"Fiziko-matematiczeskie prostranstwa i realnost", W.S. Łukjaniec, Kijew 1971 : [recenzja]

M. Lubański

"Fiziko-matematiczeskie

prostranstwa i realnost", W.S.

Łukjaniec, Kijew 1971 : [recenzja]

Studia Philosophiae Christianae 8/2, 203-206

w a n ia w y s tę p u ją c y m i w n a u k a c h fiz y k a ln y c h . M ów i się ta m p rz e c ie ż o z a sa d z ie z a c h o w a n ia m a te rii, z a sa d z ie z a c h o w a n ia e n e rg ii, z a sa d z ie z a c h o w a n ia ła d u n k u itp . Z a s a d y te c h a r a k te r y z u ją się śc iśle ilo ścio w y m u ję c ie m . U k ła d y m a te r ia ln e (nieożyw ione) d z ia ła ją z g o d n ie z w y m ie ­ n io n y m i z a s a d a m i z a c h o w a n ia , a le d z ia ła n ie to je s t c h a r a k t e r u b ie r ­ nego. W o rg a n iz m a c h ż y w y c h o b s e r w u je m y e le m e n t d y n a m ic z n o śc i, p r z e ­ c iw s ta w ia n ie się p r a w u w z ro s tu e n tro p ii. Z w r a c a się ta k ż e u w a g ę n a p rz e c iw ie ń s tw a m a ją c e m ie js c e w św ie c ie o rg a n iz m ó w ży w y ch . W re sz ­ cie d y s k u to w a n y je s t p ro b le m ro z w o ju m a te r ii ż y w e j. W y ró ż n ia się n a s tę p u ją c ą s k a lę ro z w o ju o rg a n ic z n e g o : m a te r ia n ie o ż y w io n a , m a te r ia ży w a, sp o łe c z e ń stw o lu d z k ie . C ie k a w e je s t w y ró ż n ia n ie t u h o m in iz a c ji życia, a le w a s p e k c ie g ru p o w y m . N ie m ó w i się o c z ło w ie k u ja k o ta k im , lecz o sp o łeczn o ści lu d z k ie j. W re sz c ie w y p u n k to w y w a n e są z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z k r y te r iu m ro z w o ju , w szczeg ó ln o ści p o d k re ś la się w z g lę d ­ n o ść p o ję ć p ro g r e s ji o ra z re g re s ji. N a d to k r y ty k u je się id e a lis ty c z n e k o n c e p c je ż y c ia i jeg o ro z w o ju .

R e c e n z o w a n a p r a c a u jm u je p ro b le m is to ty ż y w ej m a te r ii od s tro n y g en e z y o ra z e w o lu c ji. P r e z e n tu je c z y te ln ik o w i sz e ro k i w a c h la rz p o ­ g lą d ó w i s ta n o w is k k ła d ą c w y ra ź n y n a c is k n a u ję c ie m a te ria liz m u d ia le k ty c z n e g o . N ie z n a jd z ie m y w k siążce o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , czym je s t n a p r a w d ę życie. Z n a jd u je m y n a to m ia s t p r z e d s ta w ie n ie w y siłk ó w u c z o n y c h i filo zo fó w , k tó r z y p o s z u k u ją o d p o w ie d z i n a to tr u d n e p y ­ ta n ie . L e k tu r a o m a w ia n e j p o z y c ji p rz y b liż a p ro b le m i d ro g i je g o ro z ­ w ią z a n ia . S z k o d a ty lk o , że A u to r (ja k to ju ż b y ło w o d p o w ie d n ic h m ie js c a c h zazn aczo n e) n ie s k o r z y s ta ł w p e łn i z ję z y k a c y b e rn e ty c z n e g o . P r a c a b y n a ty m ty lk o z y sk ała.

