o z n a w c z y c h o b e jm u ją je d y n ie z je d n e j ■strony o b s z e rn e r o z w a ż a n ia k r y ty c z n e d o ty c z ą c e is tn ie ją c y c h te o r ii p o z n a n ia , k tó r e — z d a n ie m I n g a r d e n a — o b a rc z o n e są b łę d e m p e titio p r i n c ip ii, a z d ru g ie j — p e w ie n f r a g m e n t p o z y ty w n e g o w y k ła d u te o r ii p o z n a n ia , o g ra n ic z o n e j je d n a k do b a rd z o sp e c y fic z n e g o p r z e d m io tu , ja k im je s t d zieło lite r a c k ie . « S p ó r II, 213.
D o s p e łn ie n ia p rz e z p o d m io t ta k ie g o a k tu m o ż e d o jś ć ju ż n a p o d ło ż u s y tu a c ji, k tó r ą s t a r a liś m y się w y ż e j z a I n g a r d e n e m z a ry s o w a ć . A k t te n „ w y c h o d z i p o z a to , co w p r o s t d o z n a n e w ra ż e n io w o , a ty m s a m y m w ie d z ie z s o b ą po r a z p ie r w s z y p e w ie n d y s ta n s te g o , czego d o ty c z y w s to s u n k u do d o z n a w a n ia i do d o z n a ją c e g o J a ” łe. T a k i a k t m o ż e zw ró c ić się w je d n y m z d w ó c h k ie r u n k ó w : „ a lb o w k i e r u n k u d o p ie ro co m i n io n e j lu b te ż o b e c n ie d o z n a w a n e j tre ś c i, a lb o te ż w k ie r u n k u te g o , co się ja k o ś k r y j e p o z a d o z n a w a n ą tr e ś c ią , co je d n a k z a ra z e m w n ie j się ’p r z e j a w ia ’, ,z a z n a c z a ’, a le r a d y k a ln ie p r z e k r a c z a ( tr a n s c e n d u je ) s f e r ę w y p e łn ia ją c e j n a s , ja k k o lw ie k ’o b c e j’ n a m tr e ś c i” I7. R o z w a ż m y n a jp i e r w p ie r w s z y z ty c h w y p a d k ó w . T re ś ć k u k tó r e j a k t się z w ra c a , u le g a ja k b y „ o d s u n ię c iu ” , „ o d s ą d z e n iu ” od p o d m io tu i p rz e z to — u - p rz e d m io to w ie n iu . D o ch o d zi do p ie rw s z e g o s p o s trz e ż e n ia — s p o s tr z e ż e n ia tr e ś c i. I n g a r d e n p o d k re ś la p rz y ty m , że tr e ś ć ta , ja k o tr e ś ć sp o s tr z e ż o n a „ n a b ie r a te r a z (...) ja k b y n o w e g o p r z y o b le k a ją c e g o ją a s p e k tu , k tó r y do p e w n e g o s to p n ia z a k r y w a je j b e z p o ś r e d n ią b lis k o ś ć (...) w y tw a r z a j ą c p e w ie n d y s ta n s m ię d z y n ią , a d o z n a ją c y m p o d m io te m ” 1S. I n a c z e j rz e c z y się m a ją , g d y z a c h o d z i d r u g a ze w s p o m n ia n y c h w y ż e j e w e n tu a ln o ś c i, g d y a k t m n ie m a n ia k ie r u je s ię ,νροιρτζβζ to , czego d o z n a je m y , k u te rn u , co się te r a z k r y j e za d o z n a w a n ą tr e ś c ią , a le co się z a ra z e m w n ie j o b ja w ia ” . N a s tę p u je t u t a j r a d y k a l n e p rz e k r o c z e n ie c a łe j s f e ry im m a n e n c ji i w y jś c ie k u te m u , „co z n a jd u j e s ię p o z a m n ą sa m y m , w d z ie d z in ie b y tu n ie ja k o n a p rz e c iw m n ie le ż ą c y c h rz e c z y i p ro c e s ó w ”. T o „ w y k r a c z a n ie ” n a le ż y p rz y ty m do w ła s n e g o s e n s u ta k ie g o a k tu . W jeg o s p e łn ia n iu n a s ta w i e ń je s te ś m y w ła ś n ie n a to , b y ,t r a f i ć ” n im coś od n a s s a m y c h r a d y k a l n ie ró ż n e g o , „żeb y je z n ale źć, a z n a la z łsz y ’u c h w y c ić ’ w jeg o w ła s n y m b y c ie , w s a m y m so b ie, a z a ra z e m u c h w y c ić ta k im , ja k im je s t ono sa m o w so b ie ” 19. D o z n a w a n a tr e ś ć n ie z n ik a p rz y ty m , a le ta k ż e n ie je s t p rz e d m io to w o s p o s trz e g a n a , je s t d o z n a w a n a w sp o só b b ie r n y ·— ta k , j a k to b y ło w y ż e j o p is a n e . N a s ta w ie n i je s te ś m y n ie n a tr e ś ć , a le w ła ś n ie n a to , co się „ p o p rz e z ” t ą tr e ś ć p r z e ja w ia . „ D o z n a ją c te j tr e ś c i” (...) o d z ie w a m y n ie ja k o to , co w y s tę p u je w ś w ie c ie z e w n ę trz n y m w ja k o ś c i p rz e d m io to w e , k tó r e p o z o s ta ją je d y n ie w p e w n y m szcz e g ó ln y m s to s u n k u do ja k o ś c i w ła ś n ie d o z n a w a n e j tr e ś c i” 20. B a d a n ie m te g o s t o s u n k u z a jm u je się w ła ś n ie te o r ia t r a n s c e n d e n ta ln e j k o n s ty tu c ji. P o n ie w a ż je d n a k b a d a n ia , k tó r e t u r e f e r u je m y , I n g a r d e n p r z e p r o w a d z a n ie n a te r e n ie te o r ii p o z n a n ia — g d z ie e w e n tu a ln ie t a k ą te o r ię m o ż n a b y w spoisób s y s te m a ty c z n y z b u d o w a ć — lecz n a t e r e n ie f o r m a ln e j o n to lo g ii, n ie s z k ic u je n a w e t ja k ie g o ś z a r y s u ta k i e j te o rii. P rz e c h o d z i n a to m ia s t do o p is u p e w n y c h k a te g o r ii a-któw ś w ia d o m y c h i k o n s ty tu u ją c y c h się w n ic h p rz e d m io tó w . W sz c z e g ó ln o śc i I n g a r d e n a in t e r e s u j ą t u d w ie k a te g o r ie a k tó w ■— g d y a k t s p e łn ia n y je s t p rz y r ó w n o c z e s n y m d o z n a w a n iu tr e ś c i w ra ż e n io w y c h , o ra z g d y tr e ś c i t e są j e d y n ie w y o b ra ż a n e . O m ó w ię te r a z p ie r w s z ą z t y c h a n a liz — o n to lo - g ic z n ą a n a liz ę s p o s trz e ż e n ia . 16 T am że. 17 T am że. 18 T a m ż e , 215. 19 T a m ż e . 29 T a m ż e , 216.
