Obserwacja psychiatryczna w zakładzie leczniczym a zasada prawdy materialnej i zasada domniemania niewinności

Wojciech Piłat

Obserwacja psychiatryczna w

zakładzie leczniczym a zasada

prawdy materialnej i zasada

domniemania niewinności

2014

A r ty k u ły

W ojciech P iła t

Izba Adwokacka w Olsztynie

O b serw acja p sy c h ia tr y c z n a w za k ła d zie

le c z n ic z y m a za sa d a p ra w d y m a teria ln ej

i za sa d a d o m n ie m a n ia n ie w in n o ś c i

Jeżeli w toku postępow ania zachodzi uzasadniona wątpliwość co do s ta ­ n u zdrowia psychicznego oskarżonego1, wówczas p ro k u rato r (na etap ie postę­ pow ania przygotowawczego) albo sąd (na etapie postępow ania sądowego) może zasięgnąć opinii co najm niej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów. Pod­ staw ą powołania biegłych psychiatrów je s t art. 202 § 1 k.p.k.2 W arunek ten podyktowany je st faktem , iż k ażda opinia psychiatryczna m usi być wynikiem dyskusji co najm niej dwóch osób tworzących zespół. Zaobserwowanie zakłó­ ceń zdrowia psychicznego nie je s t bowiem wynikiem b a d ań laboratoryjnych, lecz subiektyw nej oceny s ta n u zdrow ia psychicznego oskarżonego, któ ra o p arta je s t n a głębokim doświadczeniu biegłych lekarzy psychiatrów. O zna­ cza to, iż wnioski dotyczące sta n u zdrowia psychicznego oskarżonego pow sta­ ją w następstw ie ścierania się poglądów i ocen w yrażanych w toku dyskusji i sporów toczonych przez biegłych psychiatrów, które finalnie przybierają postać wspólnej opinii3. Do biegłych psychiatrów zastosow anie m ają prze­ słanki wyłączenia biegłych w skazane w art. 202 § 4 k.p.k.4

1 A u to r w n in ie jsz y m a rty k u le te rm in e m ty m obejm uje rów nież p o d ejrzanego.

2 U s ta w a z d n ia 6 czerw ca 1997 r. - K odeks p o stę p o w a n ia k a rn e g o (D z.U . n r 89, poz. 555 z późn. zm.).

3 K. Z gryzek, B a d a n ie s ta n u zd r o w ia p sych iczn e g o oskarżonego - u w a g i n a tle art. 202

i 2 0 3 k .p .k ., [w:] F u n kc je pro cesu karnego. K sięg a ju b ile u s z o w a P rofesora J a n u s z a T y lm a n a ,

pod red . T. G rzeg o rczy k a, W a rsz a w a 2011, s. 162.

4 W o p in ii a u to r a w a ż n e je s t, a b y m ię d zy b ieg ły m i p s y c h ia tra m i n ie zach o d ził sto su n e k podległości służbow ej. J a k w s k a z a n o w yżej, dw óch b ieg ły ch p sy c h iatró w pow ołuje się po to, by k a ż d y z n ic h w y ra z ił sw o ją ocenę, p o g ląd n a s ta n z d ro w ia psychicznego b a d an e g o oskarżonego. W sy tu a cji, gdy m ięd zy b ieg ły m i zachodzi sto s u n e k podległości służbow ej, n ie sposób pow ie­ dzieć, iż o p in ia z o s ta ła w y d a n a p rzez dw óch n ie z ale żn y c h biegłych. N a d to sta n o w i to p rz e sła n k ę do w n io sk o w an ia p rzez obrońcę o sk a rżo n e g o o do p u szczen ie dow odu w p o sta c i o p in ii o sta n ie z d ro w ia psychicznego w y d an ej p rzez zespół now ych biegłych.

6 W ojciech P iła t

Należy zwrócić uwagę, iż p rzesłan k ą powołania biegłych psychiatrów nie je s t każda wątpliwość co do s ta n u zdrowia psychicznego oskarżonego, lecz tylko u zasadniona5. O pinia biegłych lekarzy psychiatrów, zgodnie z art. 202

§ 5 k.p.k.6, w inna zaw ierać stw ierdzenia dotyczące zarówno poczytalności oskarżonego w chwili popełnienia czynu, ja k i jego aktualnego sta n u zdrowia psychicznego oraz zdolności do u działu w postępow aniu, a w razie potrzeby również co do konieczności orzeczenia środka zabezpieczającego związanego z um ieszczeniem w zakładzie zam kniętym lub skierow aniem n a leczenie am bulatoryjne.

