Renata Świrgoń-Skok
Organizacja służb skarbowych w
sprawach podatku od spadków w
państwie rzymskim
Studia Prawnoustrojowe nr 12, 243-253
2010
2010
R e n a ta Ś w irg o ń -S k o k
U n iw e r s y te t w R zeszo w ie
Organizacja służb skarbowych w sprawach
podatku od spadków w państw ie rzymskim
P r z e d m io te m n in ie js z e g o o p r a c o w a n ia j e s t o m ó w ie n ie p o s tę p o w a n ia p rz e d o r g a n a m i fin a n s o w y m i, k tó r e w s ta r o ż y tn y m R z y m ie p o b ie ra ły p o d a t e k od s p a d k ó w i z a p isó w (v ic e sim a h e r e d ita tu m ) 1. P o d a te k t a k i n a ło ż o n y z o s ta ł p rz e z A u g u s ta n a o b y w a te li rz y m s k ic h w r a m a c h z ró w n y w a n ia zobo w ią z a ń fis k a ln y c h p o m ięd zy o b y w a te la m i rz y m s k im i a m ie s z k a ń c a m i p ro w in cji w 6 r. n .e. w d ro d ze lex J u l i a de v ic e sim a hereditatumm2. A u g u s t, u s ta n a w ia ją c p o d a te k spadkow y, p ra w d o p o d o b n ie k o rz y s ta ł z ju ż istn ie ją c e g o w zorca, ja k im b y ł p o d a te k od s p a d k ó w p ła c o n y w p to lo m e jsk im E g ip cie, a ta k ż e rz y m
sk i p o d a te k od w y z w o leń (vic e sim a lib e r ta tis )3 o ra z c ła (p o rto riu m )4.
1 N a te m a t p o d a tk u od sp a d k ó w i zap isó w zob. m .in . R. C a g n a t, Vicesima hereditatium,
[w:] Dictionnaire des antiquités grecques et romaines, ed. C h. D a rem b e rg , E. Saglio (DS), t. 5, s. 826 i n; J . K lin k o w sk i, Nowotestamentalny obraz celników na tle systemu finansowego Judei i imperium rzymskiego, „L egnickie S tu d ia T eologiczno-H istoryczne” 2.11 (2007), s. 59; M. K ury- łowicz, „Vicesima hereditatum“. Z historii podatku od spadków. W kręgu prawa podatkowego i finansów publicznych, [w:] Księga dedykowana Prof. C. Kosikowskiemu w 40-lecie pracy na ukowej, L u b lin 2005, 217 i n; G .I. L u zzato , Vicesima hereditatum et manumissionum, N N D I, Torino 1975, t. 20, s. 809 i n; L. R o d rig u ez A lv arez , Notas en torno a la lex Julia de vicesima hereditatium, ser. „M em orias de H is to ria A n tig u a ” 1979, t. 3, s. 199 i n; M. Vigié, Etudes sur les impots indirects. Vicesima libertatis. Vicesima Hereditatis, P a r is 1881, s. 16 i n; G. W esener,
Vicesima hereditatium, R E , S t u t tg a r t 1958, t. 8A, s. 2471 i n.
2 T ek st tej u s ta w y n ie zach o w ał się do czasów w spółczesnych, p o z o stały je d y n ie k o m e n ta rze do n iej a u to r s tw a M a c era (D .2.15.13; D .11.7.37; D .28.1.7; D .35.2.68; D .50.16.154). Zob. ta k ż e W. L itew sk i, Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, K ra k ó w 1998, s. 156; Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, re d . W. W ołodkiew icz, W arsz a w a 1986, s. 93.
3 N a te m a t g en ezy tego p o d a tk u p a trz M. K uryłow icz, op. cit., s. 221; G .I. L u zzato , op. cit., s. 811; G. W esener, op. cit., s. 2472. A nalogii do rzy m sk iej vicesima hereditatum m o żn a d o p a try w ać się w p o d a tk u od sp a d k ó w p łaco n y m w p to lo m e jsk im E gipcie - p a trz C. K u n d erew icz,
Historyczny rozwój odpowiedzialności urzędników w ptolomejskim, rzymskim i bizantyjskim Egipcie, [w:] Studia z rzymskiego prawa administracyjnego, Łódź 1991, s. 15 i n; S. Le Roy W allace, Taxation In Egypt from Augustus to Diocletian, N ew York 1969, s. 234.
4 O p o rto riu m o s ta tn io A. P ik u lsk a -R a d o m sk a , Portorium w Italii epoki republikańskiej,
„ S tu d ia H isto ry c zn o p ra w n e . P ra w o CCCV ” (tom pośw ięcony p a m ię ci P ro fe so ra E d w a rd a Szy- m oszka), W rocław 2008, s. 2 6 3 -2 7 0 ; B. S ite k o fin a n s a c h p ro w in cjo n aln y ch : Studia nad finan
O ty m p o d a tk u w s p o m in a m .in . P lin iu s z M ło d sz y w P a n e g ir y k u ( fra g m e n ty 3 7 - 4 0 ) 5:
Plin. Paneg. 37: H is Vicesima reperta est, trib u tu m tolerabile et facile heredibus
d u m ta xa t extraneis, domesticis grave.6
Z a te m p o d a te k od s p a d k ó w w y n o sił 1/20 (czyli 5%) w a r to ś c i m a ją tk u o d z ied ziczo n eg o lu b o trz y m a n e g o w d ro d z e z a p is u . P o n a d to lex J u l i a d e v ice
s im a h e r e d ita tu m n ie p rz e w id y w a ła k w o ty w o ln ej od p o d a tk u , n a to m ia s t
w y łą c z o n e b y ły sp o d je j d z ia ła n ia z o s ta ły s p a d k i n ie z n a c z n e j w a rto śc i:
Plin. Paneg. 40: Carebit onere vicesimae p a rva et exilis hereditas: et si ita gratus
heres volet, tota sepulcro, tota funeri serviet. N em o observator, nemo castigator adsistet. Cuicum que modica pecunia ex hereditate alicuius obvenerit, securus ha- beat quietusque possideat. E a lex Vicesimae dicta est, u t a d periculum eius perve- niri, nisi opibus, non p o sit?
W e d łu g P lin iu s z a n ie z o s ta ły o b ję te p o d a tk ie m sp a d k o w y m s p a d k i i z a p i sy o n ie w ie lk ie j w a rto ś c i, p ra w d o p o d o b n ie m n ie js z e n iż 100 000 s e s te rc ó w 8 .