P rz e d m io t sp o s trz e ż o n y je s t n a m d a n y , „ o so b iśc ie ”, p r e z e n t u je s ię j a k o „ o b e c n y ” — p o d w a r u n k ie m , że u d a ło n a m się te n p rz e d m io t „ u - chrw ycić”, „ p o ją ć ” , czy li „ tr a f ić s e n s e m jed n o z g o d n y .m ”. T e n se n s o m ó w ię za In g a r d e n e m w d a ls z e j k o le jn o śc i, n a jp i e r w m u s im y p o ru s z y ć k ilk a in n y c h s p ra w . I t a k d o m n ie m a n ie w p rz e c iw ie ń s tw ie do d o z n a w a n ia je s t a k te m św ia d o m y m . D o z n a w a n ie z is to ty sw e j ro z c ią g a się p rz e z w ie le fa z t e ra ź n ie js z o ś c i, m o ż n a je w ty m p o ró w n a ć do p ły n ą c e g o s tr u m ie n ia . D o m n ie m a n ie n a to m ia s t d o k o n u je s ię w „ ro z s ia n e j d y s k r e tn ie m n o g o ści a k tó w ” k tó r e , ch o ć n ie są b e z w z g lę d n ie p u n k tu a ln e , są p rz e c ie ż w y r a ź n y m i, o d d z ie lo n y m i od sie b ie 1 je d n o s tk a m i. D la te g o te ż , k o n ty n u u ją c p o p rz e d n ią a n a lo g ię m o ż e m y je p o ró w n a ć r a c z e j do fa li, ,k tó r a w y ła n ia się, n a b rz m ie w a , o sią g a p u n k t sz czy to w y , a p o te m s z y b k o z a ła m u je się i p rz e c h o d z i” . J e ś li c h c e m y d łu ż e j d o m n ie m y w a ć te n s a m p rz e d m io t, m u s im y s p e łn ić p e w n ą m n o g o ść a k tó w o p rz y b liż o n y m s e n s i e 21. Z a c h o dzi p r z y ty m szczeg ó ln e z ja w is k o „ p r z e s k a k iw a n ia ” p rz e z s p o s tr z e g a ją cy p o d m io t p r z e r w m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i „ fa lo w y m i” a k ta m i. P o d m io t te n — ch o ć ż y je w ła ś n ie w s p e łn ia n y c h p rz e z sie b ie a k t a c h ·— n ie m o że się w n ic h w y c z e rp y w a ć , m u s i b y ć jeszcze c zy m ś w y k r a c z a ją cy m (tra n sc e n d u ją c y im ) p o z a s f e rę teg o , co je s t sa m o ś w ia d o m o ś c ią ” . W y k ra c z a n ie to o d b y w a się w o d w ro tn y m k ie r u n k u , n iż tr a n s c e n d e n c ja s p o s trz e ż o n e g o p rz e d m io tu , m a m y tu do c z y n ie n ia z tzw . „ tr a n s c e n d e n c ją w im m a n e n c ji” 22.
O m ó w ię te r a z I-n g a rd e n o w s k ą a n a liz ę m n ie m a n ia re a liz u ją c e g o się w s p o s trz e ż e n iu z m y s ło w y m . I n g a r d e n w y ró ż n ia tu n a s tę p u ją c e m o m e n ty : 1) m o m e n t in te n c y jn y , 2) tr e ś ć n ie n a o c z n ą m n ie m a n ia , 3) m o m e n t u c h w y c e n ia rz e c z y w is to śc i, 4) in n e , w szczeg ó ln o ści m o m e n ty e m o c jo n a ln e 23., R o z w a ż m y je k o le jn o . W te k s ta c h I n g a r d e n a f u n k c j o n u ją tr z y ściśle ze s o b ą sp le c io n e , m im o to je d n a k z re g u ły s t a r a n n i e ro z r ó ż n ia n e p o ję c ia : in te n c jo n a ln o ś c i, in te n c y jn o ś c i i i n t e n c j i 24. O s ta tn ie z n ic h I n g a r d e n u to ż s a m ia z d o m n ie m a n ie m , in te n c jo n a ln o ś ć je s t o k re ś le n ie m tego, w co d o m n ie m a n ie m ie rz y , resp . „ w y tw a r z a ” , in te n c y jn o ś ć n a to m ia s t o k re ś la c h a r a k t e r sa m e g o d o m n ie m a n ia w ła ś n ie ja k o in te n c ji. O m ó w m y to te r a z d o k ła d n ie j. I n g a r d e n c h a r a k t e r y z u j e „ in te n c y jn o ś ć ” w n a s tę p u ją c y c h sło w a c h : „ I n te n c ja z a w a r ta w a k c ie je s t w ła ś n ie ’i n t e n c ją ’ d z ię k i w y s tę p u ją c e m u w n im sz c z e g ó ln e m u m o m e n to w i, k tó r y u ta r ło s ię n a z y w a ć ,m o -21 P o r. ta m ż e , -217. 22 P o d m io t te n n ie je s t p rz y ty m w p e łn i s w o b o d n y co do sp e łn ie n ia , resp. z a p r z e s ta n ia s p e łn ie n ia a k tó w s p o s trz e ż e n ia , lecz „ je s t on w p e w n e j p r z y n a jm n ie j m ie rz e z w ią z a n y ” p rz e z d o z n a w a n e tr e ś c i. W p ie r w sz y m rz ę d z ie id z ie t u o tzw . tr e ś c i c ielesn e, k tó r e w p r o w a d z a ją w a k t s p o s trz e g a n ia sp e c y fic z n y , ró ż n y od w s z y s tk ic h in n y c h p r z e d m io t — n a s z e ciało. J a k w s p o m n ia łe m — n ie m o g ę się ty m b liż e j z a jm o w a ć w t e j p ra c y .
22 P o r . S p ó r II, 229.
24 I n g a r d e n n ie w sz ę d z ie k o n s e k w e n tn ie s to s u je to ro z ró ż n ie n ie . I ta k , g d y p is a ł o „ ty p a c h in te n c jo n a ln o ś c i” (p o r. c,z. I. n in ie js z e j p ra c y ) m ia ł n a m y ś li w ła ś c iw ie ty p y „ in te n c y jn o ś c i” , szło b o w ie m o m o m e n t c h a r a k t e r y z u j ą c y z n a c z n ie ja k o d o m n ie m a n ie , a n ie ja k o p rz e d m io t d o m n ie m a n y .
