• Nie Znaleziono Wyników

Widok Odwrócić się od czegoś, nawrócić się na coś... Rozszerzenia metaforyczne wybranych czasowników ruchu

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Widok Odwrócić się od czegoś, nawrócić się na coś... Rozszerzenia metaforyczne wybranych czasowników ruchu"

Copied!
16
0
0

Pełen tekst

(1)

ANDRZEJ KOMINEK

Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

Odwrócić się od czegoś, nawrócić się na coś... Rozszerzenia metaforyczne wybranych czasowników ruchu

Jedną z zauważalnych cech współczesnego językoznawstwa są próby opi- sów różnych dyskursów prowadzonych w języku polskim w duchu amerykańskiej metodologii kognitywistycznej. Wymienię tu kilka ciekawych prac: opis wybra- nych czasowników modalnych, kauzatywnych i aktów mowy A. Libury (2000), analiza polisemii przyimków polskich R. Przybylskiej (2002), opis czasowników percepcji wzrokowej M. Zawisławskiej (2004) i inne. W pracach prezentujących podejście kognitywistyczne można znaleźć krytykę niewystarczalności tradycyj- nych opisów językowych i perspektywy opisu różnych zjawisk w duchu semanty- ki kognitywnej. Posłużę się tu przykładem, który pośrednio wiąże się z tematem mojego artykułu. Jak zauważyła R. Przybylska (2002, s. 195), w tradycyjnych opisach użyć nieprzestrzennych polskich przyimków badacze starali się zwykle dopasować różne typy użycia do zestawu ogólnych kategorii ontologicznych, wywodzących się z tradycji arystotelesowskiej i w tradycyjnej składni wykorzy- stywanych jako podstawa podziału znaczeniowego okoliczników (np. w ujęciu Klemensiewicza). Tymczasem katalog nieprzestrzennych relacji semantycznych wyrażanych przez przyimki jest znacznie obszerniejszy niż liczba wyróżnianych według kryterium semantycznego typów okoliczników.

Alternatywnym sposobem opisu znaczeń nieprzestrzennych przyimków lub prefiksów może być skojarzenie ich znaczeń z działaniem tzw. metafor kon- wencjonalnych służących do nadawania struktury quasi-przestrzennej pojęciom z dziedzin bardziej abstrakcyjnych. Tego typu metafory zostały dokładnie opisane w klasycznej już dziś pozycji G. Lakoffa i M. Johnsona (1988). Mechanizm se- mantyczny, który stoi za metaforami pojęciowymi, znany jest w semantyce kogni- tywnej pod nazwą rozszerzenia metaforycznego. Polega ono na tym, że struktura kognitywna dziedziny (domeny) źródłowej (np. przestrzennej) zostaje przeniesio-

(2)

na do jakiejś innej dziedziny (domeny) docelowej (np. u Przybylskiej czasowej lub nieprzestrzennej). Pisze ona:

W pozycję landmarka1 — bytu przestrzennego wskutek działania metafo- rycznej ekstensji mogą być wprowadzane byty z innych, już nieprzestrzen- nych domen, mające całkowicie odmienny status ontologiczny. W ten sposób rodzi się odrębne znaczenie stosunkowe przyimka, aktualizowane — m.in.

zależnie od znaczenia poprzyimkowego rzeczownika denotującego lM — w odmiennych domenach, np. w domenie temporalnej, w domenie relacji społecznych, relacji psychologicznych, w domenie operacji metatekstowych itd. (2002, s. 152).

Dużo cennych uwag i inspiracji ważnych dla badaczy dostarcza też praca nie- mieckiego kognitywisty O. Jäkela Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskur- su (2003), w której autor zajmuje się analizą metaforycznych modeli aktywności umysłowej, gospodarki i nauki, na podstawie przykładów z języka angielskiego i niemieckiego.

Domena źródłowa dostarcza materiału leksykalnego do wyrażania dome- ny docelowej i przenosi — jak mówią główni twórcy tzw. zasady inwariancji

— strukturę schematyczno-obrazową domeny źródłowej do domeny docelowej, umożliwiając jej całkowite lub częściowe odwzorowanie w nowym polu pojęcio- wym. Istotne w rozszerzeniu metaforycznym jest to, że nawiązuje ono bezpośred- nio tylko do pewnych wybranych elementów domeny źródłowej, pozostawiając pozostałe elementy semantyczne niewykorzystane, nieobjęte procesem rozszerze- nia metaforycznego.

Interesujące mnie morfemy przestrzenne (prefiksy werbalne i związane z ich użyciem przyimki), związane z czasownikami ruchu o znaczeniu nieprzestrzen- nym: odwrócić się, zwrócić się, zawrócić, powrócić, nawrócić się2, można łatwo skojarzyć z działaniem ogólnej metafory konwencjonalnej życie to Podróż. Wiele spostrzeżeń na temat elementów semantycznych takiej prototypowej po- dróży podaje T.P. Krzeszowski (1999, s. 67):

Pojęcie Podróż wywodzi się z całej wiązki preschematów. Z aksjologiczne- go punktu widzenia należy zauważyć, że we wszystkich preschematach fun- dujących pojęcie Podróż i tworzących wiązkę preschematów służącą jako domena źródłowa, wedle której rozumiemy to pojęcie, aktywizacji ulega do- datni biegun skali. W przeciwnym wypadku podróż ulega zakłóceniom. Aby

1 Używane powszechnie w pracach kognitywistycznych terminy trajektor — landmark ozna- czają relację między dwiema rzeczami w przestrzeni fizycznej bądź mentalnej. Trajektor (tr) to obiekt lokalizowany, na którym w procesie percepcji skupia się uwaga konceptualizatora. Landmark (lM) natomiast to obiekt, w stosunku do którego jest lokalizowany trajektor, znajdujący się w ra- mach procesu postrzegania na drugim planie (Langacker 1995, s. 26).

2 W dalszej części tego artykułu będę operował, ze względów technicznych, tylko formami dokonanymi czasowników, mając jednak na względzie obie formy (dokonaną i niedokonaną).

(3)

osiągnąć cel stanowiący dodatni biegun preschematu źródło-ścieżka-ceL, trajektor, czyli obiekt podróżujący, musi posuwać się do przodu, dzięki ak- tywizacji dodatnich biegunów preschematów Siła i Przód-tył, utrzymując przy tym równowagę, aktywizując dodatni biegun preschematu równowa-

ga i utrzymywać przy tym pozycję pionową, aktywizując dodatni biegun preschematu góra-dół. Negatywne nacechowanie któregokolwiek z tych preschematów, czyli uaktywnienie jakiegoś ujemnego bieguna, przeszkadza w osiągnięciu celu i zakłóca ruch ukierunkowany do celu. Dlatego też zatrzy- manie się, czy to z powodu braku energii (ujemny biegun preschematu Siła), czy też z powodu jakiejś przeszkody (ujemny biegun preschematu ścieżka), a wreszcie utrata równowagi (ujemny biegun preschematu równowaga) i upadek (ujemny biegun preschematu góra-dół) nieuchronnie niosą ze sobą ujemny ładunek aksjologiczny odpowiednich wyrażeń językowych.