P o n a d to w o ln e od v ic e s im a h e r e d ita tu m b y ły s p a d k i o d z ie d z ic zo n e po n a jb liż s z y c h k re w n y c h . Z ty m , że u s t a w a d o k ła d n ie n ie p re c y z o w a ła , o ja k im s to p n iu p o k r e w ie ń s tw a j e s t m ow a:
Plin. Paneg. 38: S ta tim ergo m uneri eius liberalitas tua adstruxit, ut, quem admo-
d u m in p a tris filius, sic in hereditate filii p a ter esset im m unis, nec eodem momen- to, quo p a ter esse desisset, hoc quoque am itteret, quod fu isset.9
sami publicznymi municypium Irni. Kontrola i odpowiedzialność za zarządzanie środkami pu blicznymi, „ S tu d ia H isto ry c z n o p ra w n e . P ra w o CCCV ”, W rocław 2008, s. 3 5 9 -3 6 8 .
5
O vicesima hereditatum m ow a j e s t ta k ż e w D .1.2.2.44 (P o m p o n iu s), Instytucjach G a iu sa (G ai. 3.125), K odeksie J u s ty n ia ń s k im (C .6.3.33 z 531) o raz Sentencjach P a u lu s a (PS. 4.6.1;4.6.3). P o n a d to o vicesima hereditatum w s p o m in a ją jeszcze ź ró d ła n iep ra w n icz e , np. K asju sz D ion (55.25) o raz L iw iusz (41.29.54).
6
„W śród ty c h o b c ią że ń z n a la z ła się p ię c io p ro c e n to w a s u m a sp a d k o w a , p o d a te k raczej z n o śn y i ła tw y do z a p ła c e n ia , lecz ty lk o d la obcych, u cią żliw y n a to m ia s t d la sw o ich ” - to i k o lejn e tłu m a c z e n ia p o d aję za: G a ju sz P lin iu s z C ecy liu sz M łodszy, Panegiryk czyli mowa dziękczynna na cześć Trajana, wygłoszona w senacie w 100 r., p rz e ł. P. G ru s z k a , G d a ń s k 1996, s. 90.7
„W olna z a te m b ęd zie od n a le żn o ści d w u d z iestej części m a ła i n ie z n a c z n a s u m a sp a d k o w a, a je ś li w d zięczn y s p a d k o b ierc a w y ra z i życzenie, całość m oże p rzejść n a obsłu g ę kosztów grobow ca lub n a pokrycie w y d a tk ó w n a pogrzeb. N ik t n ie b ęd zie sp ra w o w ał n a d ty m n a d z o ru a n i n ik t p rz y g an iał. J e ż e li k o m u ś p rz y p a d n ie w u d z ia le n ie w ie lk a s u m a p ien ię d zy z ty tu łu s p a d k u po k im ś , n iec h sw obodnie n ią ro z p o rz ą d za i spokojnie lo k u je ją . To p raw o o d w u d z iestej części w y d an o w ty m se n sie, by n ieb ezp ieczeń stw o jeg o p rz e k ro c z e n ia dotyczyło z n ac zn y c h kw o t p ien ię żn y c h ”.8
T a k a k w o ta najczęściej p o d a w a n a j e s t w lite r a tu r z e . S ą też opinie, że w y n o s iła 200 000 sestercó w - A. B erger, Encyclopedic Dictionary of Roman Law, P h ila d e lp h ia 1953, s. 764.P lin iu s z p isz e, że w y łą c z e n iu p o d le g a ła m a ła i n ie z n a c z n a część s p a d k u - szerzej p a tr z M. K uryłow icz, op. cit., s. 219.
9
„Ty dołączyłeś p rz eto n a ty c h m ia s t do p ro g ra m u jego ła s k i to, b y podobnie j a k syn p rz y jm u jąc y s p a d e k po ojcu, ta k ojciec s ta ją c się d zied zicem m a ją tk u synow skiego zw olniony b ył od p o d a tk u ; a ta k ż e by ojciec, z c h w ilą j a k p r z e s ta ł n im być, n ie s tra c ił tego, co było jeg o ”.Plin. Paneg. 39: Nec vero contentus p rim u m cognationis g ra d u m abstulisse Vicesi-
mae, secundum quoque exemit, cavitque, u t in sororis bonis frater, et contra, in fra tris soror, utque avus, avia, in neptis nepotisque, et invicem illi, servarentur im m u n es.10
W p ie rw s z y m fra g m e n c ie P lin iu s z w s p o m in a w p ra w d z ie o d z ie d z ic z e n iu p o m ię d z y ro d z ic a m i i d zie ćm i, a le w y d a je się, że n ie j e s t to o k re ś le n ie dość p re c y z y jn e . W k o le jn y m z a ś fr a g m e n c ie d o d a je , że p o d a te k sp a d k o w y z o sta ł o g ra n ic z o n y n ie ty lk o do p ie rw sz e g o s to p n ia p o k r e w ie ń s tw a , a le w y łą c z e n i sp o d d z ia ła n ia v ic e s im a h e r e d ita tu m z o s ta li ró w n ie ż k r e w n i d ru g ie g o s to p n ia , czyli b r a t , s io s tr a , d z ia d e k i b a b c ia o ra z w n u c z k a i w n u k . P ra w d o p o d o b n ie z o b o w ią z k u p ła c e n ia v ic e s im a h e r e d ita tu m z w o ln ie n i b y li n a jb liż s i k r e w n i k o g n a c y jn i (tzw . d e c e m p e r s o n a e )11.
P o c z ą tk o w o p o d a te k t e n o b c ią ż a ł ty lk o o b y w a te li rz y m s k ic h z a m ie s z k a ły c h t a k w R z y m ie , j a k ró w n ie ż w I ta lii i n a p ro w in c ja c h . W o k re s ie p ry n c y - p a t u z a s ię g p o d m io tó w z o b o w ią z a n y c h do u is z c z e n ia v ic e s im a h e r e d ita tu m u le g ł p o s z e rz e n iu w s k u te k u z y s k a n ia o b y w a te ls tw o rz y m s k ie g o p rz e z now e g r u p y m ie s z k a ń c ó w im p e r iu m . P o n a d to do ty c h p o d m io tó w n ie o d n o siły się z w o ln ie n ia z t y t u ł u p o k re w ie ń s tw a , p o n ie w a ż o b lic z a n ie s to p n i p o k r e w ie ń s tw a s to s o w a n o ty lk o w obec d a w n y c h o b y w a te li rz y m sk ic h :
Plin. Paneg. 37: Haec m ansuetudo legis veteribus civibus servabatur: novi, seu per
L a tiu m in civitatem , seu beneficio principis venissent, nisi sim u l cognationis iura impetrassent, alienissim i habebantur, quibus coniunctissim i fu era n t. 12
Osoby, k tó r e w d ro d z e p rz y w ile jó w c e s a r s k ic h u z y s k a ły o b y w a te lstw o rz y m s k ie , m o g ły k o rz y s ta ć z u lg z w ią z a n y c h z p o k re w ie ń s tw e m d o p ie ro za p a n o w a n ia N e rw y i T r a ja n a , z ty m , że k o le jn i c e s a r z e co fn ęli p rz y w ile je p r z y z n a n e n o w y m o b y w a te lo m :
Plin. Paneg. 39: H is quoque, quibus per L a tiu m civitas R o m a n a patuisset, idem
in d u lsit, om nibusque inter se cognationum iu ra com m isit, sim u l et pariter,
10 „O n oczyw iście n ie o g ran iczy ł z n ie s ie n ia d w u d z ie ste j części je d y n ie do pierw szeg o sto p n ia p o k re w ień stw a , a le w łączył rów nież i d ru g i, bacząc, a że b y w p rz y p a d k u , j a k b r a t dziedziczył m a ją te k po sio strze, i n a odw rót: gdy s io s tra po b ra cie, a ta k ż e j a k d z ia d e k i b a b cia po w nuczce czy w n u k u , i odw ro tn ie: b y li z ab ezp ieczen i p rz e d p o d a tk ie m sp ad k o w y m ”.