m e n te m in t e n c y jn y m ’, lu b in a c z e j: d lz ię k i ’initencyjinośei’. J e s t to m o m e n t p ie r w o tn y (...) S to s u n k o w o n a jle p ie j m o ż n a z d a ć so b ie s p r a w ę z te g o , czyim on je s t, je ś li się go o k r e ś li ja k o ’o d lm o szem e się do c z e g o ś’, lu b ’d o ty c z e n ie czegoś’. D z ię k i n ie m u (lufo w n im samym) a k t z w ra c a się k u c z e m u ś, d o ty c z y czegoś” 25 M o m e n t in te n c y jn y — z d a n ie m I n g a r d e n a — z a w a r ty je s t w e „ w s z e lk im a k c ie p rz e d m io to w o s k i e r o w a n y m ” . D z ię k i niem u p r z e d m io t z o s ta je p o ję ty w a k c ie ja k o „ leż ący po za o b rę b e m sam e g o a k t u ” , o ra z p o z o s ta je w „ p e w n y m d y s ta n s ie od p o d m io tu s p e łn ia ją c e g o te n a k t ” . W ła ś n ie ta transcendencja p r z e d m io tu to , „odsunięcie” go p o z a a k t b e z p o ś re d n io p r z e c iw s ta w ia się „ b lis k o ś c i” d o z n a w a n y c h d a t, czy te ż „ p ie r w o tn e j je d n o ś c i” p rz e ż y w a n e go p rz e ż y c ia . A z a te m — są d z i I n g a r d e n — t a k p rz e ż y w a n ie , ja k i d o z n a w a n ie p o z b a w io n e są m o m e n tu in ten cy jn eg o ,, s ą n ie in ta n c y jn y m i f o r m a m i ś w ia d o m o ś c i26. N ie m o ż e te ż w n ic h d o jś ć do u k o n s ty tu o w a n ia się p rz e d m io tu , b o w ie m n ie z b ę d n e do teg o je s t w ła ś n ie o p is y w a n e w y żej „ o d s u n ię c ie ” , „ o d s ą d z a n ie ” p rz e d m io tu , p r z e d m io t a k tu , b y b y ł p rz e d m io te m muisi tr a n s c e n d o w a ć te n a k t. T r a n s c e n d e n c ja n a le ż y do w ła sn e g o s e n s u ta k ie g o p r z e d m io tu . W id z im y z a te m , że z a w a r ty w a k cie m o m e n t in t e n c y jn y je s t w a r u n k ie m n ie z b ę d n y m u k o n s ty tu o w a n ia p rz e d m io tu in te n c jo n a ln e g o . M o m e n t 'in te n c y jn y n ie w y s tę p u j e n ig d y s a m o d z ie ln ie , in te m c y jn o ść z a w sz e je s t in te n c y jn o ś c ią tr e ś c i a k tu . T re ś ć je s t w a k c ie ty m , co „ ro z s trz y g a o ty m , w ja k im k i e r u n k u a k t się z w ra c a i ja k ie g o p r z e d m io tu d o ty c z y , i to z a ró w n o p o d w z g lę d e m fo r m a ln y m , ja k i m a t e r i a l n y m ” 27. T re ś ć tę — z d a n ie m I n g a r d e n a — n a le ż y ja k n a js ta r a n n ie j o d ró ż n ić od tr e ś c i d o z n a n e j: „ P o d m io t n ie d o z n a je je j, a n i te ż n ie je s t m u ona w ż a d e n sp o só b d a n a . P o d m io t ją lu b n ią coś m n ie m a , w szcze g ó ło w y m w y p a d k u m y ś li”28. W ty m te ż s e n s ie je s t o n a „ p u s t a ” , p o d m io t ją po p r o s tu s p e łn ia , „ m ie rz y o n tr e ś c ią a k tu w p e w ie n p rz e d m io t o o k re ś lo n y c h ( w ła ś n ie t ą tr e ś c ią ) w ła s n o ś c ia c h , c e lu je n ią n ie ja k o w e ń , a ty m samym go o k re ś la i p o j m u j ą n ie m o g ą c go z r e s z tą t ą tr e ś c ią o sią g n ą ć lu b te ż sa m y m tyim ’m ie rz e n ie m ’ z m u s ić do s o m o o b e c n o śc i” 29. W p r z e b ie g u s p o s trz e g a n ia do sa m o o b e o n o śc i te j m o że d o jść je d y n ie d z ię k i w y p e łn ie n iu te j „ p u s te j” tr e ś c i p rz e z d o z n a n ą n a o c z n ą tr e ś ć w ra ż e n io w ą . „ W s p ó łd z ia ła n ie d o z n a w a n e j tr e ś c i n a o c z n e j w ra ż e n io w e j, o b cej p o d m io to w i z m ie rz e n ie m in te n c y jn y m p ro m ie n ia m n ie m a n ia w p e w ie n p rz e d m io t p ro w a d z i d o p ie ro do te g o , co się p rz y ję ło n a z y w a ć ’sa m o o b e c n o ś c ią ’ p rz e d m io tu w z m y s ło w y m s p o s trz e ż e n iu ” 30.
T re ś ć n ie n a o c z n a i m o m e n t in te n c y jn y w z ię te ra z e m — to w ła ś n ie „ m n ie m a n ie ” , b ą d ź te ż „ in t e n c ja ” a k tu . W n o r m a ln y m a k c ie z m y s ło
w e g o sp o s trz e ż e n ia d o łą c z a się do n ic h jeszcze m o m e n t o d n o sz ą c y się do is tn ie n ia p rz e d m io tu o ra z m o g ą p o ja w ić się m o m e n ty e m o c jo n a ln e , k tó r e „w szczeg ó ln y sp o só b o ta c z a ją (ja k b y so b ą o d z ie w a ją ) c zy ste m n ie m a n ie i c zęsto w w y r a ź n y sp o só b w p ły w a ją n a u k s z ta łto w a n ie się jeg o tr e ś c i” . N ie b ę d ę się t u b liż e j n im i z a jm o w a ł.
I n g a r d e n c h a r a k t e r y z u je d a le j „ m o m e n t in te n c y jn y , resp . c a łe m n ie m a n ie ” w n a s t ę p u ją c y sp o só b : „ je s t o no c a łk ie m n e u tr a ln y m , o b o ję tn y m z a c h o w a n ie m się p o d m io tu w o b e c d o m n ie m a n e g o p rz e d m io tu 25 S p ó r II, 230. 26 T a m ż e , 231. 27 T a m ż e , 232. 28 T am że. 29 T a m ż e , 233 30 T am że.
(...), je s t z a c h o w a n ie m się n ie c z y n n y m : p o d m io t s p e łn ia ją c c z y ste m n ie m a n ie n ie ro b i nic z p r z e d m io te m d o m n ie m a n y m ” 31. A k ty w n o ś ć p o d m io tu n a s ta w io n a je s t n a „ u c h w y c e n ie ” p rz e d m io tu , n ie m o że o n a je d n a k w ż a d e n sp o só b w p ły n ą ć n a sa m p rz e d m io t, w ty m te ż z n a c z e n iu m n ie m a n ie z a w a r te w s p o s trz e ż e n iu je s t „ b e z s iln e ” — „ n ie je s t ono z d o ln e sa m o p rz e z sią n ic z ro b ić z d a n y m w n im t r a n s c e n d e n tn y m p r z e d m io te m (k tó ry — J. S.) p o z o s ta je p o z a z a się g ie m z a w a rte g o w a k c ie s p o s trz e g a n ia in te n c y jn e g o m n ie m a n ia : n ie m o że o no w ta r g n ą ć w e w ła s n y z asięg b y to w y p rz e d m io tu i w y w o ła ć w n im c h o ć b y n a j lż e jsz e j z m ia n y ; p r z e d m io t, k tó r y sp o s trz e g a m y , je s t w o b e c s p o s trz e ż e n ia r a d l y k a łn i e tr a n s c e n d e n t n y ” 32.