O d s tro n y te c h n ic z n e j m o ż n a z a rz u c ić b r a k in d e k s ó w (rzeczow ego, im ie n n e g o ) o ra z w y k a z u li te r a tu r y . M. L u b a ń s k i Ł u k ja n ie c W . S., F iz ik o -m a tie m a tic z e s k ie p r o s tr a n s tw a i r e a l n o s t Iz d a - te ls tw o „ N a u k o w a D u m k a “, K ije w 1971, s. 111 P o w s ta n ie te o r ii w z g lę d n o śc i o ra z m e c h a n ik i k w a n to w e j p o c ią g n ę ło z a so b ą p r z e w r ó t w fiz y c z n y m o b ra z ie św ia ta . N a s tą p iło tu o d e jśc ie o d w y o b ra ż e ń z d ro w o -ro z s ą d k o w y c h , p rz y ró w n o c z e sn y m p rz e n ik n ię c iu do fiz y k i w y so ce a b s tra k c y jn y c h m e to d w sp ó łc z e s n e j m a te m a ty k i. Z d a ­ n ie m M. P la n c k a „ w y n ik ie m całe g o d o ty ch cz aso w eg o ro z w o ju fizy k i te o re ty c z n e j je s t to, że s ta ła się o n a sy s te m e m b a rd z ie j je d n o lity m d z ię k i p e w n e j e m a n c y p a c ji od e le m e n tó w a n tro p o m o rfic z n y c h , w szcze­

g ó ln o ści — od sp e c y fic z n y c h w ra ż e ń z m y sło w y ch . J e ś li je d n a k się zw aży, że w ra ż e n ia ja k w ia d o m o — s ta n o w ią p u n k t w y jś c ia w sz e lk ic h b a d a ń fizy czn y ch , to św ia d o m y o d w ró t od ty c h p o d s ta w o w y c h p rz e s ła n e k b ę d z ie m u s ia ł się w y d a ć czy m ś z a s k a k u ją c y m , w rę c z p a ra d o k s a ln y m . A je d n a k w d z ie ja c h fiz y k i n ie m a f a k tu b a rd z ie j oczyw istego. M uszą w id o c z n ie is tn ie ć n ie z r ó w n a n e k o rz y śc i u s p r a w ie d liw ia ją c e tę z a sa d n ic z ą re z y g n a c ję z p ie r w ia s tk a lu d z k ie g o “ к T o też w n a tu r a ln y sp o só b p o w s ta je k o n ie c z n o ść p rz e a n a liz o w a n ia p o d s ta w o w y c h c h a r a k te r y s ty k o b ie k tó w f i­ zy czn y ch , do k tó ry c h n a le ż y zaliczy ć p rz e s trz e ń o ra z czas. I te m u w ła ś n ie te m a to w i je s t p o św ię c o n a r e f e r o w a n a p o zy cja .