11 P o r ta k ż e I.3.9.3: [...] decem personis quas extraneo manumissori praeferebat (sunt autem decem personae hae: pater, mater, avus, avia, tam paterni quam materni, item filius, filia, nepos, neptis, tam ex filio quam ex filia, frater, soror, sive consanguinei sive uterini — czyli s ą zaś ty m i d ziesięcio m a osobam i: ojciec, m a tk a , d ziad ek , b a b k a , zaró w n o po ojcu, j a k i po m atce, ta k ż e syn, córka, w n u k , i w n u c zk a , zaró w n o z sy n a , j a k i córki, b r a t i sio s tra , czy to jed n e j k rw i, czy z tej sam ej m a tk i. T łum . za: C. K u n d erew ic z, Instytucje Justyniana, W arsz a w a 1986, s. 170. Por. ta k ż e Coll. 16.9.3. G .I. L u zzato , op. cit., s. 809; M. K uryłow icz, op. cit., s. 218; G. W esener, op. cit., s. 2472.
12 „N iem niej tę łagodność p ra w a zach o w an o je d y n ie w obec ty ch , k tó rz y leg ity m o w ali się d a w n y m s ta ż e m o b y w a telstw a . N ow i n a to m ia s t, k tó rz y sw oje o b y w atelstw o u z y sk a li czy to poprzez p raw o la ty ń s k ie , czy też z ła s k i p ry n c ep sa , a n ie n a b y li p rz y ty m u p ra w n ie ń z ra cji p ow in o w actw a, tr a k to w a n i b y li ja k o osoby j a k n a jb a rd z ie j obce w obec ty ch , z k tó ry m i b y li ja k n ajm ocniej p o w ią za n i” .
et more naturae; quae priores principes a singulis rogari gestiebant, non tam praestandi animo, q u a m negandi.13
W o k re s ie p a n o w a n ia K a r a k a li p o d n ie s io n a z o s ta ła w y so k o ść p o d a tk u od s p a d k ó w i z a p isó w do 10% w a r to ś c i m a j ą t k u o d zied ziczo n eg o . P o n a d to w y d a ją c w 2 1 2 r. C o n s titu tio A n to n in ia n a c e s a rz n a d a ł w s z y s tk im w o ln y m m ie s z k a ń c o m im p e r iu m o b y w a te ls tw o rz y m s k ie i z w ię k sz y ł k r ą g p o d m io tó w o b c ią żo n y c h v ic e s im a h e r e d ita tu m 14. P o d a te k p o w ró cił do w c z e śn ie jsz e j w y so k o ści (5%) o ra z w c z e śn ie jsz y c h w y łą c z e ń z a p a n o w a n ia M a c r in u s a15.
D la p o w s ta n ia o b o w ią z k u p o d a tk o w e g o n ie m ia ło z n a c z e n ia , czy s p a d e k (z a p is) z o s ta ł n a b y ty w d ro d z e d z ie d z ic z e n ia te s ta m e n to w e g o , czy te ż b e z te - s ta m e n to w e g o . P r z y z a p is a c h , k tó r e o b c ią ż o n e b y ły v ic e s im a h e r e d ita tu m , n ie z a le ż n ie od s p a d k u s p a d k o d a w c a c z a s a m i z a z n a c z a ł, że z a p is u w z g lę d n io n y j e s t z p o d a tk ie m lu b b e z n ieg o . P ra w d o p o d o b n ie k a ż d y s p a d k o b ie rc a (w s p ó łs p a d k o b ie rc a ) o ra z k a ż d y z a p is o b io rc a p ła c ił p o d a te k osobno. Z ty m , że s p a d k o b ie rc a o d lic z a ł od w a r to ś c i s p a d k u ta k ż e k o s z ty p o g rz e b u i p r z e c ię tn e go n a g r o b k a (et s i ita g r a tu s h e res volet, to ta sep u lcro , to ta fu n e r i se rv ie t), co p o ś re d n io m ogło w p ły w a ć n a w y so k o ść zap isó w , b io rą c ta k ż e p o d u w a g ę k w a r tę f a lc y d y js k ą1 6.
W p ły w y u z y s k a n e z p o d a tk u od s p a d k ó w i z a p isó w b y ły p r z e z n a c z a n e n a u tw o rz o n y p rz e z A u g u s ta a e r a r iu m m ilita r e1 7, tj. s k a r b p rz e z n a c z o n y n a p o trz e b y w o jsk a . T en s p e c ja ln y f u n d u s z d la f in a n s o w a n ia w e te ra n ó w , oprócz w k ła d u w s tę p n e g o w w y so k o ści 70 m ilio n ó w s e s te rc ó w z m a j ą t k u A u g u s ta1 8, m ia ł się w p rz y sz ło śc i z a s ila ć w p ły w a m i z d w ó ch n o w y c h p o d a tk ó w , czyli od s p rz e d a ż y p u b lic z n e j w w y so k o ści 1% w a rto ś c i z b y w a n y c h p rz e d m io tó w (cen-
te s im a r e r u m v e n a liu m ) o ra z w ła ś n ie p o d a tk u sp a d k o w e g o (v ic e s im a h e r e d i ta tu m ) . S k a r b t e n o d d a n y b y ł w z a r z ą d p r a e fe c ti a e r a r ii m ilita r is , k tó ry c h
c z ę sto w y b ie ra n o z g r o n a b y ły c h p re to ró w (p ra ero res a e r a r i i )1 9.
13
„To sam o p rz y z n a ł w sw ej ła sk aw o śc i rów nież ty m , k tó rz y poprzez p ra w o la ty ń sk ie n a b y w a li o b y w atelstw o rz y m sk ie , a w s z y s tk im n a d a ł je d n o razo w o o raz rów n o cześn ie i zgodnie z p ra w e m N a tu r y u p ra w n ie n ia z ty tu łu p o k re w ie ń stw a w e w z aje m n y c h ich s to s u n k a c h m iędzy sobą, podczas gdy p o p rz ed n i p ry n c e p si d o m ag a li się u siln ie , a b y w k a ż d y m poszczególnym p rz y p a d k u z w rac a n o się do n ic h z od p o w ied n im w n io sk ie m - n ie ty le z m y ś lą o p rzy ch y ln y m z a ła tw ie n iu prośby, ile o jej o d rz u ce n iu ”.14
N a te m a t constitutio Antoniniana p a trz M. Ja c z y n o w s k a , Historia starożytnego Rzymu,W a rsz a w a 1986, s. 313; idem , Dzieje imperium romanum, W arsz a w a , s. 337 i n.