4. A K T Y W N O Ś Ć A K T Ó W Ś W IA D O M Y C H
O p is a n a w y ż e j „ b e z s iln o ś ć ” i „ n ie a k ty w n o ś ć ” m n ie m a n ia r e a liz u ją c e g o siV w s p o s trz e ż e n iu p o z w a la In g a r d e n o w i u c h w y c ić „ k ie r u ją c ą się w c a łk ie m in n y m k i e r u n k u ” a k ty w n o ś ć tw o r z e n ia p r z e d m io tu czy sto in te n c jo n a ln e g o . A k ty w n o ś ć ta — z d a n ie m I n g a r d e n a — p r z y s łu g u je k a ż d e m u a k to w i, p rz e d m io t czy sto in te n c jo n a ln y je s t sw eg o ro d z a ju „ c ie n ie m ” w s z e lk ie g o a k tu . W ty m te ż z n a c z e n iu k a ż d y a k t św ia d o m y je s t a k te m „ tw ó rc z y m ” . I s tn ie j e je d n a k ta k a g r u p a a k tó w , k tó r y c h c a ły se n s w y c z e r p u je się ty lk o w te j a k ty w n o ś c i; są to w ła ś n ie a k ty tw ó rc z e s e n s u s tric to . N a ic h p r z y k ła d z ie n a jł a tw ie j te ż m o ż n a w y a - n a liz o w a ć tę sz c z e g ó ln ą f o r m ę a k ty w n o ś c i. O k re ś liliś m y w y ż e j za I n g a r d e n e m sp o s trz e ż e n ie ja k o „ w s p ó łd z ia ła n ie tr e ś c i w ra ż e n io w e j i d o m n ie m a n ia z a w a rte g o w a k c ie ” . P r z e c iw s ta w m y m u te r a z a k t s w o b o d n e j f a n ta z ji. S w o b o d n e j — czy li ta k i e j, w k tó r e j d o m n ie m a n ie n ie je s t s k r ę p o w a n e p rz e z ż a d n e „ o b c e ” d a n e w r a ż e n io w e , d a n e t e b ą d ź w ogóle się t u n ie p o ja w ia ją , b ą d ź te ż s ta n o w ią je d y n ie „ n ie z o b o w ią z u ją c ą s u g e s tię ”. W ła ś n ie z t ą o s ta tn ią s y t u a c ją m a m y do c z y n ie n ia , g d y „ w id z im y ” n a p o c h m u r n y m n ie b ie np. w s p a n ia ły o k rę t. F a k ty c z n ie s p o s trz e g a n a c h m u r a słu ż y t u je d y n ie za „ p r e t e k s t ” , „ o k r ę t” je s t w c a ło śc i n a s z y m w y tw o re m . A k t, k tó r e m u z a w d z ię cza on sw o je „ is tn ie n ie ” je s t z b u d o w a n y n ie c o in a c z e j, n iż a k t s p o s trz e g a n ia c h m u r y . W ła ś c iw ie m a m y t u do c z y n ie n ia z „ c z y stą in t e n c ją ” p o w o łu ją c ą do ż y c ia sw ó j p rz e d m io t. C hoć p rz e d m io t te n ■— t a k sam o , ja k i sp o s trz e ż o n a c h m u r a — p o ję ty je s t ja k o le ż ą c y p o za n a m i s a m y m i (ta m , n a n ie b ie ), to je d n a k w c a ło śc i p o z o s ta je on w e w ła d z y tw o rz ą c e g o go p o d m io tu . P a tr z ą c n a c h m u r ę n ie m o ż e m y p r z e s ta ć je j s p o s trz e g a ć , o n a s a m a p r e z e n tu je n a m się ja k o z u p e łn ie n ie z a le ż n a od t e go, czy ją c h c e m y , czy te ż n ie . Z u p e łn ie in a c z e j rz e c z y się m a ją z „ w id z ia n y m ” p rz e z n a s „ o k r ę te m ” . W k a ż d e j c h w ili m o ż e m y p rz e k s z ta łc ić go n p . w „ s ta d o o w ie c ” , p r o f il tw a r z y ” , ozy te ż jeszcze coś i n n eg o . M o żem y te ż p r z e s ta ć „ w id z ie ć ” c o k o lw ie k p o z a z w y k łą c h m u r ą . P r z e d m io t t e n n ie p o s ia d a te j s a m e j r a d y k a l n e j tr a n s c e n d e n c ji, co p r z e d m io t s p o s trz e ż o n y 33 81 T a m ż e , 235. 32 T a m ż e , 236. 33 I n g a r d e n w y ró ż n ia c z te ry ró ż n e p o ję c ia tr a n s c e n d e n c ji. S ą tu : I. T r a n s c e n d e n c ja s t r u k t u r a l n a — g d y p rz e d m io t n ie p o s ia d a ż a d n e j części w s p ó ln e j ze s k ie r o w a n y m n a ń a k te m (p o s ta ć sła b sz a ), o ra z , g d y tw o rz y w s to s u n k u do n ieg o o d r ę b n ą c a ło ść (p o s ta ć s iln ie jsz a ). II. T r a n s c e n d e n c ja r a d y k a ln a . P r z e d m io t je s t w ty m s e n s ie tra in s c e n d e tn y
O -pisany w y ż e j a k t „ w id z e n ia ” p r z e d m io tu d o k o n a ł się n ie ja k o „ o b o k ” s p o s trz e ż e n ia c h m u r y , p o d b u d o w a n y b y ł p rz e z tr e ś c i w ra ż e n io w e „ s u g e r o w a n e ” p rz e z c h m u r ę ; tr e ś c i t e — j a k w y r a ż a s ię I n g a r d e n — z o s ta ły „ z m y sło w o w y c z u te ” . T e n m o d u s d o z n a w a n ia n ie je s t je d n a k k o n ie czn y d la a k tó w te g o r o d z a ju , tr e ś c i te m o g ły b y ć r ó w n ie d o b rz e „ w y o b ra ż e n io w o w y s n u te ” . P o s z c z e g ó ln e o d m ia n y d o z n a w a n ia w p ły w a ją n a to m ia s t n a s to p ie ń n a o c z n o śc i p r z e d m io tu in te n c jo n a ln e g o . N ao czn o ść t a choć ró ż n e g o s to p n ia — n ie m o ż e je d n a k n ig d y u to ż s a m ić się z n a o c z n o śc ią p r z e d m io tu d a n e g o w s p o s trz e ż e n iu p r z e d m io tu „ s a m o - o b e c n e g o ” . „ W id z e n ie ” p r z e d m io tu w y o b ra ż o n e g o I n g a r d e n o p is u je w n a s tę p u ją c y sp o só b : „(...) p rz e d m io ty je d y n ie w y o b ra ż o n e z a r y s o w u ją się p rz e d n a m i w ’p r z e s tr z e n i w y o b r a ż o n e j’ c a łk o w ic ie o d d z ie lo n e j od p r z e s tr z e n i s p o s trz e ż o n e j. W y ła n ia ją się z p e w n e g o m ro c z n e g o o ś ro d k a , w k tó r y m n a z m ia n ę z a c ie r a ją się i w y r a ź n ie j w y s tz p u ją , z a w sz e p r z e s ło n ię te ja k b y w e lo n e m , czy le k k ą , n ib y n ie w id z ia ln ą g a z ą ” u . P o d b u d o w a n ie a k tu f a n t a z ji p rz e z tr e ś c i „ z m y sło w o w y c z u te ” ( ja k to m ia ło m ie js c e w p r z y p a d k u n a s z e g o „ o k r ę tu n a n ie b ie ”) p o w o d u je z łu d z e n ie p e w n e g o „ u r e a ln ie n ia ” p r z e d m io tu „ d a n e g o ” w q u a s i-a p o s trz e z e n iu . I t u je d n a k inaoczność ró ż n i się od n a o c z n o ś c i ,/n a p r a w d ę ” sp o s trz e ż o n e j c h m u r y . T a k w ię c u z m ie n n ia n ie ró ż n y c h ty p ó w ,ytreści w y o b ra ż e n io w y c h ” w y k a z u je , że m o g ą o n e w p ły w a ć je d y n ie n a s a m sp o só b p o ja w ie n ia się p r z e d m io tu in te n c jo n a ln e g o , n a o d m ia n ę n a o c z n o śc i, w ja k ie j je s t on „ d a n y ”; n ie g r a j ą je d n a k ż a d n e j ro li, je ś li id z ie o je g o w ła s n o ś c i. T e n sa m ,)
0