N a wniosek biegłych psychiatrów do w ydania opinii sąd powołuje biegłe­ go lub biegłych innych specjalności (art. 202 § 2 k.p.k.). W § 3 tego a rty k u łu określono obowiązek powołania biegłego lek arza seksuologa wówczas, gdy zachodzi potrzeba w ydania opinii o stan ie zdrowia psychicznego oskarżonego w zakresie preferencji seksualnych. Potrzeba ta k a pojaw ia się, gdy organ procesowy nabierze uzasadnionych wątpliwości co do sta n u zdrowia psy­ chicznego oskarżonego, których źródłem są w ykryte preferencje seksualne. Z aburzenia te m ają być oczywiście skutkiem , tudzież m ają wykazywać zw ią­ zek z zachw ianym stan em zdrowia psychicznego oskarżonego, skoro w u s ta ­ wie przyjęto, iż chodzi o w ydanie opinii o sta n ie zdrowia psychicznego w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych7.

W przypadku gdy wyznaczeni biegli psychiatrzy stw ierdzą, iż nie są w stanie wydać opinii o stan ie zdrowia psychicznego oskarżonego wyłącznie w oparciu o badanie am bulatoryjne, m ogą wnioskować o przeprow adzenie obserwacji oskarżonego w zakładzie leczniczym. Ów wniosek k ieru ją do orga­ nu, który postanow ieniem powołał ich w charak terze biegłych psychiatrów. Jed n akże, zgodnie z art. 203 § 2 k.p.k.8, m erytoryczną decyzję w spraw ie

5 Por. w y ro k SN z 10 lip c a 1972 r., I K R 125/72, O SN K W 1972, n r 12 poz. 196; p o sta n o ­ w ien ie SN z 8 lu teg o 1985 r., IV KZ 21/85, O S N K W 1985, n r 9 -1 0 , poz. 79.

6 N a leż y zasy g n alizo w ać, iż u s ta w ą z d n ia 27 w rz e ś n ia 2013 r. o z m ia n ie u s ta w y - K odeks p o stę p o w a n ia k a rn e g o o ra z n ie k tó ry c h in n y c h u s ta w (D z.U . poz. 1247) p rz ep is te n od d n ia 1 lip c a 2015 r. u leg n ie z m ia n ie . O trz y m a on n a s tę p u ją c e b rz m ien ie : „O p in ia b ieg ły ch p o w in n a z a w ie rać stw ie rd z e n ia dotyczące zaró w n o po czy taln o ści o sk arżo n eg o w chw ili p o p e łn ie n ia z a ­ rzu ca n eg o m u czynu, j a k i jeg o a k tu a ln e g o s ta n u z d ro w ia psychicznego, a z w ła s z c z a w s k a z a ­

n ie , c z y s t a n t e n p o z w a la o s k a r ż o n e m u n a u d z ia ł w p o s t ę p o w a n iu i n a p r o w a d z e n ie o b r o n y w s p o s ó b s a m o d z ie ln y i r o z s ą d n y [p o d k reślen ie m oje - W.P.], a w ra z ie p o trz e b y

ta k ż e s tw ie rd z e n ia co do okoliczności w y m ien io n y ch w a r t. 93 k .k .”. N ow a re d a k c ja tego p rz e p i­ s u j e s t k o n se k w e n c ją z m ia n y a r t. 79 § 1 p k t 4 k .p .k ., k tó ry b ęd zie p rz ew id y w ał o b lig a to ry jn ą obronę w p rz y p a d k u , gdy zajd zie u z a s a d n io n a w ątp liw o ść, czy s ta n z d ro w ia psychicznego o s k a r­ żonego p o zw ala n a u d z ia ł w p o stę p o w a n iu lu b p ro w a d ze n ie o b ro n y w sposób sam o d zieln y o raz ro z s ą d n y

7 K. Z gryzek, op. cit., s. 165.

8 N ależy zwrócić uw agę, iż z d n iem 1 lipca 2015 r., n a sk u te k w ejścia w życie przepisów u sta w y z d n ia 27 w rz e śn ia 2013 r. o zm ian ie u sta w y - K odeks p ostępow ania k arn eg o oraz n iek tó ­ ry ch in n y ch u s ta w treść tego p rzep isu o trzy m a nowe brzm ienie: „O potrzebie obserw acji w z ak ła ­ dzie leczniczym orzek a sąd, o kreślając m iejsce i czas trw a n ia obserw acji. W postęp o w an iu przygoto­ w aw czym sąd orzek a n a w niosek p ro k u rato ra . P rz ep isy a r t. 156 § 5 a [podkreślenie moje - W.P.]

um ieszczenia n a obserwacji w zakładzie leczniczym podejm uje zawsze sąd, który je s t właściwy rzeczowo i miejscowo do rozpatryw ania danej sprawy. W niosek sporządzony przez biegłych psychiatrów w inien być uzasadniony oraz pow inien wskazywać n a okoliczności, które zdaniem biegłych stanow ią podstaw ę podjęcia decyzji o konieczności przeprow adzenia b a d a ń oskarżone­ go połączonych z obserw acją w zakładzie leczniczym9.