Według ujęcia kognitywnego źródłowe domeny abstrakcyjnych pojęć meta- forycznych uzyskują strukturę przez schematy wyobrażeniowe, pojmowane jako powtarzające się wzorce, które przejawiają się w „ruchach ciała ludzkiego, mani- pulacji przedmiotami i interakcjach percepcyjnych”, bez których „nasze doświad- czenia byłyby chaotyczne i niemożliwe do zrozumienia” (Johnson 1987, s. 63).

Opierają się one na najwcześniejszych w rozwoju ontologicznym człowieka do- świadczeniach i działaniach sensomotorycznych. W konkretnej sytuacji schemat wyobrażeniowy uruchamia określone procedury poznawcze, tak że możemy go traktować jako instrukcję: Jak mam pojmować i obsługiwać świat, w którym żyję?

(Przybylska 2004, s. 196).

Mianowicie, pojęcie Podróż jest fundowane przez wiązkę preschematów:

źródło-ścieżka-ceL, Siła, równowaga, Przód-tył, góra-dół. Jak łatwo za- uważyć, Krzeszowski opiera się tutaj na jeszcze jednym preschemacie — ska-

li, opatrując poszczególne elementy semantyczne wartością dodatnią lub ujem- ną. Jest to o tyle istotne, że w rozszerzeniu metaforycznym dana konfiguracja dodatnich i ujemnych biegunów pozostaje niezmieniona w stosunku do punktu wyjścia. Taką zasadę rozszerzenia nazywa on aksjologiczną zasadą inwariancji (Krzeszowski 1999, s. 65–72).

Zasygnalizowane wcześniej przeze mnie czasowniki ruchu o znaczeniu metaforycznym: odwrócić się, zwrócić się, zawrócić, powrócić, nawrócić się, zawężają jednak znaczenie ogólnej metafory życie toPodróż do metafory o znaczeniu bardziej szczegółowym, gdzie podobieństwo do podróży otrzy- muje pewien przejaw aktywności człowieka związany z jego sferą religijną, tak że o podróży możemy mówić w sensie via fidei3. Oto przykład tekstu, w którym można odczytać tego typu submetaforę religijną: życietoPodróż:

(1) Nie wolno więc nikomu powtarzać minionych błędów. Trzeba się na nich uczyć dalszej, pozytywnej drogi. Jeżeli jakaś maszyna jedzie błędną drogą

3 T.P. Krzeszowski mówi o domenie etyki chrześcijańskiej.

(4)

i coraz to psuje się, to próżno ją tylko reperować. Możemy mieć wielki sza- cunek dla tych trudów naprawczych, ale nie możemy przestać wołać: droga jest błędna, trzeba zawrócić! Z Maryją, uważną obserwatorką dziejów na- szych, Królową Polski, wołamy do odpowiedzialnych za naród: Zawróćcie!

Nawróćcie się i róbcie dokładnie to, co Bóg mówi. (Drzew, s. 24)

Użyta submetafora życietoPodróż, w sensie via fidei, aktywizuje bieguny

Plus lub Minus następujących schematów wyobrażeniowych, do których odno- szą się leksemy i wyrażenia z domeny podstawowej:

1. ścieżka (PLuS) — droga wiary jest ze swej natury „drogą” pozytywną.

2. ścieżka (MinuS) — ludzie wierzący często zbaczają z „drogi pozytywnej”, wybierając „błędną drogę” (w tym tekście symbolizuje ona błędy ideologii atei- stycznej).

3. Siła (MinuS) — na ujemne znaczenie tego schematu wskazuje „psująca się” maszyna, symbolizująca daremne trudy człowieka wierzącego, ale zniewolo- nego przez system ateistyczny, któremu nie pomogą nic nieznaczące „naprawy”,

„reperacje”.

W przytoczonym tekście, po swoistej diagnozie, padają wezwania do „za- wrócenia” z błędnej drogi i nawrócenia się do Boga. Zaktywizowane zostały więc w ten sposób in plus trzy schematy:

1. cel (Plus);

2. ścieżka (PLuS);

3. Przód (PLuS).

Wybrane przeze mnie czasowniki ruchu o znaczeniu metaforycznym, oparte na rdzeniu leksykalnym -wrócić||-wracać, implikują przede wszystkim schemat z domeny źródłowej źródło-ścieżka-ceL4, zwracając uwagę, w swojej wersji metaforycznej, na potrzebę przeprowadzenia pewnej korekty drogi (duchowej, etycznej) prowadzącej do celu (jakim jest Bóg, dobro itp.). Zgubienie drogi w przestrzeni konceptualnej wiąże się z utratą orientacji i utratą poczucia kie- runku prowadzącego do celu. Akcent w odwzorowaniu metaforycznym tego schematu wyobrażeniowego położony jest więc na odszukaniu przez człowieka, zdążającego po drogach wiary i moralności, właściwej ścieżki5.

4 Jest to jeden z najbardziej rozpowszechnionych schematów, z racji zakresu jego wykorzysta- nia w konceptualizacji i opisów w literaturze przedmiotu, znany również pod nazwami: ścieżki lub

drogi. Ma on zastosowanie do opisu m.in. funkcji znaczeniowych przyimków, funkcji znaczenio- wych prefiksów, struktury składniowej zdań oraz motywuje liczne metafory konwencjonalne (zob.

Przybylska 2004, s. 201–203).

5 Na dwubiegunowe wartościowanie ścieżki wskazują liczne leksemy i wyrażenia. Pozytyw- nie nacechowane są np.: prostolinijny, bezpośredni, prosty jak struna, wyprostowany, prostoduszny, prostota, prostować (błędy). Wartościowanie in minus mają natomiast: pokrętny, krzywy, zboczony, odchylony, wypaczony, zawikłany, zagmatwany, zboczyć, błąkać się, staczać się, zdryfować na bok, skok w bok. Por. Krzeszowski (1994, s. 40).

(5)

Schemat ten łączy się, siłą rzeczy, ze współschematem Przód-tył, gdyż — jak mówiłem wcześniej — trajektor, czyli obiekt podróżujący do celu, musi się poruszać do Przodu. W niektórych czasownikach ruchu: odwrócić się, zwrócić się zaktywizowany jest przede wszystkim preschemat Przód-tył. Kiedy poruszamy się po ścieżce w kierunku celu, to w sposób kanoniczny poruszamy się do Przodu (nacechowanie dodatnie), zagubienie się zaś i poszukiwanie odpowiada ujemnemu biegunowi schematu Przód-tył. Orientacja aksjologiczna (plus-minus), przypi- sywana biegunom schematu Przód-tył, opiera się na podstawowej, somatycznej podstawie doświadczeniowej związanej z odpowiednimi częściami ciała ludzkiego:

twarzą i plecami6, o czym świadczy częste ich wskazywanie w tego typu wyraże- niach, np.: odwrócić się do kogoś plecami — zwrócić się twarzą do kogoś.