'k rę t” m o ż e m y w id z ie ć w ró ż n y c h o d m ia n a c h n ao c z n o śc i, m o ż e m y te ż p o p r o s tu o n im m y ś le ć (d o m n ie m y w a ć n ie n a o c z n ie ), g d y w g rę n ie w c h o d z ą ż a d n e „ d o z n a w a n e ” tr e ś c i w y o b ra ż e n io w e . W sz y s t ko to , cz y m p r z e d m io t t a k i je s t, n a le ż y z a p is a ć z a te m n a r a c h u n e k tr e ś c i in te n c ji z a w a r te j w a k c ie f a n ta z jo w a n ia . D la te g o te ż w ła ś n ie f a n ta z j a ta m o że b y ć w p e łn i „ s w o b o d n a ” , n ic z y m n ie s k r ę p o w a n a . T re ś c i w ra ż e n io w e u k a z u ją się t u ja k o coś w tó rn e g o , g ra ją c e g o je d y n ie p o m o c n ic z ą r o lę w tw o r z e n iu p r z e d m io tu , ja k o u z a le ż n io n e z a te m od p ie r w o tn e j tr e ś c i n ie n a o c z n e j z a w a r te j w ak cie . Z d ru g ie j s tr o n y w id z im y , że p rz e d m io ty w y o b ra ż o n e ■— o ile u k a z u ją się w n a o c z n o śc i, a z a te m n a p o d ło ż u k o n k r e t n y c h d a t — tr a n s c e n - d u ją te d a ty . M a ją o n e ta k ż e „ s w ą w ła s n ą p r z e s tr z e ń w k tó r e j ·— z g o d n ie z r o z k a z e m n a s z e j f a n t a z ji — z n a jd u j ą się i e w e n tu a ln ie p o ru s z a ją , m a ją sw ó j w ła s n y czas, w k tó r y m is tn i e ją i z m ie n ia ją się i w re s z c ie m a j ą sw o je w ła s n o ś c i” 35. I o ile n a w e t „ w id z im y ” je w rz e c z y w is to śc i r e a l n e j — ja k n a s z „ o k r ę t n a n ie b ie ” — tr a n s c e n d u j ą o n e t ę rz e c z y w is to ś ć i ż y ją w s w o im w ła s n y m św iacie. W sz e lk ie a k ty tw ó rc z e I n g a r d e n d z ie lił n a d w ie z a sa d n ic z e g ru p y : d o p ie r w s z e j z n ic h n a le ż ą te , k tó r e — j a k o p is a n y w y ż e j a k t f a n t a z ji w o b e c a k tu , g d y a k t te n n ie m o że w y w o ła ć w n im ż a d n e j z m ia n y . I I I . T r a n s c e n d e n c ja p e łn i b y tu m a m ie js c e w ó w c z a s, g d y p rz e d m io t n ie d a się w y c z e rp a ć p o z n a w c z o w s k o ń c z o n e j ilo śc i a k tó w . IV . T r a n s c e n d e n c ja n ie d o s tę p n o ś c i p o z n a w c z e j z a c h o d z i w te d y , g d y p o d m io t z ja k ic h ś w z g lę d ó w n ie m o że p o z n a ć p rz e d m io tu . P r z e d m io ty c z y s to in te n c jo n a ln e są t r a n s c e n d e tn e w o b e c k r e u ją c y c h je a k tó w je d y n ie w se n s ie tr a n s c e n d e n c ji s t r u k tu r a l n e j , n a to m ia s t p rz e d m io ty b y to w o a u to n o m ic z n e ■— r e a ln e i id e a ln e — ta k ż e w s e n s ie t r a n s c e n d e n d i r a d y k a ln e j, o ra z tr a n s c e n d e n c j i p e łn i b y tu . μ S p ó r II, 239. 35 S p ó r II, 240.— w y c z e r p u ją się w tw o r z e n iu „ p rz e lo tn y c h ” p rz e d m io tó w in t e n c jo n a l n y c h , p rz e d m io tó w , k tó r e p r z e m ij a ją w r a z z tw o rz ą c y m je a k te m „a je d n a k w y ś w ia d c z a ją n a m p e w n e u s łu g i sw y m p rz e lo tn y m is tn i e n ie m ”30, do d r u g ie j n a to m ia s t ta k ie , „ k tó r e p ró c z te g o c ią ż ą k u te m u , b y jesz c z e coś in n e g o s p r a w ić ”. M oże tu iść b ą d ź o u tr w a le n ie p r z e d m io tu czy sto in te n c jo n a ln e g o i z a p e w n ie n ie m u in te ra u ib ie k ty w n e j d o stę p n o śc i·37, b ą d ź te ż o w y tw o rz e n ie p e w n e g o p rz e d m io tu b y to w o a u to n o m ic z n e g o (o czy w iście n ie w s a m y m „ b e z s iln y m ” a k c ie św ia d o m o śc i), d la k tó r e g o p rz e d m io t in te n c jo n a ln y je s t je d y n ie „ p la n e m ”, czy „w z o r e m ” . 5. R O L A C Z Y S T O IN T E N C JO N A L N E G O P R Z E D M IO T U W S P O S T R Z E G A N IU P o w ie d z ie liś m y w y ż e j, że w p e w n y m , s z e ro k im s e n s ie „ tw ó rc z e ” są w s z y s tk ie a k ty z a w ie r a ją c e w so b ie p rz e d m io to w o s k ie ro w a n e m n ie m a n ie , że k a ż d y z n ic h p o s ia d a sw ó j „ c ie ń ” — p rz e d m io t czy sto in te n c jo n a ln y . N ie in a c z e j m a się rz e c z z a k ta m i s p o s trz e g a n ia . T u ta j je d n a k ca ły se n s a k tu p o le g a n a ty m , a b y „ w y tw o rz o n y m p rz e z sie b ie p r z e d m io to m in te n c jo n a ln y m n ie p o zw o lić w y s tę p o w a ć w p o lu w id z e n ia s a m y m d la sie b ie , lecz że b y je t a k d o sto so w a ć i o d tw o rz y ć w e d le p r z e d m io tó w d a n y c h w ty c h sa m y c h a k ta c h , iżb y się sa m e p o k r y ły d o s k o n a le z n im i i w ty m n a k r y c iu z u p e łn ie z n ik n ę ły z w id o w n i, s ta ją c się n ie ja k o z u p e łn ie „ p rz e z r o c z y s ty m i” i u m o ż liw ia ją c p rz e z to b e z p o ś r e d n ie w y s tą p ie n ie p rz e d m io tó w t r a n s c e n d e n t n y c h ” 3S. K o n c e p c ja czy sto in te n c jo n a ln e g o p rz e d m io tu sp o s trz e ż e n io w e g o — ta k b o w ie m n a z y w a się w te r m in o lo g ii I n g a r d e n a te n in te n c jo n a ln y k o r e l a t a k tu s p o s trz e g a n ia — m o ż e n a p o z ó r w y d a ć się s z tu c z n y m m n o ż e n ie m b y tó w p o n a d p o tr z e b ę . F a k ty c z n ie , a n a liz u ją c „ d o s k o n a ły ” a k t s p o s trz e g a n ia — czy li ta k i, w k tó r y m d a n e je s t n a m p e łn e o b c o w a n ie z p rz e d m io te m „ s a m y m w so b ie ” n ie s tw ie rd z a m y ta k ie g o d u a liz m u i n te n c ji k ie r u ją c e j się k u c z e m u in n e m u i co in n e g o tw o rz ą c e j. D z ie je się t a k — p o w ia d a I n g a r d e n — p o n ie w a ż w ła ś n ie d o c h o d z i do „ d o sk o n a łe g o p o k ry c ia je d n e g o p r z e d m io tu p rz e z d r u g i” . I n te n c jo n a ln y p rz e d m io t s p o s trz e ż e n io w y „ o d s ła n ia się ” 89 d o p ie ro w te d y , g d y p rz e z p e w ie n czas s p o s trz e g a m y coś „ b łę d n ie ” , łu d z im y się, n a s tę p n ie zaś s tw ie r d z a m y po p e łn io n y u p rz e d n io b łą d k o r y g u j ą c y s p o s trz e ż e n ie i p a tr z ą c n a „ tę s a m ą ” rzecz w id z im y te r a z „co in n e g o ” . I n t e n c je p rz e c iw s ta w io n y c h tu a k tó w — sp o s trz e g a n ia „ z łu d n e g o ” i „ p o p ra w n e g o ” k ie r o w a ły się w ty m s a m y m k ie r u n k u , k u rz e c z y tr a n s c e n d e n tn e j, z m ia n ie u e g a ty lk o tr e ś ć m n ie m a n ia . P o n ie w a ż w ie m y ż e p rz e z ż a d n ą o p e r a c ję cz y sto ś w ia d o m o śc io w ą n ie m o ż e m y w n a jm n ie js z y m s to p n iu z m ie n ić p rz e d m io tu c h a r a k t e r y z u j ą cego się „ tr a n s c e n d e n c ją r a d y k a l n ą ” — m u s im y p r z y ją ć że z m ie n iliś m y w ła ś n ie p rz e d m io t czy sto in te n c jo n a ln y , „ c ie ń ” in te n c ji. W ła ś n ie t a p o