W e d łu g k o n w e n c jo n a lis ty c z n e j p ro p o z y c ji (id ącej od H. P o in c a re g o ) p rz e s trz e ń fiz y c z n a m oże by ć o d w z o ro w y w a n a p rz y p o m o cy d o w o ln eg o ro d z a ju p r z e s trz e n i m a te m a ty c z n e j. O w y b o rz e te j czy in n e j p rz e s trz e n i m a te m a ty c z n e j d e c y d u je je d y n ie z a s a d a w ygody, p ro s to ty , celow ości. T a m e to d o lo g ic z n a z a s a d a g łęb o k o p r z e n ik n ę ła do u m y sło w o śc i u c z o ­ n y ch . S ta ła się b a rd z o a k tu a ln a z c h w ilą p o w s ta n ia te o r ii w zg lęd n o ści, k tó r a u c z y n iła ż y w o tn y m p y ta n ie : J a k a je s t n a p r a w d ę p rz e s trz e ń f i ­ zy czn a. Do k o ń c a b o w ie m X IX w ie k u p ro p o z y c ja I. N e w to n a b y ła je d y n y m z n a n y m o p is e m p r z e s trz e n i fizy czn ej. B y ła ta k ż e z n ią u to ż s a ­ m ia n a . D zisiaj n ie m o ż n a ju ż teg o u trz y m y w a ć . D lateg o p o tr z e b n a je s t a n a liz a r e la c ji zac h o d z ą c y c h m ię d z y p rz e s trz e n ią m a te m a ty c z n ą a f i ­ zyczną. T e u w a g i u s p r a w ie d liw ia ją p o d ję c ie p rz e z A u to ra in te re s u ją c e g o n a s z a g a d n ie n ia . R o z w a ż a n y je s t n a jp ie r w p ro b le m s ta tu s u k o n c e p c y j p rz e s trz e n n o - -c z a so w y c h w te o re ty c z n e j s tr u k tu r z e fizy k i. D y s k u to w a n a je s t h ip o ­ te z a o m a k ro s k o p o w e j n a tu r z e p r z e s trz e n i o ra z czasu. W y ró ż n ia się d w a p o d e jś c ia do p o ję c ia p r z e s trz e n i i c z a su : p o d e jś c ie te o r ii w z g lę d ­ n o ści o ra z p o d e jś c ie od s tro n y m ik ro ś w ia ta . Z a g a d n ie n ie je s t n a d a l o tw a rte , g d y ż fizy cy d y s k u tu ją p ro b le m z n a c z e n ia k o n tin u u m czaso - -p rz e s trz e n n e g o w s tr u k tu r z e fiz y k i te o re ty c z n e j. Z n a n e s ą co n a jm n ie j d w ie p ro p o z y c je u jm u ją c e ro z w ó j fizy k i, je d n a p o c h o d z ą c a od W . H e i- se n b e r g a (k w a n to w a te o r ia p o la), d ru g a — od G. F. C h e w a (m e to d a m a c ie rz y S w p rz e s trz e n i im p u lsó w ). O d s tro n y filo zo ficzn ej ta k ż e is tn ie je ró ż n ic a p o g ląd ó w . J e d n i a u to r z y r o z w a ż a ją p rz e s trz e ń i czas ja k o fo rm y is tn ie n ia m a te rii, d ru d z y n a to m ia s t — u w a ż a ją je za p o ję ­ c ia fiz y k a ln e , n ie zaś filo zo ficzn e. T ego ro d z a ju s ta n rzeczy w y m a g a , z d a n ie m A u to ra , p rz e a n a liz o w a n ia z a ró w n o p o ję c ia „ k o n tin u u m czaso ­ p r z e s trz e n n e g o “, ja k i p o ję c ia „ p rz e s trz e n i m a te m a ty c z n e j“ — po to, b y m ó c g łę b ie j w n ik n ą ć o ra z p rz e d y s k u to w a ć z a g a d n ie n ie m a k ro s k o ­ p o w eg o c h a r a k t e r u fo r m p rz e s trz e n n o c z a s o w y c h . T y m to z a g a d n ie n io m 1 M a x P la n c k , J e d n o ś ć fizy czn eg o o b ra z u św ia ta , W y b ó r p is m filo ­ zo ficzn y ch , K s ią ż k a i W ied z a 1970, 11— 12.

p o św ię c a sw e w y w o d y . Z a c z y n a od p o ję c ia p rz e s trz e n i m a te m a ty c z n e j. R e fe ru je p o ję c ie p rz e s trz e n i to p o lo g ic z n e j o ra z p r z e s trz e n i m e try c z n e j. W z a k re s sw y c h ro z w a ż a ń w łą c z a dość d u ży z esp ó ł p o ję ć to p o lo g iczn y ch . O m a w ia d o b rz e z n a n e m a te m a ty k o m tw ie r d z e n ia m ó w ią c e o z w ią z k a c h z a c h o d z ą c y c h m ię d z y p rz e s trz e n ia m i m e try c z n y m i o ra z to p o lo g iczn y m i. W szczeg ó ln o ści p o d a je tw ie r d z e n ie o rz e k a ją c e , że k a ż d a p rz e s trz e ń m e try c z n a m oże b y ć to p o lo g ic z n ie o d w z o ro w a n a n a p rz e s trz e ń o g r a ­ n ic z o n ą 2. N a s tę p n ie ro z w a ż a s p r a w ę z a s to s o w a n ia p o ję ć p r z e s trz e n i m e try c z n e j o ra z p r z e s trz e n i to p o lo g ic z n e j d o o p is u re a ln ie is tn ie ją c e j p rz e s trz e n i fizy czn ej. Z a s ta n a w ia się n a d s t r u k t u r ą s to s u n k u z a c h o d z ą ­ cego m ię d z y c ią g ło śc ią i g ra n ic ą . P o ru s z a tr u d n y p ro b le m z w ią z k u z a c h o d ząceg o m ię d z y m a te m a ty k ą i rz e c z y w isto śc ią . Z a jm u je tu s t a ­ n o w isk o „ k la s y c z n e “, p o le g a ją c e n a ty m , że o sta te c z n ie z a s a d y m a te ­ m a ty k i z o sta ły u z y s k a n e z d o św ia d c z e n ia p rz y p o m o cy p ro c e s u a b s t r a k ­ cji. D zięk i te m u is tn ie je m o żliw o ść z a s to s o w a n ia n a jb a r d z ie j n a w e t a b s tra k c y jn y c h p o ję ć m a te m a ty c z n y c h do ś w ia ta rzeczy w isteg o . T e n p u n k t ro z w a ż a ń A u to ra n ie m oże z a d o w o lić c z y te ln ik a o b e z n a n e g o z n o w sz y m i p ro p o z y c ja m i. C h o d zi tu z w ła sz c z a o u ję c ie L. G e y m o n a ta , w e d łu g k tó re g o „... n ie m a w ię k sz e g o z n a c z e n ia ro z s trz y g a n ie k w e s tii, czy m a te m a ty k a c z e rp ie s w o je p ie r w o tn e p o ję c ia z tw o rz e n ia a k s tra k c y j n a g ru n c ie d o ś w ia d c z e n ia ; w a ż n e je s t n a to m ia s t, b y w z ią ć p o d u w a g ę , że u tr z y m u je o n a w e w sz y s tk ic h sw y c h p o s ta c ia c h n ie p r z e rw a n y k o n ­ t a k t ze ś w ia te m e m p irii (w y ra ż a ją c y się w ró ż n y c h fo r m a c h w z a le ż ­ n o śc i o d k o n k re tn y c h p rz y p a d k ó w ) o ra z że je j k o n s tr u k c je n a jo g ó l­ n ie js z e (i ty m s a m y m n a jo d le g le js z e od in tu ic y jn e g o ję z y k a , ja k im się p o s łu g u je p rz e c ię tn y czło w iek ) s ą n ie z w y k le u ż y te c z n e w p o g łę ­ b io n y m p o z n a w a n iu p rz y r o d y “ 3. Z a u w a ż m y , że A u to r n ie w y m ie n ia w b io g ra fii a n i je d n e j p ra c y L. G e y m o n a ta .