Dla czasowników zawrócić i powrócić można więc przyjąć następującą defi- nicję. Są to czasowniki o strukturze składniowej: V pref (+ fraza z przyimkiem), np. zawrócić (ze złej drogi), powrócić (do Boga), implikujące preschemat kogni- tywny źródło-ścieżka-ceL, gdzie w centrum stoi znaczenie rozszerzone pre- fiksu werbalnego (i przyimka wymaganego przez ten czasownik), a czasownik źródłowy -wrócić||-wracać opisuje zmianę stanu położenia, czyli sposób przej- ścia trajektora (człowieka zdążającego po drogach wiary i moralności) ze stanu A do stanu B (tzn. pewnego stanu duchowego charakteryzującego się określonymi odczuciami religijnymi), przy czym w aktywności trajektora aktywizowany jest dodatni biegun schematu Przód-tył.

Druga grupa czasowników: odwrócić się, zwrócić się, obejmuje czasowniki ruchu o strukturze V pref + fraza z przyimkiem, np. odwrócić się od zła, zwrócić się ku dobru, aktywizujące schemat wyobrażeniowy Przód-tył, gdzie prefiksy werbalne i przyimki są wykładnikami metaforycznej zmiany kierunku przez tra- jektor (człowieka, który utracił orientację religijno-etyczną i poszukuje kierunku do właściwego celu, jakim jest Bóg czy dobro) w stosunku do landmarka, czyli obiektu stanowiącego punkt odniesienia (w pierwszym czasowniku jest nim sza- tan, zło, w drugim zaś Bóg lub jakieś dobro moralne).

Trzeba tu jeszcze zaznaczyć, że wszystkie te czasowniki zawierają wartoś- ciowanie in plus (korekta drogi prowadzącej do celu). Tym samym poza moją uwagą pozostają czasowniki wartościujące in minus, np. odwrócić się od Boga.

Specyficzne rozszerzenie metaforyczne ma ostatni z proponowanych cza- sowników — nawrócić się, który w interesującym nas polu pojęciowym zyskał sobie pozycję centralną i należy z całą pewnością do jednostek leksykalnych stric- te religijnych7.

6 W płaszczyźnie werbalnej, zwłaszcza w różnego typu wulgaryzmach, wskazywana jest też, dosłownie, „tylna część ciała”, np. tyłek, zadek. Można też ogólnie powiedzieć o tej stronie ciała ludzkiego, np. odwrócić się do kogoś tyłem.

7 Co nie wyklucza faktu, że rozszerzenie metaforyczne może być podstawą dalszej derywacji semantycznej w odpowiednim kontekście, np. ironicznie: nawrócić się na lewicowość lub na kogni- tywizm (‘przyjąć poglądy lub idee przeciwne do tych, które się wyznawało’). Por. SP.

(6)

W dalszej części mojej analizy kognitywnej interesować mnie będą następu- jące zagadnienia:

— Jak w świetle przyjętej metodologii rysują się dalsze różnice między cza- sownikami należącymi do I grupy (zawrócić, powrócić) a czasownikami II grupy (odwrócić się, zwrócić się)?

— Jaki jest status czasownika nawrócić się na tle pozostałych czasowników ruchu o znaczeniu metaforycznym?

— Co na temat sposobu odwzorowania struktury schematyczno-obrazowej tych czasowników w przestrzeni mentalnej, odnoszącej się do domeny związa- nej ze sferą religijną via fidei, mówią konteksty użycia czasowników i schematy składniowe?

Analizowane czasowniki ruchu implikują relację przestrzenną między obiek- tem pierwszoplanowym zwanym trajektorem (tr) i obiektem drugoplanowym, czyli landmarkiem (lM). Relacja ta ma charakter dynamiczny, czyli ruchowy, to znaczy tr przemieszcza się względem lM, co prowadzi do zmiany jego położenia względem lM. Omówiony wcześniej schemat wyobrażeniowy źródło-ścieżka- -cel można dokładniej opisać za pomocą następujących elementów znaczenio- wych związanych z tzw. idealnym schematem wyobrażeniowym drogi: punkt wyjściowy drogi (Pw), punkt docelowy drogi (Pd), trasa, czyli zbiór wszystkich punktów drogi ruchu tr pomiędzy Pw a Pd (t)8.

Rozszerzenie metaforyczne jest procesem mentalnym, odwzorowującym schemat przestrzenny w domenie docelowej. Odpowiednikiem realnej drogi ru- chu fizycznego trajektora w przestrzeni mentalnej9 jest abstrakcyjna droga (por.

leksemy i wyrażenia w polu pojęciowym tej submetafory religijnej, np.: droga wiary, pójście za Chrystusem itp.), którą przemierza tzw. konceptualizator (czyli ten, kto dokonuje zabiegu odwzorowania metaforycznego). Podobnie jak w prze- mierzaniu drogi fizycznej wyróżnia się jej poszczególne elementy, tak w odwzo- rowaniu metaforycznym muszą się znaleźć paralelne elementy semantyczne (np.

Pw — pewien wyjściowy stan rzeczy a; Pd — odmienny, końcowy stan rzeczy b).

8 Ten sposób organizacji schematu wyobrażeniowego drogi przyjmuję za: Przybylska (2002, s. 120–121).

9 Jako trajektor rozpatruję tutaj tylko osobę tzw. experiencera, w której zachodzą zmiany komunikowane przez odpowiedni czasownik ruchu o znaczeniu metaforycznym. W czasownikach kauzatywnych nawrócić||nawracać (‘nakłonić kogoś do przyjęcia jakiejś religii, zasady itp.) opis jest bardziej skomplikowany, bo mamy do czynienia właściwie z relacją trójelementową: tr, lM, sprawca działania. A. Libura (2000, s. 245–246) uważa jednak, że w wartościowaniu pozytywnym czasowników kauzatywnych aksjologia sprawcy działania i tr-a pokrywają się ze sobą. W tym znaczeniu w wyrażeniu nawrócić kogoś na wiarę (gdy ten ktoś zgadza się na to) dopełnienie bliższe pełni funkcję trajektora, a obiekt określony dopełnieniem dalszym — landmarka. Inaczej natomiast rozpatrywać należy zdanie: Krzyżacy nawracali siłą na wiarę ludność Litwy, gdzie oprócz sche- matu wyobrażeniowego źródło-ścieżka-ceL aktywizowany jest schemat PrzyMusu, związany z ogólnym schematem Siły, gdyż ruch obiektu do celu nie jest dobrowolny, lecz wymuszony. Stąd wartościowanie całego zdania jest negatywne (por. Libura 2000, s. 161–162, 245).