36 T a m ż e , 242.
37 W iąż e się to z z a g a d n ie n ie m tzw . fiz y czn eg o f u n d a m e n tu b y to w e g o p rz e d m io tu czy sto in te n c jo n a ln e g o . N ie m o g ę t u sz e rz e j teg o ro z w ija ć .
38 S p ó r II, 243.
39 W y ra ż e n ie to s u g e r u je , ja k o b y u p rz e d n io b y ł on „ z a s ło n ię ty ” p rz e z rzecz sp o s trz e ż o n ą . O c z y w iśc ie „ z a s ło n ię ta ” m o że b y ć ty lk o rzecz, s y t u a c ja je s t tu a n a lo g ic z n a do te j, k ie d y p rz e z r o c z y s ta szy b a „ o d s ła n ia ” się d o p ie r o w te d y , g d y tr a c i sw ą p rz e z ro c z y s to ś ć i „ z a s ła n ia to , co p rz e z n ią w id a ć .
d a tn o ś ć n a z m ia n y in te n c jo n a ln e g o p rz e d m io tu sp o s trz e ż e n io w e g o s p r a w ia , że p o z n a n ie p rz e d m io tu w s p o s trz e ż e n iu (i n ie ty lk o w s p o s trz e ż en iu ) m o ż e b y ć c ią g ły m p ro c e s e m , k tó r e g o k o le jn e e ta p y są co ra z lepszy,m , c o ra z b a r d z ie j a d e k w a tn y m „ w id z e n ie m ” p rz e d m io tu . W k o le jn y c h a k ta c h s ta r a m y się t a k u k s z ta łto w a ć tr e ś ć n ie n a o c z n ą in te n c ji, b y „ p r o je k t” p r z e d m io tu czy sto in te n c jo n a ln e g o s ta ł się z a ra z e m „ o p i se m ” p rz e d m io tu r a d y k a ln ie tr a n s c e n d e n tn e g o . O c zy w iście p e łn a r ó w n o le g ło ść te g o , co m a b y ć „ o p is a n e ” i teg o , co p rz e z t e n o p is s p r o je k to w a - n e n ie je s t n ig d y m o ż liw a , n ie d o p u sz c z a do te g o n ie w s p ó łm ie rn o ś ć rz e c z y s p o s trz e ż o n e j n ie s k o ń c z o n e j w m n o g o śc i sw o ic h w ła s n o ś c i i t r e ś ci m n ie m a n ia , o g ra n ic z o n e j w sw e j „ p o je m n o ś c i” . T e n c h a r a k te r y z u ją c y rz e c z sp o s trz e ż o n ą m o m e n t I n g a r d e n o k re ś la m ia n e m „ tr a n s c e n d e n c ji p e łn i b y t u ” . D o k ła d n ie j o m ó w ię go w n a s tę p n y m ro z d z ia le . 6. P R Z E C IW S T A W IE N IE R Ó Ż N Y C H T Y P Ó W A K T Ó W I IC H IN T E N C JO N A L N Y C H K O R E L A T Ó W P rz e c iw s ta w m y so b ie te r a z n ie k tó r e aktoiw e f o r m y ś w ia d o m o śc i o ra z ic h czy sto in te n c jo n a ln e k o re la ty . D la u je d n o lic e n ia a n a liz y n ie c h ic h o b ie k te m b ę d z ie p e w e n o k re ś lo n y p rz e d m o t — n p . „ d a m ” . I t a k z je d n e j s tro n y b ę d z ie m y m ie li s p o s trz e g a n ie d o m u , p la n o w a n ie d o m u o ra z fa n ta z jo w a n ie ( r o je n ie o d o m u ), z d ru g ie j z aś — do;m sp o s trz e ż o n y , z a p la n o w a n y o ra z u r o jo n y . W s z y s tk im ty m f o r m o m m o ż e m y jeszcze p rz e c iw s ta w ić — z o d p o w ie d n im i m o d y f ik a c ja m i d la k a ż d e j z n ic h — d o m n ie m a n ie n ie n a o c z n e (iproste m y ś le n ie : „ d o m ” ), o ra z o d p o w ie d n io — d o m p o m y ś la n y . W f a n ta z jo w a n iu n ie je s te ś m y n ic z y m o g ra n ic z e n i, m o ż e m y z u p e łn ie d o w o ln ie k s z ta łto w a ć tr e ś ć n ie n a o c z n ą d o m n ie m a n ia , k tó r e g o r e z u l ta t e m r ó w n ie d o b rz e m o że b y ć „ d o m , ja k ic h w ie le ” , ja k i n p . „ sz k la n y d o m ”, c z y te ż „ d o m e k z p ie r n ik a ” . W y tw o rz e n ie ta k ie g o czy sto in t e n c jo n a ln e g o o d p o w ie d n ik a a k tu je s t te ż z a w sz e jeg o o s ta te c z n y m celem . D o z n a w a n e z a ra z e m d a ty , k tó r y m i t a k i a k t m o że b y ć p o d b u d o w a n y p o d m io t s t a r a się d o sto s o w a ć do p ie r w o tn ie u k s z ta łto w a n e j tr e ś c i, je s t z u p e łn ie sw o b o d n y w ic h d o b o rz e i a k ty w n ie m o ż e je „ p rz y w o ła ć ” . M im o to tr e ś ć in te n c ji m o że b y ć t a k d z iw n ie , czy n a w e t d z iw a c z n ie u k s z ta łto w a n a , że p o d m io t n ie b ę d z ie p o tr a f ił w y p e łn ia ć je j ż a d n ą t r e ś c ią n a o c z n ą . T re ś ć t a m o że z o sta ć w ó w c z a s ty lk o p o m y ś la n a , n ie m oże d o jś ć do w y o b ra ż e n ia .