Możliwość w ydania postanow ienia w spraw ie um ieszczenia oskarżonego n a obserwacji w zakładzie leczniczym uzależniona je s t od spełnienia w szyst­ kich przesłanek pozytywnych oraz b ra k u którejkolw iek z przesłanek n eg a­ tywnych. Do p rzesłanek pozytywnych zalicza się:

1) p rze d staw ie n ie p o d ejrzan em u z a rz u tu po p ełn ien ia p rze stęp stw a , tudzież skierow anie do sądu a k tu oskarżenia (art. 203 § 1 w zw. z art. 72 § 3 k.p.k.),

2) stw ierdzenie przez biegłych psychiatrów konieczności przeprow adze­ nia obserwacji oskarżonego w zakładzie leczniczym (art. 203 § 1 k.p.k.),

3) stw ierdzenie, iż m ate ria ł dowodowy zebrany w spraw ie w skazuje na duże praw dopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego zarzucanego m u czynu (art. 203 § 1 k.p.k.)1 0.

Kodeks postępow ania karnego stanow i, iż obserwacji w zakładzie leczni­ czym m ożna poddać oskarżonego, a zgodnie z treścią art. 72 § 3 k.p.k., jeżeli kodeks używ a w znaczeniu ogólnym określenia „oskarżony”, odpowiednie przepisy m ają zastosow anie także do podejrzanego. Definicja legalna „podej­ rzanego” znajduje się w art. 72 § 1 k.p.k. i brzm i następująco: „za podejrza­ nego uw aża się osobę, co do której wydano postanow ienie o przedstaw ieniu zarzutów albo której bez w ydania takiego postanow ienia postawiono zarzut w zw iązku z przystąpieniem do p rzesłuchania w c h arak terze podejrzanego”. O skarżonym n a to m ia st je st osoba, przeciwko której wniesiono ak t oskarże­

o raz a r t. 249 § 3 i 5 sto su je się o d pow iednio”. J a k w y n ik a z u z a s a d n ie n ia p ro je k tu w sk az an e j u s ta w y „nie u le g a w ątp liw o ści, że u m ieszczen ie o sk arżo n eg o w z a m k n ię ty m z ak ła d z ie leczn i­ czym sta n o w i in g ere n c ję w k o n sty tu c y jn e p raw o do w olności o sobistej, b r a k j e s t u z a s a d n ie n ia d la fu n k c jo n o w an ia niższego s ta n d a r d u p ro c ed o w a n ia w p rzed m io cie tak ie g o u m ie sz cz e n ia niż w p rz y p a d k u o rz e k a n ia o p o zb a w ie n iu o sk arżo n eg o w olności poprzez jeg o ty m czaso w e a re s z to ­ w a n ie. P o n iew aż obecnie z a rz ą d z e n ie o b se rw a cji p sy ch iatry cz n e j m oże n a s tą p ić ty lk o w p rz y ­ p a d k u u s ta le n ia , iż zac h o d zi d u że p raw d o p o d o b ień stw o , że o sk a rżo n y p o p ełn ił z a rz u c a n e m u p rz estę p stw o , p ro p o n u je się, a b y podejrzany, wobec k tó reg o m a być z a rz ą d z o n a d e te n cja , u z y ­ sk a ł d o stę p do a k t p o stę p o w a n ia przygotow aw czego w ta k im sa m y m z a k re s ie j a k podejrzany, w obec k tó reg o ro z w a ż a n a j e s t k w e s tia jego tym czasow ego a re s z to w a n ia ”. Z m ia n ę m a ją c ą w ejść w życie n a le ż y ocenić je d n o z n a c z n ie p ozytyw nie, gdyż z a p e w n ia p o d e jrz a n e m u d o stę p do m a te ­ r ia łu dow odow ego stan o w iąc eg o p o d sta w ę do w n ie s ie n ia w n io sk u o u m ieszczen ie go n a o b se r­ w acji w z a k ła d z ie leczn iczy m , a w k o n se k w e n c ji p o z w ala n a sfo rm u ło w a n ie k o n k re tn y c h i szczegółow ych z a rz u tó w z a w a rty c h w śro d k u z a s k a rż e n ia od w y d an eg o p o sta n o w ie n ia w tej k w e stii.

9 E. S a m b o rsk i, Z a r y s m e to d y k i p ra c y sędzego w sp ra w a ch k a r n y c h , W arsz a w a 2011, w yd. 5, s. 7 0 -7 3 .