(7)

W interesującej mnie submetaforze religijnej życietoPodróż czasowniki ruchu wskazują na pewną korektę drogi. Wyjściowym stanem rzeczy jest zagubienie się experiencera w drodze duchowej, niewiara, a także brak orientacji co do dalszej drogi (wartościowane in minus), a odmiennym stanem rzeczy poczucie odzyska- nia orientacji, zobaczenie dalszej drogi, wewnętrzna pewność (wartościowane in plus). Czasowniki ruchu, inaczej zwane latywnymi, w znaczeniu metaforycznym (via fidei) oparte są więc na następującym układzie aksjologicznym: Pw (Minus)–

Pd (Plus). Te elementy znaczeniowe i aksjologiczne są obecne zarówno w I parze czasowników: odwrócić się, zwrócić się, jak i w II: zawrócić, powrócić oraz w cza- sowniku o najszerszym występowaniu — nawrócić się.

odwrócić się — zwrócić się

W pierwszej parze czasowników ruchu prefiksy od- i z-, współwystępujące z przyimkami od i do, ku, są wykładnikami zmiany kierunku. W domenie prze- strzeni fizycznej czasowników tych używa się w stosunku do takich ciał, w któ- rych konwencjonalnie wyróżnia się układ Przód-tył, np. ludzi, zwierząt, pojaz- dów, budynków, obrazów itp. O zmianie kierunku mówi się, biorąc pod uwagę obecny kierunek ruchu albo położenie obiektu w stosunku do obserwatora, przyj- mując ich najczęstsze usytuowanie (Bojar 1979, s. 33). Znaczenie czasowników odwrócić się, zwrócić się interpretowane jest w zależności od frazy przyimkowej, jeżeli w zdaniu nie zostało explicite powiedziane, którą ze swych stron tr jest skierowany do lM.

Wyobraźmy sobie pomieszczenie, w którym znajdują się dwie osoby odwró- cone do siebie tyłem. Uwaga konceptualizatora skupia się na jednej z nich (tr) i na lokalizowaniu jej wobec obiektów znajdujących się na drugim planie (lM):

drugiej osoby bądź ściany w tym pomieszczeniu. Konceptualizator opisuje mo- ment, w którym tr odwraca się, czyli zmienia kierunek o 180 stopni. W pewnym sensie oba czasowniki można interpretować jako portretowanie tej samej sceny z dwóch różnych stron: 1) Odwrócił się od ściany || 2) Zwrócił się do niego. Oby- dwa zdania odnoszą się do tej samej sceny, różniąc się relacją trajektora (osoby) wobec landmarka (ściany bądź drugiej osoby w pomieszczeniu), wobec które- go tr zajmuje jedną z dwóch postaw kanonicznych: odwraca się (plecami) lub zwraca się (twarzą). Dzieje się to niemal jednocześnie, dlatego odwrócenie się plecami do ściany będzie w tej samej scenie oznaczało zwrócenie się ku osobie znajdującej się w tym pomieszczeniu (lub odwrotnie). Aktywizacja w tej scenie któregoś z dwóch biegunów schematu Przód-tył może mieć znaczenie aksjolo- giczne: Przód (PLuS)–tył (MinuS), ale nie musi.

W rozszerzeniu metaforycznym ten antropomorficzny model naprzeciw- ległościowy (stać wobec kogoś odwróconym plecami lub zwróconym twarzą) nabiera szczególnego znaczenia aksjologicznego. Wzajemna interakcja tr i lM może być — na zasadzie inferencji kontekstowej — interpretowana bądź jako przeciwstawienie się sobie (odwrócić się), bądź jako wybranie zbliżenia ku so-

(8)

bie (zwrócić się). W polu pojęciowym odnoszącym się do submetafory religijnej

życie to Podróż oba czasowniki muszą aktywizować dodatni biegun aksjolo- giczny, aby cel via fidei mógł być osiągnięty. Tak więc wyrażenia typu: odwrócić się od zła i zwrócić się ku dobru mają znaczenie wyraźnie dodatnie.

Parametr aksjologiczny rzutuje jednak na różnice w portretowaniu sceny, do której odnoszą się czasowniki odwrócić się, zwrócić się. Funkcję lM pełnią bowiem byty abstrakcyjne odnoszące się do sfery etyki („dobre i złe rzeczy”), które są obciążone szczególnym znaczeniem aksjologicznym: „dobre rzeczy”

(Plus)–„złe rzeczy” (Minus)10. W wyrażeniach: odwrócić się od zła i zwrócić się ku dobru, interpretowanych w znaczeniu etyki chrześcijańskiej, nie widać, jak w domenie przestrzeni fizycznej, tej oczywistości zmiany kierunku. Porzucenie zła, odcięcie się od jego korzeni nie oznacza jednoczesnej zmiany jakości, czyli świadomego, natychmiastowego wyboru dobra. Właśnie zwrócenie się ku dobru (zwłaszcza upersonifikowanemu, jakim jest Bóg) jest konstytutywnym elemen- tem etyki chrześcijańskiej11. Potwierdzają to liczne konteksty, w których wystę- pują obydwa czasowniki, np.:

(2) Odwracając się ze zgrozą od wszelkich ideologii i społeczno-politycz- nych systemów, które poniżają człowieka, zwróćmy się […] z nową gor- liwością ku Panu Bogu, ku chrześcijaństwu, ku chrześcijańskiej ideologii miłości, ku konsekwentnemu praktykowaniu i wyznawaniu wiary religijnej.

(Lew, s. 57)

(3) ludzie tutaj przemieniają się, odwracają się od ateistycznej ideologii nienawiści, kłamstwa i pogardy dla człowieka, a zwracają się ku chrześci- jańskiej, religijnej, polskiej od tysiąca lat, ideologii miłości i poszanowania każdego człowieka jako dziecka Bożego. (Lew, s. 96)

zawrócić — powrócić

W drugiej parze wybranych czasowników ruchu prefiksy za- i po-, razem ze współwystępującymi przyimkami z||ze- i do, ku komunikują zmianę kierunku drogi ruchu tr na przeciwny, ruch w kierunku Pw drogi i ewentualne osiągnię- cie przez niego Pw drogi. W domenie przestrzeni fizycznej tr czasami zmienia trasę i kierunek ruchu w momencie, w którym znajduje się w jakimś punkcie położonym między Pw a Pd (niekiedy punkt zmiany kierunku ruchu może się równać Pd). W związku z wprowadzonym pojęciem „korekty drogi” nazwijmy go punktem korekcyjnym drogi (Pk). Czasowniki zawrócić i powrócić różnią się

10 Jeszcze bardziej ta polaryzacja wartości ujawnia się w wyrażeniach: odwrócić się od sza- tana — zwrócić się ku Bogu. Na przykład w obrzędach chrztu najważniejszą funkcję pełnią akt wyrzeczenia się szatana i akt wyznania wiary odpowiadające znaczeniom tych dwóch czasowników.