15
P a tr z P lin . Paneg. 38; Coll. 16.9.3; C ass. Dio. 7 7 .9 -7 8 .1 2 . Por. ta k ż e M. K uryłow icz, op. cit., s. 218; G. W esener, op. cit., s. 2472.16
Zob. P lin . Paneg. 40; a ta k ż e D .11.7.37pr. - 1 M acer. Por. M. K uryłow icz, op. cit., s. 219; G. W esener, op. cit., s. 2475.17
N a te m a t utw o rzo n eg o p rzez A u g u s ta w 6 r. n.e. aerarium militare p a trz : M. Cary, H. S c u lla rd , Dzieje Rzymu, W a rsz a w a 1992, s. 59; A. Ziółkow ski, Historia Rzymu, P o z n a ń 2004, s. 386 i n. (w ed łu g niego s k a rb te n p o w s ta ł w 5 r. n.e.); I. Żeber, O pojęciu skarbu państwa w starożytnym Rzymie, [w:] Z dziejów skarbowości, W rocław 2009, s. 111.18
Res Geste Divi Augusti 17.P o b ie r a n ie p o d a tk u do s p a d k ó w i z a p is ó w (v ic e sim a h e r e d ita tu m ), t a k j a k i p o z o s ta ły c h p o d a tk ó w i ceł, n a le ż a ło p o c z ą tk o w o do d z ie rż a w c ó w p o d a t
ków, czyli p u b lik a n ó w . N a d z ó r n a d n im i s p ra w o w a li, o d n o ś n ie do p o d a tk u s p a d k o w e g o , p r a e fe c ti a e r a r ii m ilita r is z a r z ą d z a ją c y s k a r b e m w o jsk o w y m o ra z z a rz ą d c y p ro w in c ji c e s a rs k ic h , tj. p ro k u ra to rz y . Z w ią z a n e to by ło z f a k te m , że aż do p r y n c y p a tu w p a ń s tw ie r z y m s k im n ie b y ło ro z b u d o w a n e j a d m i n is tr a c ji fin a n s o w e j, a d o c h o d y p u b lic z n e b y ły w y d z ie r ż a w ia n e p r y w a tn y m oso b o m , n a jc z ę ś c ie j n a 5 l a t (ze w z g lę d u n a k a d e n c ję ce n z o ró w ). Z a k re s d z ia ła ln o ś c i p u b lik a n ó w z o s ta ł p r z e d s ta w io n y w ty t u l e c z w a r ty m k s ię g i tr z y d z ie s te j d z ie w ią te j D ig e s tó w j u s t y n i a ń s k i c h (de p u b lic a n is e t v e c tig a li-
b u s e t c o m m is s is ) , z k tó re g o p o c h o d z i n iż e j c y to w a n y f r a g m e n t a u t o r s t w a
U lp ia n a :
D.39,4,1,1 (U lpianus libro 55 a d edictum ) Hic titu lu s ad publicanos pertinet.
Publicani autem sunt, qui publico fru u n tu r (nam inde nomen habent), sive fisco vectigal p en d a n t vel trib u tu m consequantur: et omnes, qui quod a fisco conducunt, recte appellantur publicani.
W e d łu g d e fin ic ji p rz y to c z o n e j p rz e z U lp ia n a , z a p u b lik a n ó w u w a ż a n o z a ró w n o osoby, k tó r e p o b ie ra ły ró ż n e g o r o d z a ju p o d a tk i n a rz e c z p a ń s tw a , n p . v e c tig a l czy tr ib u tu m , j a k i w s z y s tk ie te osoby, k tó r e d z ie rż a w iły z a m ó w ie n ia od s k a r b u p a ń s tw a (q u i q u o d a fisc o c o n d u c u n t)2 0 .
P u b lik a n ie , w w ię k sz o śc i w y w o d zący się g łó w n ie z ek w itó w , b y li p o c z ą t kow o z o rg a n iz o w a n i w sp ó łk i - so c ie ta s p u b lic a n o r u m , p ó źn iej z a ś d z ia ła li p o jed y n cz o ja k o co n d u c to re s. S t r u k t u r a w e w n ę tr z n a ta k ic h s p ó łe k w o k re s ie r e p u b lik i b y ła ściśle z o rg a n iz o w a n a . N a jw y ż sz y m r a n g ą w ś ró d w sp ó ln ik ó w b y ł m a n c e p s , k tó r y r e p r e z e n to w a ł s p ó łk ę m .in . w p ro c e d u r z e p rz e ta rg o w e j. W s k ła d s p ó łe k p o z a ty m w c h o d z ili m a g is tr i — z a jm u ją c y się k s ię g a m i r a c h u n k o w y m i sp ó łk i, a r c h iw u m i k o re s p o n d e n c ją o ra z p r o m a g is tr i — z a w ie r a ją c y u m o w y z m ia s ta m i p o ło ż o n y m i w p ro w in c ji, w k tó re j so c ie ta s p ro w a d z iła d z ia ła ln o ś ć . P o n a d to w s k ła d z ie ta k ic h s p ó łe k w y ró ż n ić je s z c z e m o ż n a decu-
m a n i, k tó rz y m ie li m .in . d o s tę p do d o k u m e n ta c ji so c ie ta s, p r a e d e s (p o rę c z y
ciele), a ffin e s (a d fin e s lu b p a r tic ip e s ), k tó r y c h ź ró d ła p r z e d s ta w ia ją w sposób n ie ja s n y ja k o f in a n s is tó w lu b oso b y p o d o b n e do w sp ó ln ik ó w , a ta k ż e zw y k ły c h so cii, k tó r z y n ie u c z e s tn ic z y li w z a r z ą d z a n iu s p ó łk ą2 1.
O d p r y n c y p a tu n a s tę p u je o g ra n ic z e n ie z n a c z e n ia p u b lik a n ó w . C e s a rz A u g u s t p o b ó r p o d a tk ó w i ceł w p ro w in c ja c h c e s a r s k ic h p r z e k a z a ł p ro c u ra to -
res A u g u s ti. D a ls z e o g ra n ic z e n ia w ty m z a k r e s ie w p ro w a d z a li p o z o s ta li c e s a
r z e d y n a s tii ju lijs k o -k la u d y js k ie j, t a k że z a k r e s d z ia ła n ia p u b lik a n ó w s p r o
20 N a te m a t d z ia łaln o śc i p u b lik a n ó w p a trz szerzej R. W ojciechow ski, Znaczenie publika nów dla skarbowosci republiki rzymskiej, [w:] Z dziejów skarbowosci..., s. 87 i n.