10 K. E ic h s ta e d t, P. G ałeck i, A. D epko, M e to d y ka p ra c y biegłego p sy c h ia try , psychologa

8 W ojciech P iła t

n ia do sądu, a także osoba, co do której p ro k u rato r złożył wniosek o w a ru n ­ kowe um orzenie postępow ania, o czym stanow i art. 72 § 2 k.p.k.

W niosek o konieczności zastosow ania wobec oskarżonego obserw acji w zakładzie leczniczym m usi pochodzić od biegłych lekarzy psychiatrów, gdyż tylko oni posiadają specjalistyczną wiedzę w tym zak resie11. To biegli podej­ m u ją decyzję, czy są w s ta n ie wydać opinię p sy ch iatry czn ą wyłącznie w oparciu o badanie am bulatoryjne, czy też niezbędne je s t przeprow adzenie obserwacji. Sąd n a to m ia st nie je s t zw iązany stanow iskiem biegłych, gdyż pomimo otrzym ania ich wniosku, może nie podjąć decyzji o um ieszczeniu oskarżonego n a obserw acji1 2. W praktyce najczęstszym i przesłankam i prze­ m aw iającym i za przeprow adzeniem obserwacji są:

- wcześniejsze leczenie psychiatryczne, - popełnienie zbrodni zabójstwa,

- b ra k m otyw u przestęp stw a bądź motyw irracjonalny, tru d n y do okre­ ślenia,

- nieodbyta służba wojskowa z uw agi n a s ta n zdrowia psychicznego, - ukończenie szkoły specjalnej,

- nieukończenie szkoły podstaw owej1 3.

Sąd wydaje postanow ienie o zastosow aniu wobec oskarżonego obserwacji w zakładzie leczniczym jedynie wówczas, gdy po przeprow adzeniu staran n ej analizy zgromadzonego m ate ria łu dowodowego dochodzi do wniosku, iż za­ chodzi duże prawdopodobieństwo spraw stw a oskarżonego. W sytuacji stoso­ w ania instytucji określonej w art. 203 § 1 k.p.k. ustaw odaw ca wprowadził stopień upraw dopodobnienia popełnienia przestępstw a identyczny ja k ten, który stosuje się w odniesieniu do środków zapobiegawczych, a w szczególności do tymczasowego aresztow ania. Powyższe rozwiązanie je s t z pewnością słusz­ ne, gdyż orzeczenie wobec oskarżonego um ieszczenia n a obserwacji w zakła­ dzie leczniczym wiąże się z rzeczywistym pozbawieniem wolności14. Ponadto

należy pam iętać, iż należy kierować się zasadą, że w sytuacjach wątpliwych dowód tak i powinien być przeprowadzony, chociaż nie należy go nadużyw ać15.

11 A czkolw iek w lite r a tu r z e m o żn a sp o tk a ć z d an ie o d m ien n e, w sk az u jąc e, iż o d stą p ie n ie od z a s a d y u m ie sz c z a n ia o sk arżo n eg o n a o b se rw acji w z ak ład z ie leczniczym n a w n io se k biegłych p sy c h ia tró w w w y jątk o w y ch sy tu a c ja c h pow inno być d o p u szczaln e i n ie m oże być tra k to w a n e ja k o n a ru s z e n ie bezw zględnego z a k a z u . P a trz : ib id em , s. 132-133 i w s k a z a n a ta m lite r a tu r a .

12 W ów czas, zgodnie z a r t. 201 k .p .k ., są d p o w in ien pow ołać zespół now ych b iegłych p sy c h ia tró w w celu w y d a n ia o p in ii o s ta n ie z d ro w ia psychicznego p o d e jrz an eg o w o p a rciu o p rz ep ro w a d z o n e p rzez n ic h b a d a n ia a m b u la to ry jn e .

13 E. Z yw ucka-K ozłow ska, K. B ro n o w sk a, O istocie o p in ii p sy c h ia try c z n e j w procesie k a r ­

n y m , [w:] W ybrane p ro b le m y pro cesu ka rn e g o i k r y m in a lis ty k i, pod re d . J . K a s p rz a k a , B. Mło-

dziejow skiego, O lsz ty n 2010, s. 98.

14 Zob. w y ro k T K z d n ia 10 lip ca 2007 r., S K 50/2006, O T K ZU 2007, n r 7A, poz. 75; p o sta n o w ien ie S ą d u A pelacyjnego w L u b lin ie z d n ia 14 lis to p a d a 2008 r., II AKz 544/08, LexPo- lo n ica n r 2067697; o d m ie n n e sta n o w isk o z a w a rł S ąd A p elacy jn y w K ato w icach w o rzeczen iu z d n ia 16 m a ja 2002 r., II A K a 114/02, L EX n r 75089.