Z k o lei d y s k u tu je się p ro b le m p rz e s trz e n i w fizyce. A u to r p o d a je p ię ć w y p o w ie d z i fizy k ó w , k tó rz y p o s łu g u ją się te r m in e m „ p rz e s trz e ń “, p rz y ć z y m te r m in te n z a k a ż d y m ra z e m p o s ia d a in n e z n a czen ie. W y ­ n ik a w ię c s tą d w ie lo z n a c z n o ść te r m in u „ p rz e s trz e ń “ w ję z y k u fizy k i. Z w ró c e n ie u w a g i n a te n f a k t je s t ła d n y m f r a g m e n te m p ra c y . U z u ­ p e łn ia go d y s k u s ja d o ty c z ą c a u jm o w a n ia p r z e s trz e n i ja k o o b ie k tu z m a te m a ty z o w a n e g o p o z n a n ia fiz y k a ln e g o . A u to r k o n k lu d u je , że p r z e ­ s trz e ń fiz y k a ln a je s t teg o ro d z a ju o b ie k te m , k tó r y m oże b y ć n ie ty lk o e k s p lik a c ją e m p iry c z n e g o p o ję c ia p rz e s trz e n i, a le ta k ż e te o re ty c z n y m r e p r e z e n ta n te m s to s u n k ó w z a c h o d z ą c y c h m ię d z y w y n ik a m i ró ż n y c h

2 W y p a d a tu z w ró c ić u w a g ę n a to, że w s p o m n ia n e w te k ś c ie tw i e r ­ d z e n ie A u to r c y tu je z p rz e k ła d u ro s y jsk ie g o z n a n e j m o n o g ra fii p ro f. К . K u ra to w s k ie g o (T o p o ło g ija, T o m I, p e re w o d M. J a . A n to n o w sk o g o , M o s k w a 1966, s. 220).