21 N a te m a t w e w n ę trz n e j o rg a n iz ac ji societas publicanorum p is a ł m .in . L iw iu sz (L ivius, 23.48.10 — 23.49.4); C y cero n (de lege agr. 1.3.7; pro Planc. 13.32; Verr. 2.2.71.173 — 174); zob. ta k ż e R. W ojciechow ski, op. cit., s. 93 i n.
w a d z o n y z o s ta ł do n ie w ie lk ic h ro z m ia ró w . D z ia ła li o n i ja k o tzw . c o n d u cto res p o b ie ra ją c y d ro b n e o p łaty , w ty m p o d a te k sp a d k o w y 22. N a s tę p n ie p o d a te k sp a d k o w y p o b ie r a n y b y ł p rz e z s p e c ja ln ie p o w o łan eg o p r o k u r a t o r a v ic e s im a r u m h e r e d ita tu m (p ro c u ra to r X X h e r e d ita tu m ) 23. N a s t ą piło to w o k re s ie p a n o w a n ia K la u d iu s z a ( 4 1 -5 4 )24 alb o - j a k p o d a ją n ie k tó rz y - z a D o m ic ja n a ( 8 1 - 9 6 )25. D a ls z e z m ia n y w s fe rz e o rg a n ó w p o b ie ra ją c y c h p o d a te k od s p a d k ó w n a s tą p iły z a c z a só w H a d r ia n a . W z w ią z k u z r e o r g a n iz a c ją p ro w in c ji (n p . D acji) H a d r i a n p o w o ła ł s z e re g n iż sz e j r a n g i p r o k u r a t u r (se x a g e n a rii), z w ią z a n y c h m .in . z d e c e n tr a liz a c ją p o b o ru p o d a tk u sp a d k o w e g o 26. W ty m c z a sie z o s ta ły t a k ż e u s ta n o w io n e s p e c ja ln e u rz ę d y fin a n s o w e (s k a rb o w e ) - s ta tio n e s vicesi-
m a e h e r e d ita tis , w r a m a c h s z e rz e j ro z b u d o w a n y c h s ta tio n e s fis c i, z w ią z a n e
w ła ś n ie z p o b ie ra n ie m v ic e s im a h e r e d ita tu m .
P o n a d to w o k re s ie p r y n c y p a tu n a d z ó r n a d p o b ie ra n ie m p o d a tk u s p a d k o w ego sp o czy w a ł n a k a n c e la r ii c e s a r s k ie j, k tó r a d z ie liła się n a s ie d e m d e p a r ta m e n tó w . N a jb a rd z ie j ro z b u d o w a n y b y ł s c r in iu m a r a tio n ib u s , z a jm u ją c y się w ła ś n ie f in a n s a m i p u b lic z n y m i. W s k ła d te g o d e p a r t a m e n t u w c h o d z iły c z te ry w y d ziały , m .in . a e r a r iu m m ilita r e s p r a w u ją c y n a d z ó r n a d p o b o re m p o d a tk ó w od s p a d k ó w i sp rz ed aż y .
O d n o ś n ie do t r y b u p o b ie r a n ia p o d a tk u s p a d k o w e g o , to p o b ie ra n y b y ł on p rz e z w ła śc iw e u rz ę d y z a r a z po o tw a r c iu s p a d k u . D la te g o te ż po u c h w a le n iu
lex J u l i a d e v ic e s im a h e r e d ita tu m z o s ta ły szczegółow o o k re ś lo n e p rz e p is y
z w ią z a n e z o tw a rc ie m te s t a m e n t u . P o c z ą tk o w o u c z y n ił to p r e to r w sw oim e d y k c ie 27.
S zczegółow y tr y b p o s tę p o w a n ia w z w ią z k u z o tw a rc ie m t e s t a m e n t u zo s ta ł p r z e d s ta w io n y m .in . w S e n te n c ja c h P a u l u s a 28:
P auli Sent. 4,6,3: T estam entum lex sta tim po st m ortem testatoris aperiri voluit. E t ideo, quam vis sit rescriptis variatum , tam en a praesentibus intra trid u u m vel quinque dies aperiendae su n t tabulae.
22 Por. R. W ojciechow ski, op. cit., s. 97 i n o raz d a ls z a l it e r a t u r a ta m cytow ana.
23 N a te m a t procurator vicesima hereditatum p a tr z A. B ecker, Handbuch der römischen Alterthümer, L eip zig 1843, t. 1, s. 229; B e lle r - K ra n zl, Der Procurator Usjacus, A cta XXI
C o n g res in te r n a tio n a ls e p ig ra p h ia e g ra e c ae e t la tin a e , B a rc e lo n a 2007, s. 151.
24 P a tr z M. Cary, H . S c u lla rd , op. cit., s. 97, w e d łu g k tó reg o do K lu d iu sz u sta n o w ił p ro k u r a to r a vicesimarum hereditatum.
25 P a tr z M. J a c zy n o w s k a, D. M u sia ł, M. S te p ie ń , Historia starożytna, W a rsz a w a 2007, s. 545, w e d łu g k tó ry c h to D o m icjan pow ołał procurator XX hereditatum.
26 Z a czasów H a d r ia n a ta k ic h sexagenarii było 35 - p a tr z M. J a c z y n o w s k a, op. cit., s. 289. 27 P a tr z M. K aser, RPR, t. 1, M ü n c h e n 1975, s. 578 i n; O. L enel, Das Edictum Perpetu um, L eip zig 1907, s. 350; P ię ta k , Prawo spadkowe rzymskie, t. 1, Lwów 1882, s. 383; P. Voci,
Diritto ereditario romano, M ilano 1960, s. 437, p rzy p . 101.
28 N a te m a t p rz ep isó w d otyczących o tw a rc ia te s ta m e n tu zob. D .29.3 (Testamenta quemad- modum aperiuntur inspiciantur et describantur); D .50.4.6.8 U lp ian ; D .50.1.5 P a u lu s ; D .17.1.2 G aiu s; C .I. 6.32; 52.
Z a te m u s t a w a n a k a z y w a ła n a ty c h m ia s to w e o tw a r c ie t e s t a m e n t u po ś m ie r c i t e s t a t o r a . (le x s t a t i m p o s t m o r te m te s ta to r is a p e r ir i v o lu it) , a le w d ru g im z d a n iu c y to w a n e g o f r a g m e n tu j e s t m o w a , że n a m ocy in n y c h ro z p o rz ą d z e ń c e s a r s k ic h t e s t a m e n t p o w in ie n z o s ta ć p rz e d ło ż o n y do o tw a r c ia w ła śc iw e j m a g is tr a tu r z e w c ią g u 3 - 5 dni.