Z ochroną wolności człowieka w iążą się przesłank i negatyw ne stosow a­ nia obserwacji w zakładzie leczniczymi, którym i są:

1. Okoliczności spraw y w skazujące, iż sąd orzeknie w sto su n k u do oskarżonego k a rę pozbaw ienia wolności z w arunkow ym jej zaw ieszeniem lub k arę łagodniejszą (art. 203 § 1 w zw. z art. 259 § 2 k.p.k.).

2. Czas trw an ia obserwacji w zakładzie leczniczym, w przypadku gdy przew iduje się, iż przekroczy on przew idyw any w ym iar k a ry pozbawienia wolności bez w arunkowego zaw ieszenia jej w ykonania (art. 203 § 1 w zw. z art. 259 § 2 k.p.k.).

Wydaje się, iż ustaw odaw ca trafn ie sform ułował powyższe przesłanki negatyw ne, gdyż okres b a d a n ia w zakładzie leczniczym - co wiąże się z faktycznym pozbawieniem wolności oskarżonego - nie może przekroczyć długości prognozowanej k ary pozbaw ienia wolności bez w arunkowego jej zaw ieszenia16. B adanie tak ie nie może mieć również m iejsca, jeżeli sąd praw dopodobnie orzeknie wobec oskarżonego k a rę pozbaw ienia wolności z w arunkow ym jej zawieszeniem , tudzież karę łagodniejszą. Oznacza to, iż w p rzypadku przestępstw „drobnych” sądy nie będą orzekały o zastosow aniu instytucji z art. 203 § 1 k.p.k., chyba że sam oskarżony w yrazi zgodę na poddanie się obserwacji w zakładzie leczniczym1 7.

Gdyby sąd wydał postanow ienie o um ieszczeniu oskarżonego n a obser­ wacji w zakładzie leczniczym pomimo w ystępow ania przesłanek negatyw ­ nych, naruszone zostałyby art. 31 i 41 K onstytucji18, ja k też norm y praw a

europejskiego, a m ianowicie art. 5 u st. 1 Konwencji o ochronie praw człowie­ ka i podstawowych wolności z 1950 r.19

16 W ynika to z z a s a d y zalicz a n ia n a poczet k a r y o k re su rzeczyw istego p o zb aw ien ia w olności (a rt. 63 § 1 k.k.). P obyt oskarżonego w zak ład zie leczniczym sąd n a pod staw ie a r t. 96 § 4 k.k. zalicza n a poczet e w e n tu a ln ie orzeczonej k a r y po zb aw ien ia wolności.

17 P. G ałecki, A. F lo rk o w sk i, K. B o b iń sk a, K. E ic h s ta e d t, O bserw acja w z a k ła d z ie le c zn i­

czym p o n o w eliza cji a r ty k u łu 2 0 3 K o d e ksu p o stę p o w a n ia karnego, „P o stęp y P s y c h ia trii i N e u ro ­

logii” 2011, n r 20(2), s. 115-116; K. S p ru ś , O bserw acja p s y c h ia try c z n a p o lu to w e j no w eliza cji. K o m e n ta rz d o stę p n y o nline: L e k tu ry e le k tro n ic zn e - P r o k u r a tu r a O k ręg o w a w Zielonej G órze <w w w .zielo n a-g o ra .p o .g o v .p l/.../1 -o b serw a cja-p sy c h iatry czn a-p o -lu to w ej-n o w elizacji-2 .d o c>.

18 K o n s ty tu c ja R zeczypospolitej P olskiej z d n ia 2 k w ie tn ia 1997 r. (D z.U . n r 78, poz. 483 z późn. zm.).

19 D z.U . z 1993 r., n r 61, poz. 284 z późn. zm . W s k a z a n y p rz ep is je d n o c ze śn ie z a w ie ra lis tę w y jątk ó w od z ag w a ra n to w a n e g o w E K P C p ra w a do w olności o sobistej, s ą to: p o zbaw ienie w olności w w y n ik u s k a z a n ia p rzez w ła ściw y sąd; z a trz y m a n ie lu b a re sz to w a n ie w p rz y p a d k u n iep o d p o rz ąd k o w an ia się w y d a n e m u zgodnie z p ra w e m o rzec zen iu s ą d u lub w celu w y k o n a n ia o k reślonego w u s ta w ie obow iązku; z a trz y m a n ie lu b a re sz to w a n ie w celu p o s ta w ie n ia p rz ed w łaściw y m o rg a n em , je ż e li is tn ie je u z a s a d n io n e p o d ejrzen ie p o p e łn ie n ia c zy n u zagrożonego k a r ą lu b je ś li j e s t to k o n iec zn e w celu zap o b ie ż e n ia p o p e łn ie n iu tak ie g o c zy n u lu b u n iem o ż li­ w ie n ia u cieczki po jego d o k o n an iu ; p o z b aw ien ie n iele tn ieg o w olności n a p o d sta w ie zgodnego z p ra w e m o rz ec ze n ia w celu u s ta n o w ie n ia n a d z o ru w ychow aw czego lu b zgodnego z p ra w em p o z b aw ie n ia n iele tn ieg o w olności w c elu p o s ta w ie n ia go p rz ed w łaściw y m o rg a n em ; zgodne z p ra w e m p o zb aw ie n ie w olności osoby w c elu zap o b ież e n ia s z e rz e n iu p rzez n ią choroby z a k a ź ­ nej, osoby um ysłow o chorej, alk o h o lik a , n a rk o m a n a lu b włóczęgi; zgodne z p ra w e m z a trz y m a ­ n ie lu b a re sz to w a n ie osoby w celu z a p o b ież e n ia je j n ie le g a ln e m u w k ro c ze n iu n a te ry to riu m p a ń s tw a lu b osoby, przeciw ko k tó re j toczy się p o stę p o w a n ie o w y d a len ie lu b e k strad y c ję .