P rz e d m io ty c z y ste j f a n t a z ji n ie ro sz c z ą so b ie ż a d n y c h p r e t e n s ji do z w ią z k ó w z rz e c z y w is to ś c ią r e a ln ą . In a c z e j m a się rz e c z z p rz e d m io ta m i p o z o s ta ły c h p r z e c iw s ta w ia n y c h w y ż e j a k tó w : s p o s trz e g a n ia i p la n o w a n ia . Z a ró w n o je d n e , ja k i d ru g ie w ja k iś sp o só b w ią ż ą się z rz e c z y w is to ś c ią . S p o s trz e g a n ie o g ra n ic z o n e je s t p rz e z s a m ą rz e c z s p o s trz e g a n ą , k u k tó r e j k ie r u je się in t e n c ja a k tu . A k ty w n o ś ć tw o r z e n ia in t e n c jo n a ln e g o p r z e d m io tu s p o s trz e ż e n io w e g o je s t w z a s a d z ie a k ty w n o ś c ią o d tw a r z a n ia rz e c z y s p o s trz e ż o n e j, a c e le m a k tu n ie je s t — ja k to m ia ło m ie js c e w p r z y p a d k u s w o b o d n e j f a n t a z ji — w y tw o r z e n ie p ro s te g o o d p o w ie d n ik a w ła ś n ie s p e łn io n e j tr e ś c i, lecz w y tw o rz e n ie p rz e d m io tu in te n c jo n a ln e g o „ p o k ry w a ją c e g o s ię ” z p rz e d m io te m r a d y k a l n ie t r a n s c e n d e n tn y m .
N ieco in a c z e j w y g lą d a ją z w ią z k i z rz e c z y w is to ś c ią p la n o w a n ia . Z j e d n e j s tr o n y f o r m a t a sto i b a r d z o b lis k o f a n t a z jo w a n ia — do je j w ła sn eg o s e n s u n a le ż y w śc isły m teg o sło w a z n a c z e n iu tw o rz e n ie „czegoś n o w e g o ”. C ały m a t e r ia ł n a o c z n y , ja k im p la n o w a n ie d y s p o n u je je s t id e n
ty c z n y z „ d a n y m i w y o b r a ż e n io w y m i” f a n t a z jo w a n ia w tó r n y m i w s to s u n k u do p ie r w o tn ie u k s z ta łto w a n e j tr e ś c i n ie n a o c z n e j. Z d r u g ie j s tr o n y tr e ś ć t a m u s i je d n a k „ o d n o sić się do rz e c z y w is to ś c i” w ty m z n a c z e n iu , ż e — o ile m a m y do c z y n ie n ia z p la n o w a n ie m p rz e d m io tu r e a ln e g o — m u s i o n a sp ro je fc to w a ć p rz e d m io t s ta n o w ią c y sw eg o r o d z a ju a n a lo g o n do in te n c jo n a ln e g o p r z e d m ia tu sp o s trz e ż e n io w e g o . O ile je d n a k w p r z y p a d łk u s p o s trz e g a n ia w y tw o rz o n y p rz e z a k t p r z e d m io t i n te n c jo n a ln y m ia ł p o k ry w a ć się z p r z e d m io te m r a d y k a l n ie tr a n s c e n d e n tn y m , to t u t a j k o le jn o ś ć s ię o d w ra c a . P ie r w o tn y je s t t u p la n — p rz e d m io t czy sto in te n c jo n a ln y w y tw o rz o n y w a k c ie p la n o w a n ia , w t ó r n a n a to m ia s t r a d y k a l n ie t r a n s c e n d e n t n a w o b e c w sz e lk ie g o czy sto ś w ia d o m o śc io w e g o a k tu „ rz e c z z a p la n o w a n a ” n a ś la d u ją c a sw ó j p la n . 7. R O Ż N E P O J Ę C IA P R Z E D M IO T U . E K S P L IK A C J A N A Z W Y „ P R Z E D M IO T C Z Y S T O IN T E N C JO N A L N Y ” . R e f e r u ją c m o m e n t u p rz e d m io to w ia n ia z a w a r ty w a k c ie n a tr a f i liś m y n a p o ję c ie p r z e d m io tu z n a c z n ie o d b ie g a ją c e g o od te g o , k tó r e p rz e w ija ło się w d o ty c h c z a s o m a w ia n y c h z a g a d n ie n ia c h . P o ś w ię c im y w ię c n ieco u w a g i w y a n a liz o w a n iu p o d s ta w o w y c h ró ż n ic w c h o d z ą c y c h t u w g rę o ra z p r ó b ie u s ta le n ia z n a c z e n ia sło w a „ p r z e d m io t” w n a z w ie „ p r z e d m io t” czy sto in te n c jo n a ln y .
„ P r z e d m io t” ; k tó r y u m o w ie -nazw ę t u t a j ,/M ito lo g iczn y m ”, I n g a r d e m o k re ś la ja k o w s z y s tk o to , co p o s ia d a p o d s ta w o w ą fo r m ę p r z e d m io to w ą ” , cz y li s t r u k t u r ę f o r m a ln ą : „ p o d m io t w ła s n o ś c i -— ogół w ła s n o ś c i” . P o ję c ia te g o u ż y w a I n g a r d e n z a m ie n n ie z p o ję c ie m „ p rz e d m io t in d y w i d u a ln y ” i p r z e c iw s ta w ia n p . „ id e i”, k tó r a to n a z w a o d n o si się do te g o co c h a r a k t e r y z u j e się m .in . s t r u k t u r ą f o r m a ln ą : „część — c a ło ś ć ”, czy te ż „ d z ia ła n iu się p ro c e s u ” , k tó r e je s t u s - tru k tu ro w a n e p rz e z „ n a r a s ta n i e m n o g o ś c i fa z ” . O ty m , czy coś je s t p rz e d m io te m w ty m z n a c z e n iu , czy te ż n ie , d e c y d u je w y łą c z n ie jeg o fo r m a , s to s u n e k do św ia d o m e g o p o d m io tu n ie o d g r y w a tu ż a d n e j ro li. „ P r z e d m io t” , o k tó r y m m o w a b y ła w ty m ro z d z ia le n a to m ia s t z o s ta ł s c h a r a k te r y z o w a n y n a z u p e łn ie in n e j d ro d z e — p o p rz e z o k re ś le n ie s to s u n k u m ię d z y n im , a d o ty c z ą c y m go a k te m ś w ia d o m y m . D la te g o te ż m o ż e m y go n a z w a ć „ p rz e d m io te m in te n c jo n a ln y m ” w s z e ro k im z n a c z e n iu te g o sło w a . P r z y p o m n ijm y , że „ p r z e d m io te m ” ta k i m je s t: 1) to , k u cz e m u d a n y a k t się k ie r u je , a le 2) co leży w p e w n y m d y s ta n s ie w s to s u n k u do sa m e g o a k tu , je s t od n ie g o „ o d s ą d z o n e ” , a p o n a d to 3) p r z e c iw s ta w ia m u się, ja k o le ż ą c e „ n a p rz e c iw ” . W ty m te ż s e n s ie je s t p r a w d z iw y m „ p r z e d - m io te m ” .
W sz y stk o , co je s t „ p rz e d m io te m onto-logicznyim ” — w p o d a n y m w y żej z n a c z e n iu — m oże z a ra z e m s ta ć się „ p rz e d m io te m in te n c jo n a ln y m ” , ty m o s ta tn im je d n a k r ó w n ie d o b rz e m-oże b y ć ta k ż e ja k iś n ie - p rz e d m io t (w z n a c z e n iu o n to lo g ic z n y m ), n p . id e a , czy te ż d z ia n ie się p ro c e s u . B y c ie „ p rz e d m io te m in te n c jo n a ln y m ” je s t p rz y ty m d la sa m o is tn e g o „ p rz e d m io tu o n to lo g ic z n e g o ” p e w n ą c z y sto z e w n ę trz n ą , p r z y p a d k o w ą o k o lic z n o śc ią , czym ś, co m o ż e m u się z d a rz y ć w jeg o h is to rii.