11 Potwierdza to praktyka wiary chrześcijańskiej. W liturgii chrztu zwraca się uwagę na od- dzielność i kolejność występowania po sobie tych dwóch aktów: wyrzeczenia się szatana i wyznania wiary w Boga.

(9)

aktywizacją dwóch elementów znaczeniowych związanych ze schematem wyob- rażeniowym źródło-ścieżka-cel: trasy i punktu docelowego drogi. Pisze o tym B. Bojar (1979, s. 131–132), autorka pracy o czasownikach ruchu w języku pol- skim:

Wydaje się, że zawracać tym się przede wszystkim różni od wracać, że su- geruje ruch po tym samym torze, podczas gdy wracać nie sugeruje, choć oczywiście nie wyklucza takiej możliwości. Zawracać nie implikuje ponad- to, że końcowym punktem ruchu jest punkt p¹ [w naszym opisie Pw — A.K.], podczas gdy wracać, wrócić osiągnięcie tego punktu zakłada.

Czasowniki zawracać||zawrócić komunikują ponadto zmianę kierunku ruchu na przeciwny (a więc o kąt mniej więcej 180 stopni), w przeciwieństwie np. do czasowników typu: skręcać||skręcić, zbaczać||zboczyć, które mówią o zmianie kierunku o kąt mniejszy lub równy 90 stopni (Bojar 1979, s. 134).

Takie samo znaczenie elementów znaczeniowych t i Pw, co opisany czasow- nik wrócić, ma czasownik powrócić.

Tak więc czasowniki zawrócić i powrócić implikują następujące relacje prze- strzenne między tr (obiektem pierwszoplanowym poruszającym się po t) a lM

(drogą, po której porusza się tr): zawrócić — tr w jakimś punkcie t między Pw a Pd drogi zmienia kierunek poruszania się na przeciwny i zaczyna przemieszczać się po t z powrotem w kierunku Pw; powrócić — tr w jakimś punkcie t między

Pw a Pd drogi zmienia kierunek poruszania się na przeciwny i zaczyna przemiesz- czać się w kierunku Pw drogi, osiągając Pw. Oba aktywizowane elementy, Pw i t, w domenie przestrzeni fizycznej determinują sposób konceptualizacji opisywanej sceny jako poruszanie się w zasadzie po tej samej t w kierunku Pw (i ewentualne osiągnięcie Pw).

W rozszerzeniu metaforycznym via fidei czasowniki zawrócić, powrócić im- plikują pole pojęciowe związane ze schematem źródło-ścieżka-ceL, ale wyra- żenia językowe wyraźnie wskazują na istnienie wielu dróg, które ma do wyboru

tr zdążający do swego celu (Pd), tak że może on wybrać złą drogę (cel-Minus), a następnie „skorygować” ją i zacząć zmierzać do właściwego celu (Plus). Taką interpretację nasuwają np. wyrażenia: stać na rozdrożu, zagubić drogę, zagubio- ny, znaleźć się w martwym punkcie, nie wiedzieć dokąd iść, szukać właściwej dro- gi, poszukiwać celu w życiu, odnaleźć właściwą drogę12. Pierwszy z czasowników

— zawrócić — nie mówi wprost o innych drogach, wskazuje jedynie na element

12 Na element wyboru właściwej drogi w submetaforze religijnej życietoPodróż wskazują liczne miejsca w Biblii. Por. np.: „Oznajmij, jaką drogą mam kroczyć, bo wznoszę do Ciebie moją duszę” (Ps 143: 8); „Panie, naucz mnie Twojej drogi, prowadź mnie ścieżką prostą, ze względu na mych wrogów!” (Ps 27: 11); „Wchodźcie przez ciasną bramę! Bo szeroka jest brama i przestronna ta droga, która prowadzi do zguby, a wielu jest takich, którzy przez nią wchodzą. Jakże ciasna jest brama i wąska droga, która prowadzi do życia, a mało jest takich, którzy ją znajdują!” (Mt 7: 13–14).

Cytaty biblijne na podstawie Biblii Tysiąclecia (bt).

(10)

semantyczny związany z „korektą drogi” błędnej, niewłaściwej, która nie prowa- dzi do zamierzonego celu. Mówią o tym połączenia z frazą przyimkową, wskazu- jącą na obiekt, wobec którego jest lokalizowany tr, np.: zawrócić z błędnej drogi (Drzew, s. 24), ze złej drogi (Drzew, s. 73). Drugi czasownik — powrócić — im- plikuje stan po uświadomieniu sobie potrzeby korekty drogi, tzn. znalezienie się w punkcie wyjściowym, skąd zaczyna się nowa wędrówka po właściwej drodze.

Takie rozumienie via fidei, w sensie wyboru jednego z wielu życiowych roz- wiązań, które trzeba dopasować do akceptowanego systemu wartości (tzn. deka- logu, Ewangelii itp.), każe także w odwzorowywanym modelu semantycznym inaczej widzieć znaczenie pozostałych elementów preschematu kognitywnego:

źródło i cel. Pw i Pd w domenie przestrzeni fizycznej to dwa przeciwstawne sobie punkty łączące trasę, którą trzeba przemierzyć. Czasownik powrócić im- plikuje dwa całkowicie odmienne rodzaje ruchu po tej samej trasie: PwPd lub

Pk (czyli tam) i Pd lub PkPw (czyli z powrotem). Te same punkty, odwzoro- wywane przez konceptualizatora w użyciu metaforycznym czasownika powró- cić, odnoszą się do miejsca, które na nowo zajmuje tr, ale nie utożsamianego z Pw tej samej drogi, ale z miejscem na innej drodze. Wyrażenie typu powrócić do Boga należy zatem rozumieć jako ‘znaleźć się na drodze prowadzącej (na nowo) do Boga’. Cechą charakterystyczną tak konceptualizowanej drogi jest zatarcie się różnicy jakości między źródłeM a celeM. Początek i koniec tak rozumianej drogi muszą się, pod względem aksjologicznym, ze sobą zgadzać (źródło-PLuS;

cel-Plus)13. nawrócić się

Podstawą rozszerzenia metaforycznego piątego z analizowanych czasowni- ków — nawrócić się jest czasownik nawrócić ‘skierować się na poprzednie miej- sce, udać się z powrotem’, np.: Samochód nawrócił na przystanek. Znaczenie ruchu komunikowanego przez ten czasownik pokrywa się w zasadzie z treścią czasow- ników: wrócić, zawrócić, cofnąć się (PSJP), więc nie będę go w tym miejscu oma- wiał. Na uwagę zasługuje jeszcze rozszerzenie metaforyczne, w domenie nieprze- strzennej, tej postaci czasownika: nawrócić — ‘nawiązać do czegoś, o czym się mówiło, myślało’, np.: Janek nawrócił w dyskusji do poprzedniego tematu (USJP).