10 W ojciech P iła t

N adto podkreślenia w ym aga fakt, iż badanie psychiatryczne oskarżone­ go, w szczególności połączone z obserw acją w zakładzie leczniczym, nie je st obojętne z p u n k tu w idzenia odczuć osoby badanej, a także wpływu n a psychi­ kę tej osoby, ja k również może w istotny sposób wpływać n a odbiór tej osoby i jej pozycję w społeczeństwie2 0.

A rtykuł 203 § 3 k.p.k. norm uje czas trw an ia obserwacji w zakładzie leczniczym, tzn. określa go n a cztery tygodnie. Jed n ak że n a wniosek zakładu przeprowadzającego badanie sąd może przedłużyć okres obserwacji n a dalszy czas oznaczony. Łączny okres obserwacji w zakładzie leczniczym w spraw ie nie może przekroczyć ośm iu tygodni.

M ożna wyobrazić sobie n astępujący s ta n faktyczny. O skarżony w toku postępow ania sądowego został um ieszczony w zakładzie leczniczym n a obser­ wacji n a okres czterech tygodni. Po upływie wyznaczonego term in u została w ydana opinia o stan ie zdrowia psychicznego oskarżonego, k tó rą jednakże zakw estionow ał obrońca oskarżonego, który zarzucił jej niepełność21 oraz

w ew nętrzną sprzeczność22 i złożył wniosek o powołanie nowych biegłych.

Pomimo w ezw ania biegłych do złożenia opinii uzupełniającej, nie udało się wyjaśnić sprzeczności, co w konsekwencji spowodowało, iż sąd powołał nowy zespół biegłych. Po przeprow adzeniu b ad an ia am bulatoryjnego stw ierdzili oni, iż nie są w stanie wydać opinii o stan ie zdrowia psychicznego oskarżone­ go i złożyli wniosek o przeprow adzenie obserwacji oskarżonego. Sąd wydał postanow ienie o um ieszczeniu oskarżonego n a obserwacji w zakładzie leczni­ czym n a czas dwóch tygodni. N astępnie przed upływem tego te rm in u biegli w ystąpili z wnioskiem o przedłużenie okresu obserwacji. Sąd orzekł o przed­ łużeniu stosow ania obserwacji oskarżonego w zakładzie leczniczym n a okres dalszych dwóch tygodni. O statecznie została w ydana opinia o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego. Tym razem opinię zakwestionował prokurator, zarzucając jej niepełność. Biegli wezwani do w ydania opinii uzupełniającej nie potrafili udzielić odpowiedzi n a w szystkie py tan ia sform ułow ane w p o sta­

20 M. Jeż-L u d w ich o w sk a , D. K a la, O bserw acja p sy c h ia try c z n a w z a k ła d z ie leczn iczym ja k o

c zy n n o ść d o w o d o w a i środek p r z y m u s u procesow ego, [w:] W ęzłow e p ro b le m y p r a w a karnego, k ry m in o lo g ii i p o lity k i k ry m in a ln e j, pod re d . V. K o n arsk iej-W rzo sek , J . L achow skiego, J . Wójci-

k iew icza, W a rsz a w a 2010, s. 582.