I n n y tr y b p o s tę p o w a n ia w s p r a w ie o tw a r c ia t e s t a m e n t u o b o w ią z y w a ł n a m ocy s e n a tu s c o n s u ltu m S i l a n i a n u m w p r z y p a d k u , k ie d y t e s t a t o r z o s ta ł z a m o rd o w a n y 29 o ra z w p r z y p a d k u te s ta m e n tu m in m u n ic ip iis c o lo n iis30. W z w y c z a jn y m tr y b ie p o s tę p o w a n ia o tw a rc ie t e s t a m e n t u n a s tę p o w a ło p r z y w s z y s tk ic h z a in te r e s o w a n y c h o so b a c h o ra z w o b ecn o ści św ia d k ó w t e s t a m e n tu :
P auli Sent. 4,6,1: Tabulae testam enti aperiuntur hoc modo, u t testes vel m axim a p a rs eorum adhibeatur, qui signaverint testam entum : ita u t agnitis signis rupto lino aperiatur et recitetur atque ita describendi exempli fia t potestas ac deinde signo publico obsignatum in archivum redigatur, ut, si quando exem plum eius interciderit, sit, unde p eti possit.
P o s tę p o w a n ie w s p ra w ie o tw a r c ia t e s t a m e n t u ro z p o c z y n a n o od s p r a w d z e n ia p ie częci n a te s ta m e n c ie o ra z a u te n ty c z n o ś c i p o d p isó w św iad k ó w . N a s tę p n ie d o k u m e n t b y ł o tw ie r a n y o ra z o d c z y ty w a n e p u b lic z n ie . K a ż d a z a in te r e s o w a n a o so b a m o g ła ta k ż e u z y s k a ć je g o o d p is, je d n a k ż e b e z d a ty i ty c h je g o fra g m e n tó w , k tó r e w e d łu g w oli t e s t a t o r a p o w in n y b yć t a jn e lu b ta k ic h , k tó r e p rz y n o s iły h a ń b ę . P o z a p o z n a n iu się z t r e ś c ią t e s t a m e n t u s p o rz ą d z a n o p ro to k ó ł, z a ś t e s t a m e n t p o w tó rn ie b y ł o p ie c z ę to w a n y p rz e z św ia d k ó w o ra z u r z ę d n ik a i zło żo n y w a rc h iw u m .
O d n o ś n ie do u rz ę d u , k tó r y p o c z ą tk o w o n a d z o r o w a ł o tw a rc ie t e s ta m e n tu , to f r a g m e n ty ź ró d ło w e m ó w ią o p r e to r z e , a n a p ro w in c ja c h o p ro c o n s u lu 31 :
D. 29.3.4 (U lpianus libro 50 ad edictum): C um ab initio aperiendae sin t tabulae,
praetoris id officium est [...].
D. 29.3.7 (Gaius libro septim o ad edictum provinciale): E t si forte om nibus absen-
tibus causa aliqua aperire tabulas urgueat, debet proconsul curare [...].
N ie k ie d y w o tw a r c iu t e s t a m e n t u u c z e s tn ic z y ł s a m c e s a rz . T a k ą in f o r m a cję p r z e k a z u je S w e tio n iu s z w Ż y w o ta c h C eza ró w , p is z ą c o c e s a r z u K a lig u li:
Svetonius, Caligula 38: [...] Cognoscebat autem de talibus causis, taxato p rius
modo sum m ae ad quem conficiendum consideret, confecto d em u m excitabatur.32
29 Zob. D. 29.5.3.18 U lp ian . 30 Zob. P a u li S e n t. 4.6.3.
31 P o r ta k ż e L en el, D a s E d ic tu m ..., s. 352 i n.
32 „S p raw y sp ad k o w e ro z p a try w a ł w są d zie osobiście, obm y śliw szy z góry w ysokość sumy, j a k ą p ra g n ą ł d la sieb ie u z y sk a ć w czasie p o sie d ze n ia . U z y sk a w szy ją , z a b ie ra ł się n a ty c h m ia s t do w y jścia” - tłu m . za: G a iu s S w eto n iu sz T ran k w iliu s, Ż y w o ty C ezarów , p rz eł. J . N ie m irsk a - -P liszczy ń sk a, W rocław 1987, s. 193.
S w e to n iu s z p o d a je , że K a lig u la s p r a w y sp a d k o w e r o z p a tr y w a ł w s ą d z ie oso b iście (co g n o sceb a t a u te m d e ta lib u s c a u s is ), je d n a k p r z e k a z t e n n ie z a w ie r a sz e rsz e g o o m ó w ie n ia , o ja k ie s p ra w y sp a d k o w e cho d ziło . B yć m oże p r z e d m io te m ta k ie g o p o s tę p o w a n ia by ło o k r e ś le n ie s p a d k o b ie rc ó w t e s t a m e n to w y c h lu b u n ie w a ż n ie n ie t e s t a m e n t u alb o p o s tę p o w a n ie a d m in is tr a c y jn e z w ią z a n e z o tw a rc ie m t e s t a m e n t u i u s ta le n ie m w y so k o ści n a le ż n e g o p o d a tk u sp a d k o w e g o (ta x a to p r iu s m o d o s u m m a e ). W ła ś n ie t a o s t a t n i a s y tu a c ja w y d a je się n a jb a r d z ie j p ra w d o p o d o b n a3 3. N a s tę p n ie o tw a rc ie t e s t a m e n t u n a s tę p o w a ło p r z y u d z ia le m a g is tr i c e n
s u s , czyli u r z ę d n ik a c e s a rs k ie g o , do k tó re g o k o m p e te n c ji n a le ż a ło m .in . o g ła
s z a n ie te s ta m e n tó w o ra z n a d z ó r n a d c e n su a le s ( u r z ę d n ik a m i s p o rz ą d z a ją c y m i k s ię g i p o d a tk o w e )3 4:
C.I. 6.23.18 (Arcadius i Honorius): [...] om nia ceteraque, quae ap u d officium
censuale publicari solent.
C.I. 6.23.23 (Justinus): [...] mercedis quicquam a u t su m p tu u m censum a d m in i
s t r a t e s a u t censualis apparitio.
Z k o le i od c z a só w H a d r i a n a o tw a rc ie t e s t a m e n t u o d b y w ało się ju ż w e w ła śc iw y m u rz ę d z ie p o d a tk o w y m (sta tio v ic e sim a e ). P r z y ś p ie s z y ł o n ta k ż e z a p ła tę v ic e s im a h e r e d ita tu m :
Pauli Sent. 3.5.14: Sive fa lsu m sive ruptum sive irritum dicatur esse testamentum, salva eorum disceptatione scriptus heres iure in possessionem m itti desiderat. Pauli Sent. 3.5.18: In possessionem earum rerum, quas mortis tempore testator non possedit, heres scriptus, priusquam iure ordinario experiatur, improbe m itti desiderat.