Czasownik nawrócić się ma, w interesującym nas polu pojęciowym, status specjalny, bo już na pierwszy rzut oka widać, że czasownik ten wyspecjalizo- wał się w komunikowaniu znaczenia metaforycznego związanego z domeną etyki chrześcijańskiej. Według słowników nawrócić się to ‘przyjąć jakąś religię, inne wyznanie; powrócić do dawnej, porzuconej wiary’ (PSJP); ‘kierować się na po-

13 Taki sposób rozumienia schematu źródło-ścieżka-ceL, w polu pojęciowym submetafory religijnej życietoPodróż, potwierdzają liczne teksty teologiczne, np.: „Wiara pozwala nam już w sposób uprzedzający doznawać radości i światła wizji uszczęśliwiającej, będącej celem naszej ziemskiej wędrówki. Zobaczymy wtedy Boga »twarzą w twarz« (1 Kor 13: 12), »takim jakim jest«

(1 J 3: 2). Wiara jest więc już początkiem życia wiecznego” (KKK, 50).

(11)

wrót na dobrą drogę’ (SEJP). Jak wynika z kontekstu, czasownik ten w interesu- jącym nas rozszerzeniu metaforycznym może mieć trzy, związane z sobą, zna- czenia: 1) ‘przyjąć jakąś religię’, np. nawrócić się na katolicyzm; 2) ‘powrócić do przyjętej wcześniej wiary’, np. nawrócić się do Boga; 3) ‘pogłębić swoją więź z Bogiem i religią’, np. nawrócić się do życia prawdziwie chrześcijańskiego.

W rozszerzeniu metaforycznym są aktywizowane dodatnie bieguny aksjolo- giczne obydwóch schematów kognitywnych: źródło-ścieżka-ceL i Przód-tył.

tr (osoba dokonująca „korekty” swojej drogi) w jakimś określonym punkcie Pk

między Pw a Pd (lub =Pd) zaczyna się poruszać, zmierzać w kierunku Pw (Przód- -Plus) i osiąga zamierzony cel (Plus).

Czasownik nawrócić się dostarcza najwięcej materiału leksykalnego zwią- zanego z konkretyzacją zwłaszcza dwóch elementów semantycznych: Pk (punktu korekcyjnego, w którym następuje zmiana kierunku drogi ruchu tr) i Pw (land -marka, wobec którego jest lokalizowany w sferze mentalnej tr). Najlepiej to widać w dwóch rodzajach schematów składniowych: 1) z dwiema frazami przy- imkowymi o znaczeniu przeciwstawnym: nawrócić się od–do; 2) w konstrukcjach typu odwrócić się od — nawrócić się do:

(4) setki tysięcy ludzi przeżyły głębokie nawrócenia: nawróciły się od bez- myślnej wegetacji życiowej do poważnej zadumy nad sensem życia czło- wieka, od ateizmu do wiary w Boga, od obojętności religijnej do gorliwego znowu praktykowania chrześcijańskiej religii. (Lew, s. 60)

(5) Miliony Polaków ocknęły się z duchowego uśpienia, podniosły się z ma- razmu moralnego, odwróciły się od zła i grzechu, a nawróciły się do Boga i do życia prawdziwie chrześcijańskiego. (Lew, s. 135)

Te przykłady rzucają też więcej światła na sposób konceptualizacji Pk i Pd. W rozszerzeniu metaforycznym wyrażenia typu: z jednej strony — wegetacja ży- ciowa, ateizm, obojętność religijna, duchowe uśpienie, marazm moralny, a nawet zło i grzech; z drugiej natomiast — zaduma nad sensem życia, wiara w Boga, gorliwe praktykowanie, życie chrześcijańskie odnoszą się do pewnych stanów psychiczno-emocjonalnych związanych ze sferą wiary i moralności. Konceptua- lizację Pk i Pd wyznacza więc metafora konwencjonalna, którą można ująć w na- stępującą formułę: Stany uMySłowe to MieJSca, pozwalająca ujmować stany mentalne jako byty analogiczne do miejsc — wycinków przestrzeni (Grady 1997, s. 298). Niektóre miejsca z kolei są konceptualizowane za pomocą metafory Po-

JeMnika: StanyPSycHiczne, uczucia, odczuciazMySłowePoJeMnikaMi

SuBStancJaMidLaoSóB, któreicHdoświadczaJą, gdzie tr oznacza osobę experiencera, a lM stan psychiczno-emocjonalny związany ze sferą wiary i mo- ralności (por. Przybylska 2002, s. 234). O tym że lM da się, w interesującym nas polu pojęciowym, tak konceptualizować, świadczą następujące wyrażenia kon- tekstowe z określeniami stanów występujących w powyższych przykładach, np.:

(12)

pogrążyć się w bezmyślnej wegetacji życiowej, popaść w obojętność religijną czy pogłębić swoje życie chrześcijańskie.

Schemat wyobrażeniowy PoJeMnika zostaje, nomen omen, „najpełniej” ak- tywizowany14 przy konceptualizacji lM-a za pomocą fraz przyimkowych z przy- imkami do, na, ku:

(6) Wszyscy potrzebujemy nawrócenia: niewierzący — do wiary, wierzący do wiary głębokiej i heroicznej, rozwiąźli do moralności, moralni — do świętości. (Listy, s. 1322)

(7) Czujemy, że i w naszych sercach dokonuje się coraz głębsze nawrócenie:

nawrócenie do Boga, do prawdy, do miłości i dobra, do życia prawdziwie chrześcijańskiego. (Lew, s. 139)

Na podstawie tych przykładów widać, że z aktywizacją schematu PoJeMni-

ka mamy do czynienia zazwyczaj w rozszerzeniu metaforycznym związanym z 3) znaczeniem czasownika nawrócić się — ‘pogłębić swoją więź z Bogiem i religią’. W tego typu użyciach zostaje zaznaczony wymiar wewnętrzny ruchu

tr wobec lM. Najczęściej wyraża się to za pomocą przysłówka (np. nawrócić się głęboko, coraz głębiej itp.) lub przymiotnika (np. nawrócić się do wiary głębokiej lub w nominalizacjach typu: coraz głębsze nawrócenie). Tego typu połączenia nie są możliwe z innymi czasownikami omówionymi wcześniej (por.

*zawracał coraz głębiej ze złej drogi; *powrócił głębiej do Boga).