21 O p in ia j e s t n ie p e łn a , je ż e li n ie z a w ie ra odpow iedzi n a w s zy s tk ie p o sta w io n e przez o rg a n procesow y p y ta n ia . „O pinia, a b y b y ła u z n a n a z a p e łn ą , m u s i w swojej tre ś c i w skazyw ać w sposób ch ronologiczny n a p rz e p ro w a d z o n e b a d a n ia o ra z m eto d y b ad aw c ze sto so w an e p rzez b iegłych. In n y m i słowy, tre ś ć o p in ii p o w in n a o d zw iercied lać czynności w y k o n y w an e p rzez b ie ­ głego o raz w sk azy w a ć n a sto so w an e m etody. [...] O g ra n icz en ie się p rzez biegłego w o p inii je d y n ie do s fo rm u ło w a n ia w n io sk ó w końcow ych sta n o w iąc y ch odpow iedź n a z a d a n e b ieg łe m u p y ta n ia sp ra w ia , iż o rg a n procesow y p o zbaw iony j e s t re a ln e j m ożliw ości oceny ta k ie j opinii, p o n iew aż n ie p rz e d s ta w ia o n a to k u p o stę p o w a n ia o raz ro z u m o w a n ia biegłego k tó ry d o p ro w ad ził go do sfo rm u ło w a n ia w n iosków końcow ych.” K. E ic h s ta e d t, P. G ałecki, A. D enko, M e to d y k a ..., 137. P o n a d to o p in ia u z n a w a n a j e s t z a n ie p e łn ą , je ż e li n ie z a w ie ra w s zy s tk ic h e le m en tó w w y ­ m ie n io n y ch w a r t. 200 § 2 k.p .k .

now ieniu o powołaniu biegłych psychiatrów. Wobec powyższego sąd powołał kolejny zespół biegłych psychiatrów. Po przeprow adzeniu b ad an ia oskarżone­ go w w aru nk ach am bulatoryjnych biegli nie są w stanie wydać opinii i wnio­ skują o um ieszczenie oskarżonego n a obserwacji w zakładzie leczniczym2 3.

W takiej sytuacji powstaje pewnego rodzaju p a t procesowy. Pomimo po­ w ołania trzech zespołów biegłych psychiatrów oraz w ykorzystania m aksy­ m alnego czasu przeznaczonego n a obserwację oskarżonego w spraw ie, nie udało się ustalić sta n u zdrowia psychicznego oskarżonego.

N ależy pam iętać, iż zgodnie z naczelną zasadą postępow ania karnego ciężar dowodu spoczywa n a oskarżycielu publicznym. To w łaśnie on w inien udowodnić zaistnienie czynu wypełniającego znam iona określonego p rzestęp ­ stw a, spraw stw o oskarżonego oraz jego zdolność do ponoszenia odpowiedzial­ ności karnej. Zmuszony je s t zatem do obalenia dom niem ania niewinności. J a k w ynika z judykatury, isto ta dom niem ania niew inności sprow adza się do tego, że oskarżony je s t w procesie karn ym niewinny, a przeciw ne m usi m u być udowodnione, przy czym zw iązana ściśle z dom niem aniem niew inności zasada in dubio pro reo, z a w arta w art. 5 § 2 k.p.k., nakazuje rozstrzygnąć niedające się u sunąć wątpliwości n a korzyść oskarżonego. Oznacza to, że udowodnienie winy oskarżonem u m usi być całkowite, pewne, wolne od wąt- pliwości2 4. M ając n a względzie powyższe, sąd będzie zmuszony ww. w ątp li­

wości rozstrzygnąć n a korzyść oskarżonego. Sytuacja ta k a może doprowadzić do u niew innienia oskarżonego n a podstaw ie art. 17 § 1 p k t 2 k.p.k. albo um orzenia postępow ania n a podstaw ie art. 31 § 1 k.k.25 z powodu przyjęcia,

iż oskarżony z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych w chwili czynu nie mógł rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem. Co więcej, sytuacja w skazana powyżej może również prowadzić do uniew innienia oskarżonego od popełnienia zarzucanych m u czynów, jeżeli inne dowody nie w skażą n a sp raw ­ stwo oskarżonego. Dlatego z p u n k tu w idzenia zarówno obrońcy, ja k i samego oskarżonego przedstaw iona sytuacja będzie korzystna dla oskarżonego.

M ając jednakże n a uw adze art. 2 § 2 k.p.k., statuujący zasadę praw dy m aterialnej, należałoby rozważyć, czy w skazane powyżej rozw iązanie je st słuszne. Skoro naczelną zasad ą postępow ania karnego je s t dążenie do pozna­ nia praw dy i dokonanie praw dziw ych u sta le ń faktycznych, to zastosowanie zasady dom niem ania niew inności i in dubio pro reo stanęłoby n a drodze do

23 A u to r m a św iadom ość, iż tru d n o w y o b razić sobie, a b y o p isa n y s ta n fa k ty c zn y rzeczyw i­ ście się w y d arzy ł, je d n a k ż e n a p o trze b y n in iejszeg o o p ra co w a n ia w y d aje się on niezbędny.