p o m ia ró w i e k s p e ry m e n tó w c a łk o w ic ie o d m ie n n y c h o d u ję ć k la s y c z ­ nych. N a b a z ie p o w y ższy ch p o m o cn iczy ch ro z w a ż a ń u jm o w a n e je s t d a le j p o d s ta w o w e z a g a d n ie n ie o d n o szące się do m a k ro sk o p o w e j s t r u k tu r y p rz e s trz e n i i czasu. A u to r d o ch o d zi do n a s tę p u ją c y c h k o n k lu z ji: 1° U p o d s ta w p rz e s trz e n n o c z a s o w e g o p o d e jś c ia fiz y k a ln e g o z n a jd u je się za ło ż e n ie głoszące, że k a ż d e fiz y k a ln e p r z e d s ta w ie n ie rz eczy w isto ści w in n o z a w ie ra ć d w ie sk ła d o w e , m ia n o w ic ie : tło p rz e s trz e n n o c z a s o w e o ra z d y n a m ik ę s y s te m u fizycznego. N ie c h F s y m b o liz u je p ie rw s z y z w y m ie n io n y c h s k ła d n ik ó w , z aś D — d ru g i. W ó w czas w s p o m n ia n e z a ło ż e n ie m o że by ć w y ra ż o n e w p o s ta c i: K a ż d e fiz y k a ln e p rz e d s ta w ie ­ n ie rz e c z y w is to śc i w in n o b y ć p rz e d s ta w io n e w p o sta c i F + D. R ó żn e z n a n e p ro p o z y c je te o re ty c z n e ró ż n ie u jm u ją se n s z n a k u a p rz e z to i se n s w y ra ż e n ia F + D. G d y id z ie o s tro n ę m a te m a ty c z n ą p ro b le m u , to w y d a je się, że n a jle p ie j p o trz e b o m fiz y k i za d o ść c z y n ią w ie lo w y m ia ­ ro w e k o n tin u a R ie m a n n o w sk ie . 2° B a d a n ia R ie m a n n a , H e lm h o ltz a , E in s te in a i in n y c h u c z o n y c h w y k a z a ły , że s c h e m a t p rz e s trz e n n o -c z a s o w y fiz y k a ln e g o p rz e d s ta w ie n ia d a n y c h d o ś w ia d c z a ln y c h w s p ie r a się n a p o ję c iu c ia ła sz ty w n e g o o ra z sta łe g o p rz e d z ia łu czasow ego. W ie lu f i­ z y k ó w w sp ó łc z e sn y c h u w a ż a , że w y m ie n io n e p o ję c ia p o s ia d a ją c h a ­ r a k t e r m a k ro sk o p o w y , p o n ie w a ż w fizy ce c z ą ste k e le m e n ta r n y c h n ie z n a jd u j ą o n e z a sto so w a n ia . Z a ra z e m u w a ż a ją , że e k s tra p o la c ja p o d e j­ ś c ia c z a s o w o -p rz e s trz e n n e g o (b ra n e g o z m a k r o ś w ia ta ) n a z ja w is k a p o d - a to m o w e n ie je s t n ic z y m u s p ra w ie d liw io n a . S tą d te ż w s k a z a n a p rz e d c h w ilą p ro b le m a ty c z n o ść p o d e jś c ia p rz e s trz e n n o c z a s o w e g o w fizy ce c z ą ste k e le m e n ta r n y c h z n ie w a la z a ró w n o fizy k ó w , j a k i m a te m a ty k ó w o ra z filo zo fó w do p o n o w n e g o p rz e d y s k u to w a n ia sta re g o z a g a d n ie n ia filo zo ficzn eg o d o ty czą ceg o s to su n k u , k tó r y zach o d zi m ięd zy p rz e s trz e n ią , czasem , d y n a m ik ą i rz eczy w isto ścią. 3 ° Z p u n k tu w id z e n ia d ia m a tu s y tu a c ja ja k a z a is ta n ia ła w fizyce, n ie m o że b y ć u w a ż a n a a n i ja k o n ie p o ż ą d a n a , a n i ja k o w y ją tk o w a .

K s ią ż k a je s t z a o p a trz o n a w w y k a z li te r a tu r y . Z a w ie ra on 213 pozycji. W śró d n a z w is k a u to r ó w s p o ty k a m y u c z o n y c h p o ls k ic h : K. K u ra to w s k ie - go, A. T a rsk ie g o , L. In fe ld a , J. P le b a ń s k ie g o , S. B ażań sk ie g o .

M . L u b a ń s k i

D o rst J., Z a n im z g in ie p rzy ro d a , z fra n c u s k ie g o tłu m . Z. S ik o ra , W P ,

W a rs z a w a 1971, s. 460.

C z ło w ie k i jeg o śro d o w isk o je s t g łó w n y m te m a te m p ra c y D o rsta „ Z a n im z g in ie p rz y r o d a “. Z a g a d n ie n ie to je s t szczeg ó ln ie w a ż n e w d o b ie o b e c n e j, p o n ie w a ż d z ia ła ln o ś ć c z ło w ie k a sta le , ch o cia ż w sp o só b n ie z a ­