P o n a d to n a m ocy e d y k tu H a d r i a n a d la p r z y s p ie s z e n ia z a p ła ty p o d a tk u sp a d k o w e g o s p a d k o b ie r c a b y ł w p r o w a d z a n y w p o s ia d a n ie m a j ą t k u s p a d k o w ego (in p o s s e s s io n e m m itti) o ile t e s t a m e n t b y ł w ażn y , n a w e t je ś lib y z o sta ł o n p ó źn iej z a k w e s tio n o w a n y w p o s tę p o w a n iu p rz e c iw te s ta m e n to w y m3 5.
P r z e p is y w p ro w a d z o n e w c e lu u z y s k a n ia p o d a tk u sp a d k o w e g o p o w odo w a ły oczyw iście p o w s ta n ie sp o ró w co do k w o ty n a le ż n e g o p o d a tk u , a w k o n s e k w e n c ji t r u d n o ś c i s p a d k o b ie rc ó w z o b ję c ie m s p a d k u z a tr z y m y w a n e g o p rz e z o rg a n y s k a rb o w e p a ń s tw a . O is t n i e n i u ta k ic h sp o ró w m o w a j e s t m .in . w te k ś c ie n iże j p rz e d s ta w io n e j in s k r y p c ji (C L E 543; C IL V I 3 30112; R zym , p ra w d o p o d o b n ie II w ie k n .e.):
Q uid tibi p u n c prodest stricte uixisse [to]t annis? H eredum ratio n u n tia t [ipsa] tibi
P rim a fu it litis vicesim a [rit]e soluta
deinde rudes hom ines [uar]ie Saturno m orantes
33 P odobnie M. K uryłow icz, Swetoniusz, Caligula 38. Próba interpretacji w świetle prawa spadkowego, „ S tu d ia P ra w n o u s tro jo w e ” 7 (2007), s. 185.
34 Zob. ta k ż e C .I. 6.32 i C .I. 6 .3 3 .3 , k tó r e m ó w ią o e d y k cie H a d r ia n a ; por. jeszc ze J . Sondel, Słownik lacińsko-polski dla prawników i historyków, K ra k ó w 1997, s. 143.
delati, [satag]is [t]amen hoc sub iudices iusto, non se]mel sed longis protractibus arte m aloru [...].36
W p rz e d s ta w io n y m fra g m e n c ie z o s ta ły szczegółow o p r z e d s ta w io n e spory, ja k i e p o w s ta w a ły w z g lę d e m w a r to ś c i m a j ą t k u o d z ie d z ic z o n e g o , b ę d ą c e g o p o d s ta w ą z a p ła ty p o d a tk u sp a d k o w e g o . P o w s ta n ie ro z b ie ż n o śc i co do w y so k o ści s p a d k u p o w o d o w ało o d w le k a n ie p rz e z o r g a n s k a rb o w y u z n a n ia p o w o ła n e g o do s p a d k u ja k o sp a d k o b ie rc y . P o n a d to t a k a s y tu a c ja p o w o d o w a ła d o d a t ko w e k o s z ty z w ią z a n e t a k z p ro c e s e m są d o w y m , j a k i k o s z ta m i ad w o k ató w .
P ra w d o p o d o b n ie w ta k ic h s p o r a c h u c z e s tn ic z y ł w r a m a c h c o g n itio s a m c e s a rz , w y z n a c z a ją c w e d le sw ego u z n a n ia w y so k o ść n a le ż n e g o p o d a tk u s p a d kow ego. P ra w d o p o d o b n ie u d z ia ł c e s a r z y w p o s tę p o w a n iu sp a d k o w y m n ie d o ty czy ł p ro b le m ó w z w ią z a n y c h z p o w o ła n ie m o k re ślo n e g o s p a d k o b ie rc y n a p o d s ta w ie t e s t a m e n t u , a le w ła ś n ie k w e s tii z w ią z a n y c h z u s ta le n ie m w y m ia r u p o d a tk u sp a d k o w e g o . T a k a in t e r p r e t a c j a w y d a je się u z a s a d n io n a , p o n ie w a ż p r z e p is y p r a w a p r y w a tn e g o n ie m ia ły z a s to s o w a n ia do n a b y w a n ia s p a d k ó w p rz e z a e r a r iu m czy te ż fis c u s . Te z a g a d n ie n ia b y ły b o w ie m re g u lo w a n e p r z e p is a m i p r a w a p u b lic z n e g o , z ty m , że je ś li s p a d e k n ie z o s ta łb y o b jęty p rz e z p o w o ła n y c h d zied z icó w n p . w w y n ik u u n ie w a ż n ie n ia t e s t a m e n t u , to w ó w czas p o tr a k to w a n y b y łb y ja k o b o n a v a c a n tia lu b b o n a c a d u c a r ia i p r z e ję ty p rz e z s k a r b p a ń s tw a 37.
P o z a ty m w p ro w a d z o n e z o s ta ły k a r y z a n ie p r z e s tr z e g a n ie p rz e p is ó w d o ty c z ą c y c h o tw a r c ia te s ta m e n tu :
P auli Sent. 4.6.2a: Q ui aliter a u t alibi, quam ubi lege praecipitur, testam entum aperuerit recitaveritve, poena sestertiorum quinque m iliu m tenetur.
J e ś l i n ie z o s ta łb y z a s to s o w a n y p o w y ż sz y tr y b z w ią z a n y z o tw a rc ie m t e s ta m e n tu , to w ó w c zas o so b a, k tó r a o tw o rz y ła t e s t a m e n t , p o d le g a ła k a r z e w w y so k o ści 5 0 0 0 se ste rc ó w . P o n a d to ro s z c z e n ie o z a p ła tę v ic e s im a h e re d ita -
t u m było tr a k to w a n e ja k o u p rz y w ile jo w a n e :
P auli Sent. 5.12.10: P rivilegium fisci est inter omnes creditores p rim u m locum retinere.
P a u lu s p o d a je , że f is k u s k o r z y s ta z p rz y w ile ju (p r iv ile g iu m fis c i), n a m ocy k tó re g o je g o w ie rz y te ln o ś c i m a ją p ie rw s z e ń s tw o w p o s tę p o w a n iu e g z e k u c y jn y m p rz e d in n y m i w ie rz y c ie la m i38.
36 „Cóż ci z tego p rzyszło, że żyłeś w u b ó stw ie p rzez w iele la t? Zlicz sp a d e k , j a k i pozostał, a o trzy m as z odpow iedź. R ozpoczęły się spory, gdy w edle p rzep isó w n a le ż a ło zap łacić pięć p ro c e n t sp a d k u . P o te m pojaw ili się n ie u d o ln i k rę ta c z e i spow odow ali, że s k a rb p a ń s tw a o d w lekał u z n a n ie spadkobiercy. A ty w ciąż, w ie lo k ro tn ie, s z u k a łe ś u sędziów sp raw ied liw o ści, by k re s położyć in try g o m [...]” - tłu m a c z e n ie za: R z y m s k ie e p ita fia , za k lę c ia i w różby, w ybór i oprac. L. S to ro n i M azzo lan i, p rzeł. i w s tę p e m o p a trz y ł S. K a sp rz y siak , W arsz a w a 1990, s. 92 i n.