Innych ciekawych spostrzeżeń dostarcza ponadto przykład (7), w którym wi- dzimy przekształcenie metonimiczne: X nawraca się coraz głębiej → W sercu X-a dokonuje się coraz głębsze nawrócenie. W zdaniu tym serce experiencera jest konceptualizowane za pomocą przyimka w jako PoJeMnik na pewne stany psychiczno-emocjonalne związane ze sferą wiary i moralności. Proces wewnętrz- nej przemiany (nawrócenia) dokonuje się więc w sercu człowieka-experiencera, które jest miejscem powstawania i rozwijania się uczuć, a także miejscem jego kontaktu z sacrum15. Podobne znaczenie w interesującym nas polu pojęciowym przypisywane jest także głowie (albo jej funkcjom, np. umysłowi):

(8) tutaj właśnie [w miejscu, gdzie pracował ks. J. Popiełuszko — A.K.] do- konuje Pan Bóg w ostatnich tygodniach szczególnych nawróceń serc i umy- słów polskich. (Lew, s. 59)

14 Badacze zajmujący się kognitywną teorią metafory też używają aparatu nazewniczego opar- tego na różnych metaforach konwencjonalnych. O. Jäkel (2003, s. 124–127) w swojej pracy na temat rozszerzeń metaforycznych poświęca temu zagadnieniu specjalny rozdział-dygresję.

15 Z. Leszczyński (1988), analizując znaczenia przenośne serca w Biblii, stwierdził, że w wielu miejscach Pisma św. istnieje znak równości między sercem a myślą, pragnieniem, uczuciem, pamię- cią, sumieniem, odwagą człowieka przeżywającego spotkanie z sacrum, np.: „Niech się nie trwoży serce wasze” (J 14: 1); „Jeżeli ustami swoimi wyznasz […] i w sercu swoim uwierzysz” (Rz 10: 9);

„Czy serce nie pałało w nas, kiedy rozmawiał z nami w drodze i Pisma nam wyjaśniał?” (Łk 24: 32).

(13)

Znaczenie schematu PoJeMnika można więc łączyć ze znaczeniem ogólnie konceptualizowanego schematu: ciało człowieka, niektóre części ciała człowiekaPoJeMnikaMinaJegouczucia, MyśLi, StanyPSycHiczne, Siły witalne, cechycharakteru, gdzie tr oznacza cechę charakteru, stan mentalny itp., a lM osobę lub część ciała osoby (serce, głowa)16 (Przybylska 2002, s. 234).

W toku analizy kognitywnej zostały omówione rozszerzenia metaforyczne pięciu czasowników ruchu: odwrócić się, zwrócić się, zawrócić, powrócić i na- wrócić się. Czasowniki te nie zostały wybrane przypadkowo ani arbitralnie, lecz pojawiają się regularnie w polu pojęciowym submetafory religijnej życie to

Podróż, a dokładniej w jego części dotyczącej zmiany sposobu postępowania, czyli — jak to nazwaliśmy — „korekty” via fidei. Pod uwagę został wzięty spory zestaw tekstów (kazań, homilii, listów itp.) z lat 1981–198817.

Omówione czasowniki wiążą się z aktywizacją trzech schematów kognityw- nych: Przód-tył, źródło-ścieżka-ceL i PoJeMnika. Oznaczają „ruch” w do- menie nieprzestrzennej via fidei, wyrażający sposób przeprowadzenia „korekty”

drogi ze strony osoby doznającej tego rodzaju przemiany wewnętrznej (tzn. expe- riencera). Tym samym nie zajmowaliśmy się czasownikami typu: zawrócić kogoś (ze złej drogi) czy nawrócić kogoś (na wiarę katolicką), gdzie sposób przemiany jest realizowany za pomocą mechanizmu kauzacji — ‘powodować, żeby ktoś za- wrócił (ze złej drogi), nawrócił się (na wiarę katolicką)’ i dotyczy odmiennego procesu semantyczno-konceptualnego.

3) PRZÓD-TYŁ; ŹRÓDŁO-ŚCIEŻKA-CEL; POJEMNIK

1) PRZÓD-TYŁ 2) PRZÓD-TYŁ; ŹRÓDŁO-ŚCIEŻKA-CEL

Rys. 1. Skala intensywności cechy znaczeniowej „korekta” via fidei w wymiarze poziomym i pionowym

16 Cechą charakterystyczną jest tutaj łączenie serca i głowy jako pojemników, gdzie dokonuje się w człowieku proces wewnętrznej przemiany, przewartościowania jego wyborów moralnych i re- ligijnych. Potwierdza to większa liczba zebranych przeze mnie przykładów. Należy tu jeszcze zazna- czyć, że w „naiwnym” obrazie świata zwraca się uwagę na to, że głowa jest pojemnikiem myśli, wy- obraźni, pamięci, rozumu, a serce pojemnikiem uczuć itp. (zob. Przybylska 2002, s. 234–235). Proces wewnętrznej przemiany, nawrócenia byłby więc rozumiany jako przeżycie umysłowo-uczuciowe an- gażujące niejako całego człowieka, czego symbolem są, dychotomicznie pojmowane, serce i głowa.

17 Na podstawie tej bazy materiałowej powstała monografia: Kominek (2009).

(14)

Uzyskane dane empiryczne pozwalają ułożyć pewną hierarchię intensywno- ści cechy znaczeniowej związanej z „korektą” via fidei.

Trzem rodzajom aktywizacji schematów kognitywnych odpowiadają trzy grupy czasowników ruchu rozszerzonych metaforycznie (na rys. 1 w wymiarze poziomym): 1) Przód-tył (odwrócić się, zwrócić się); 2) Przód-tył; źródło- -ścieżka-ceL (zawrócić, powrócić); 3) Przód-tył; źródło-ścieżka-ceL; Po-

JeMnik (nawrócić się). Wymiar poziomy krzyżuje się z wymiarem pionowym oznaczającym stopień intensywności cechy znaczeniowej związanej z „korektą”

via fidei (na rysunku różne stopnie wysokości skali). W grupie pierwszej (lewa część skali) czasownik zwrócić się zajmuje wyższe położenie niż odwrócić się;

tak samo, z prawej strony, powrócić jest wyżej ulokowany niż zawrócić, a to z tego względu, że wyżej stojące czasowniki charakteryzują się wyższą intensyw- nością cechy znaczeniowej związanej z „korektą” drogi (zob. wcześniejsze ana- lizy). Najlepszym „okazem” czasownika z tego pola pojęciowego jest czasownik nawrócić się, który wyspecjalizował się w komunikowaniu zmiany sposobu po- stępowania na gruncie via fidei i oznacza największą intensyfikację interesującego nas elementu znaczeniowego (na rysunku zajmuje więc najwyższy stopień skali).

Jak wynika więc z wykresu, tytułowe czasowniki: odwrócić się i nawrócić się (w takiej kolejności) są dwoma skrajnymi biegunami tej skali: najmniej nacecho- wany jest czasownik odwrócić się, a najbardziej nacechowany nawrócić się. Wy- rażają one dwa podobne, ale jakże jednak różne sposoby zachowania się podmiotu doznającego (experiencera). Nawrócić się to na pewno ‘odwrócić się od zła’, ale odwrócenie się od zła to tylko pierwszy etap wewnętrznego procesu nazywanego, w przywołanym tu polu pojęciowym, nawróceniem.