P rz e jd ź m y te r a z do „ p rz e d m io tu czy sto in te n c jo n a ln e g o ” . J a k o „ czy sto in t e n c jo n a ln y ” e x d e f in itio n e je s t on „ p rz e d m io te m in te n c jo n a ln y m ” . Z a ra z e m je d n a k -— ja k to s ią o k a ż e w d a ls z y c h r o z w a ż a n ia c h — p o s ia d a p o d s ta w o w ą fo r m ę p rz e d m io to w ą , je s t w ię c ta k ż e „ p rz e d m io te m o n to lo g ic z n y m ” . Z a le ż n ie od s y tu a c ji m o że b y ć r o z p a tr y w a n y b ą d ź od
„ s tr o n y ” s w o je j in te n c jo n a ln o ś c i, b ą d ź te ż od „ s tr o n y ” s w o je j „ o n to lo - g ic z n o ś c i”. B liż e j z a jm ie m y się ty m w n a s tę p n e j części te j p ra c y .
T e ra z n a to m ia s t z a jm ie m y się d o p re c y z o w a n ie m z n a c z e n ia p r z y m io t n ik a „ m te n c jo n o n y ” w n a z w ie „ p rz e d m io t cz y sto in te n c jo n a ln y ” . J a k w id z ie liś m y , I n g a r d e n u ż y w a te g o sło w a w d w ó c h z n a c z e n ia c h , s z e r sz y m i w ę ż sz y m , sto s o w n ie do d w ó c h f u n k c j i sa m e j in te n c ji. I t a k „ in te n c j o n a ln y ” , m o ż e z n aczy ć ty le , co „ te n , k u k tó r e m u k ie r u je się in t e n c ja a k t u ”, b ą d ź też, w w ę ż sz y m z n a c z e n iu — „ w y tw o rz o n y w a k c ie d o m n ie m a n ia , » p ro je k to w a n y p rz e z in te n c ję ”. W ła ś n ie w y a k c e n to w a n iu te g o d ru g ie g o z n a c z e n ia słu ż y słó w k o „ c z y sto ” w n a z w ie „ p rz e d m io t czy sto in t e n c jo n a l n y ”. N a to m ia s t ta k ie p rz e d m io ty , k tó r e w p ra w d z ie są in te n c jo n a ln e w sz e rsz y m z p rz e c iw s ta w io n y c h w y ż e j z n a c z e ń , a le n ie są „czy sto in te n c jo n a ln e ” I n g a r d e n o k re ś la m ia n e m p rz e d m io tó w „ ta k ż e in te n c jo n a ln y c h ” 4ft. Ic h in te n c jo n a ln o ś ć je s t czy m ś p rz y c h o d z ą c y m do n ic h z z e w n ą trz , czy m ś n ie is to tn y m d la n ic h ja k o ta k ic h . „ I n t e n c jo n a l n a ” w ty m s e n s ie je s t n p . z a w sz e „rzecz s p o s tr z e g a n a ” , co w c a le n ie o z n acza, że z o s ta ła o n a p rz e z k ie r u ją c ą się k u n ie j „ in te n c ję ” w y tw o rz o n a , id z ie ty lk o o to , ż e z n a la z ła się do te j in te n c ji w p e w n e j r e la c ji.
R ó ż n ic a m ię d z y p rz e d m io te m czy sto in te n c jo n a ln y m i ta k ż e in te n c jo n a ln y m s p r o w a d z a się w ię c do te g o , że p r z e d m io t czy sto in te n c jo n a ln y je s t „ w y tw o re m ” a k tu , a ta k ż e in te n c jo n a ln y „ w y tw o re m ” n ie je st. J e ż e li z a ró w n o o je d n y m , ja k i o d r u g im m ó w i się, że je s t „ in te n c jo n a ln y ” , te r m i n t e n tr z e b a tu z u p e łn ie in a c z e j ro z u m ie ć . P rz e d m io t sa m o is tn y — n p . p rz e d m io t r e a ln y je s t „ in te n c jo n a ln y w te d y , k ie d y k ie r u je się k u n ie m u ja k iś ś w ia d o m y a k t. I n te n c jo n a ln o ś ć te g o p r z e d m io tu je s t w ię c w p ie r w s z y m rz ę d z ie s k o r e lo w a n a z z a w a r ty m w ty m a k c ie m o m e n te m in te n c y jn y m , w ła ś n ie t e n m o m e n t s ta n o w i t u o ,,in - te n c jo in a ln o é c i” p r z e d m io tu . W p r z y p a d k u p rz e d m io tu czy sto in t e n c jo n a ln e g o n a to m ia s t o „ in te n c jo n a ln o ś c i” s ta n o w i c a ła in te n c ja a k tu , p rz e d m io t je s t in te n c jo n a ln y d la te g o , że z o s ta ł w ja k ie jś in te n c y jn e j tr e ś c i w y tw o rz o n y . Z a s ta n ó w m y się te r a z , czy w ja k im ś s e n s ie n ie je s t „ in te n c y jn y ” ta k ż e tr-zecii m o m e n t z a w a r ty w m n ie m a n iu c h a r a k te r y s ty c z n y m d la s p o s trz e ż e n ia — m o m e n t u c h w y c e n ia rz e c z y w is to śc i, czy te ż „ m o m e n t e g z y s te n c ja ln y ” . Z d a n ie m I n g a r d e n a w ła ś n ie te n m o m e n t o d p o w ie d z ia l n y je s t za to , że in ta n c jo in a in y p rz e d m io t sp o s trz e ż e n io w y p o s ia d a d la n a s z u p e łn ie in n y sen s n iż p r z e d m io t w y o b ra ż e n io w y . W s p o s trz e ż e n iu n a s ta w ie n i je s te ś m y n a u c z y n ie n ie go z u p e łn ie „ p rz e z ro c z y s ty m ” i d o ta r c ie „ p o p rz e z ” n ie g o do rz e c z y sa m e j. M oim ent t a n je s t w ię c in te n c y jn y w ty m z n a c z e n iu , że u s ta w ia p e w n ą ^ in te n c y jn ą r e l a c j ę ” p o m ię d z y i n te n c jo n a ln y m p rz e d m io te m s p o s trz e ż e n io w y m a rz e c z ą s p o s trz e g a n ą , m ię d z y ty m , co w id z im y , a ty m , n a co p a tr z y m y . D o p ie ro d z ię k i te j r e l a c ji to , co w id z im y n a b ie r a d la n a s s e n s u „ p rz e d m io tu r a d y k a l n ie t r a n s e e n d e tn e g o ” , a je j św ia d o m o ść o d w o d z i n a s w n o r m a ln y m ży ciu od p o d e jr z e ń o „ ś n ie n ie s p ó jn e g o s n u ” . I n te n c jo n a ln y p rz e d m io t s p o s tr z e ż e n io w y — ja k o .k o re la t ta k ż e „ m o m e n tu e g z y s te n c ja ln e g o ” je s t w ię c p r z e d m io te m in te n c jo n a ln y m ta k ż e w z u p e łn ie in n y m z n a c z e n iu , n i to , co „ c z y sto ”, lu b „ ta k ż e ” in te n c jo n a ln e . W y d a je się te ż , że t e n w ą te k s ta n o w i z a s a d n ic z e noV um w I n g a r d e n o w s k im r o z u m ie n iu in te n c jo n a l n o śc i i in ten cy jin o ści oraz, że d o p ie ro on p o z w a la n a t a k o s tre p r z e
c iw s ta w ie n ie p rz e d m io tó w „ ty lk o ” i „ ta k ż e ” in te n c jo n a ln y c h . 40 .P o r. S p ó r II, 265.