24 W yrok SN z d n ia 24 lu te g o 1999 r., V K K N 362/97, „ P ro k u r a tu r a i P ra w o ” 1999, n r 7 -8 , poz. 11; w y ro k SN z d n ia 28 m a rc a 2008 r., „O rzecznictw o S ą d u N ajw yższego w S p ra w a ch K a rn y c h ” 2008, poz. 764; w y ro k S ą d u A pelacyjnego w K ato w icach z d n ia 28 g ru d n ia 2011 r., II A k a 382/2011, L exP olonica n r 3911142; K. E ic h s ta e d t, P. G ałeck i, A. D enko, M e to d y k a ..., s. 1 3 4 -1 3 5 .

12 W ojciech P iła t

tej prawdy. Dlatego pojawia się refleksja, czy w im ię dążenia do dokonania praw dziw ych u sta le ń faktycznych, pomimo zw rotu „w danej spraw ie”, który znajduje się w art. 203 § 3 k.p.k., możliwe je s t wydanie przez sąd kolejnego postanow ienia (trzeciego już) o poddaniu oskarżonego obserwacji w w a ru n ­ kach zakładu leczniczego. Rozwiązanie tak ie mogłoby, lecz wcale nie m usiało, umożliwić uzyskanie informacji o stan ie zdrowia psychicznego oskarżonego, k tóre stanow iłyby ew entualnie podstaw ę u sta le n ia s ta n u faktycznego sp ra ­ wy, co znacznie zbliżyłoby sąd do poznania prawdy.

Jed nakże, m ając n a względzie racjonalność ustawodawcy, nie należy pró­ bować interpretow ać przepisu art. 203 § 3 k.p.k. we w skazany wyżej sposób. Prowadziłoby to bowiem do s ta n u sprzed nowelizacji przedmiotowej normy, dokonanej n a sk u tek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 lipca 2007 r., który zarzucił niezgodność tego przepisu z K onstytucją RP w zak re­ sie, w jak im nie w skazyw ał m aksym alnego czasu trw an ia obserwacji psy­ chiatrycznej w zakładzie leczniczym. Sąd, dążąc do prawdy, mógłby przed łu­ żać okres obserwacji n a dalszy bliżej nieokreślony term in.

Sform ułow ana w art. 2 § 2 k.p.k. zasada praw dy m aterialnej wprowadza w procesie karn y m wymóg opierania wszelkich rozstrzygnięć n a zgodnych z p raw d ą u stalen iach faktycznych, przez które rozum ie się u sta le n ia udo­ wodnione, czyli takie, gdy w świetle przeprow adzonych dowodów fak t prze­ ciwny dowodzonemu je s t niemożliwy lub wysoce nieprawdopodobny. Obowią­ zek udow odnienia odnosić jed n a k należy tylko do u sta le ń niekorzystnych dla oskarżonego, jako że on sam korzysta z dom niem ania niewinności, a niedają- ce się u su n ą ć w ątpliw ości ro strzyg a się n a jego korzyść26. J a k w ynika z powyższego, zasada praw dy m aterialnej i zasada dom niem ania niew inności nie pozostają w stosunk u do siebie w opozycji, lecz czasam i naw et wzajem nie się uzupełniają.

K onkludując, treść p rzepisu a rt. 203 § 3 k.k. należy in terpreto w ać w sposób dosłowny i pomimo istn ien ia zasady praw dy m aterialnej nie m ożna pozostawiać oskarżonego w niekorzystnej sytuacji procesowej, gdyż p rzysłu­ g ują m u w szystkie gw arancje płynące z zasady dom niem ania niewinności oraz in dubio pro reo. W opisyw anym powyżej stanie faktycznym sąd powi­ n ien wydać wyrok uniew inniający albo um arzający postępowanie.

S u m m ary

O bservation in a p sy c h ia tric fa c ility versu s th e ru le o f m a te r ia l tru th a n d th e ru le o f th e p re su m p tio n o f innocence

K ey w ords: p sy c h iatric opinion, e x p ert in psychiatry, o b se rv atio n in a p sy c h iatric facility, th e ru le of m a te ria l t r u th , th e ru le of th e p re su m p tio n of innocence.

In th is article th e a u th o r points a t basis and reasons for calling expert p sy ch iatrists to give an opinion about a m en tal condition of an accused as well placing them u n d er observation in a psychiatric facility. Special a tte n ­ tion is paid to a period of th e observation and th e consequences of its ending in th e aspect of th e rule of m ate ria l tr u th and th e rule of th e p resum ption of innocence.

The a u th o r holds th e view th a t w hen a s ta tu to ry period of observing the accused in a psychiatric facility ends, th e prim acy over th e ru le of m aterial tr u th should have th e rule of th e p resum ption of innocence. As a resu lt, the accused will be acquitted or th e case will be dism issed.