Skróty źródeł

BT Drzew KKKLew Listy PSJPSEJP USJP

— Biblia Tysiąclecia (1991), oprac. zespół biblistów polskich z inicjatywy Benedyk- tynów Tynieckich, wyd. III popr., Poznań-Warszawa.

— Drzewiecki M. (1989), Naprawdę wolni. Wybór kazań z lat 1982–1988, Paris.

— Katechizm Kościoła Katolickiego (1994), wyd. I, Poznań.

— Lewek A. (1986), Męczennik prawdy i nadziei. Ks. J. Popiełuszko, Warszawa.

— 2003, Listy Episkopatu Polski 1945–2000 (2003), t. 1–2, Warszawa.

— Sobol E. (2001), Popularny słownik języka polskiego, Warszawa.

— Bańkowski A. (2000), Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.

— Dubisz S. (2003), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa.

(15)

Bibliografia

Bojar B. (1979), Opis semantyczny czasowników ruchu oraz pojęć związanych z ruchem, Warszawa.

Grady J. (1997), Foundations of Meaning: Primary Metaphors and Primary Scenes, Doctoral Dis- sertation, Berkeley [tłum. pol. wybranych fragm. Przybylska 2002].

Jäkel O. (2003), Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu. Kognitywno-lingwistyczna analiza metaforycznych modeli aktywności umysłowej, gospodarki i nauki, przeł. M. Banaś, B. Drąg, Kraków.

Johnson M. (1987), The Body in the Mind. The Bodily Basis of Meaning, Chicago-London, [tłum.

pol. wybr. fragm. Krzeszowski 1999].

Kominek A. (2009), Metafory prawa moralnego w dyskursie religijno-etycznym, Kielce.

Krzeszowski T.P. (1994), Parametr aksjologiczny w przedpojęciowych schematach wyobrażenio- wych, „Etnolingwistyka” 6, s. 29–51.

Krzeszowski T.P. (1999), Aksjologiczne aspekty semantyki językowej, Toruń.

Lakoff G., Johnson M. (1988), Metafory w naszym życiu, tłum. T.P. Krzeszowski, Warszawa.

Langacker R. (1995), Wykłady z gramatyki kognitywnej. Kazimierz nad Wisłą, grudzień 1993, tłum.

pol. J. Berej, A. Głaz, R. Dymel, P. Łozowski, R. Sawka, P. Twardzisz, red. H. Kardela, Lublin.

Leszczyński Z. (1988), O inspiracji biblijnej przenośnych znaczeń „serca”, [w:] O języku religij- nym. Zagadnienia wybrane, red. M. Karpluk, J. Sambor, Lublin, s. 145–166.

Libura A. (2000), Wyobraźnia w języku. Leksykalne korelaty schematów wyobrażeniowych cen- trum–peryferie i siły, Wrocław.

Przybylska R. (2002), Polisemia przyimków polskich w świetle semantyki kognitywnej, Kraków.

Przybylska R. (2004), Schematy wyobrażeniowe jako narzędzie analizy semantycznej, [w:] Studia Linquistica. Danutae Wesołowska oblata, red. H. Kurek, J. Labocha, Kraków, s. 195–205.

Zawisławska M. (2004), Czasowniki oznaczające percepcję wzrokową we współczesnej polszczyź- nie. Ujęcie kognitywne, Warszawa.

Streszczenie

Według ujęcia kognitywnego źródłowe domeny abstrakcyjnych pojęć metaforycznych uzy- skują strukturę przez schematy wyobrażeniowe. Przedmiotem mojego zainteresowania jest sche- mat źródło-ścieżka-cel. Odpowiednikiem realnej drogi ruchu fizycznego jest abstrakcyjna droga, którą rozpatruję w sensie religijnym, analizując różnice znaczeniowe pięciu wybranych czasowni- ków: odwrócić się, zwrócić się, zawrócić, powrócić, nawrócić się. Okazuje się, że czasowniki te pokazują różny stopień zmiany postępowania moralnego. Centralne miejsce w interesującym mnie polu pojęciowym zajmuje czasownik nawrócić się, który wskazuje na najwyższy stopień zmiany postępowania moralnego.

Słowa kluczowe: językoznawstwo kognitywne, schematy wyobrażeniowe, przeniesienie meta- foryczne

(16)

To turn away from something, to convert to

something… MetaphoSrical extensions of selected verbs of movement

Summary

According to the cognitive approach, the source domains of metaphorical abstractions are struc- tured through imaginary schemes. The subject of my interest is the source-path-aim scheme. The counterpart of the real path of physical movement is an abstract way, which I examine in a religious sense analysing the differences in meaning of five selected Polish verbs: odwrócić się, zwrócić się, zawrócić, powrócić, nawrócić się. It turns out that these verbs show a different degree of change in moral behaviour. The central point of interest is to me the conceptual Polish verb nawrócić się, which indicates the highest degree of change in moral behaviour.

Keywords: cognitive linguistics, imaginary schemes, metaphoric transfer

Cytaty

Powiązane dokumenty

Pary czasowników, w których występuje kontrast na płaszczyźnie ról semantycznych DOSTAWAĆ SIĘ <sub dir>. sub[AG;

Andrzej Kominek z kolei omawia rozszerzenia metaforyczne pięciu czasow- ników ruchu: odwrócić się, zwrócić się, zawrócić, powrócić i nawrócić się, które występują w

Według opinii umieszczonej na stronie Internetowej Rzeszowskiego WORD- U [7], rozmowa osób, które niejednokrotnie naruszyły przepisy ruchu drogowego z psychologiem

Ich zadaniem jest zapobieganie lub łagodzenie skutków przejechania pojazdu na pas o przeciwnym kierunku ruchu, zjechania z korony drogi lub kolizji z przeszkodą

Ostre kryteria wyznaczające kategorię przejazdu powodują, że w wyniku wzrostu natężenia ruchu drogowego coraz więcej przejazdów przestaje spełniać warunki dla swej kategorii

Natężenie ruchu jest to wielkość potoku lub pojedynczego strumienia ruchu obserwowanego w danym przekroju drogi, który jest wyrażany liczbą pojazdów rzeczywistych

Kierujący pojazdem, zmieniając pas ruchu, powinien zachować szczególną ostrożność oraz upewnić się, czy manewr ten nie spowoduje zajechania drogi innym uczestnikom ruchu. Jeśli

Skuteczność procesów antropogenicznych i naturalnych procesów morfogenetycznych w Pieniń- skim Parku Narodowym jest znacząca ze względu na mało odporne podłoże, w