37 Zob. ta k ż e M. K uryłow icz, S w e to n iu sz ..., s. 186 i n. 38 Por. K aser, R P R I, s. 734.
W p ra w ie ju s t y n i a ń s k i m p rz e p is y d o ty c z ą c e o tw a r c ia te s ta m e n tó w p r y w a tn y c h z o s ta ły z a c h o w a n e , c h o ciaż o p o d a tk u s p a d k o w y m m ó w i się ja k o 0 z n ie sio n y m :
C.I. 6.33.3 Im perator Ju stin ia n u s: [...] quia et vicesim a hereditatis a nostra
reces-sit re publica. W sw ojej k o n s ty tu c ji J u s t y n i a n p is z e o v ic e s im a h e r e d ita tu m ja k o o p o d a t k u ju ż n ie o b o w ią z u ją c y m . P ra w d o p o d o b n ie z o s ta ł o n z n ie s io n y p rz e z c e s a rz y D io k le c ja n a i K o n s ta n ty n a w r a m a c h p rz e p ro w a d z o n y c h re fo rm fi n a n s o w y c h . P ra w d o p o d o b n ie p o d a te k od s p a d k ó w i s t n i a ł je s z c z e w c z a s a c h p a n o w a n ia A le k s a n d r a S e w e ra 39. Do rz y m s k ic h ro z w ią z a ń o d n o ś n ie do p o d a tk u sp a d k o w e g o n a w ią z u ją 1 p ó ź n ie jsz e r o z w ią z a n ia p r a w n e , z a w a r te w ró ż n y c h p o r z ą d k a c h p r a w a p o d a tk o w e g o . N a te r y to r iu m P o ls k i s ta łe o p ła ty sp a d k o w e z o s ta ły w p ro w a d z o n e w 1811 r. w K s ię s tw ie W a rs z a w s k im , a n a s tę p n ie w K ró le s tw ie P o ls k im 40. T a k ż e w sp ó łc z e sn y p o ls k i s y s te m p o d a tk o w y z a w ie r a ro z w ią z a n ia , k tó ry c h k o rz e n i m o ż n a b y s z u k a ć w p r a w ie rz y m s k im . U s ta w a z d n ia 16 lis to p a d a 2 0 0 6 r. o z m ia n ie u s ta w y o p o d a tk u od s p a d k ó w i d a ro w iz n o ra z p o d a tk u od c z y n n o śc i c y w iln o p ra w n y c h z w a ln ia od p o d a tk u sp a d k o w e g o n a b y c ie rz ecz y i p r a w m a ją tk o w y c h p rz e z m a łż o n k a , z s tę p n y c h , w s tę p n y c h , p a s ie r b a , r o d z e ń s tw o , o jcz y m a i m a c o c h ę , a w ięc p o d m io ty z a lic z a n e do p ie rw s z e j g ru p y p o d a tk o w e j. W t a k p r z y ję ty c h u r e g u lo w a n ia c h o d n o sz ą c y c h się do p o d a tk u sp a d k o w e g o w id a ć p e w n ą a n a lo g ię z r o z w ią z a n ia m i r z y m s k im i, c h o ciaż p e w n ie tr u d n o u z n a ć , że p o ls k i u s ta w o d a w c a in s p ir o w a ł się w ty m z a k r e s ie p r a w e m rz y m s k im .
S u m m ary
T ax o n in h e r ita n c e a n d le g a c y (v ic e s im a h e r e d ita tu m ) w a s im p o s e d on R o m a n c itiz e n s b y A u g u s tu s in A .D . 6 b y w a y o f lex J u l i a d e v ic e sim a
h e r e d ita tu m . I t w a s 1/20 (o r 5%) o f th e v a lu e o f th e p r o p e r ty w h ic h w as
in h e r ite d o r o b ta in e d b y le g a c y e n d o w m e n t. T h e a c t d id n o t e s ta b lis h a ta x e x e m p tio n a m o u n t, y e t i t e x c lu d e d le g a c ie s o f s m a ll v a lu e a s w e ll a s th o s e in h e r ite d fro m t h e c lo s e s t r e la tiv e s . T h e in c o m e s d e riv e d fro m th e ta x on in h e r ita n c e a n d le g a c y w e re p a id to a e r a r iu m m ilita r e , a s p e c ia l t r e a s u r y c r e a te d b y A u g u s tu s a n d d e s ig n e d fo r th e n e e d s o f th e arm y.
C o lle c tio n o f v ic e s im a h e r e d ita tu m w a s in itia lly a r e s p o n s ib ility o f p u b li c a n s , i.e. ta x co lle c to rs. T h o se w e re s u p e r v is e d w ith r e g a r d to t h e in h e r ita n c e ta x e s b y p r a e fe c ti a e r a r ii m ilita r is , w h o w e re in c h a rg e o f th e a r m y tr e a s u r y ,
39 M Cary, H . S c u lla rd , op. cit., s. 390 i n.
a n d b y p r o c u r a to r s g o v e rn in g im p e r ia l p ro v in c e s. L a t e r th e i n h e r ita n c e ta x w a s c o lle c te d b y p r o c u r a to r v ic e s im a r u m h e r e d ita tu m (p ro c u ra to r X X h ered i-
ta tu m ). F u r t h e r c h a n g e s w ith r e g a r d to th e ta x c o lle c tin g b o d ie s to o k p lac e
in th e tim e s o f H a d r ia n . D u e to th e r e o r g a n is a tio n o f p ro v in c e s , H a d r ia n a p p o in te d a n u m b e r o f offices o f le s s e r r a n k (se x a g e n a rii), w h o se p u rp o s e s in c lu d e d d e c e n tr a liz a tio n o f in h e r ita n c e t a x c o llectio n . B o d ie s e s ta b lis h e d a t t h a t tim e in c lu d e d s p e c ia l f in a n c ia l ( tr e a s u r y ) offices - s ta tio n e s v ic e sim a e
h e r e d ita tis , w ith in th e e x p a n d e d s ta tio n e s fis c i, c o n n e c te d w ith co lle c tin g ic e s im a h e r e d ita tu m . A d d itio n a lly , in th e p e rio d o f P r in c ip a te th e s u p e rv is io n
o f in h e r ita n c e t a x c o lle c tio n w a s a r e s p o n s ib ility o f a e r a r iu m m ilita r e s e c tio n o f s c r in iu m d e p a r tm e n t in t h e im p e r ia l c h a n c e llery .
