Trudności i niepowodzenia szkolne
„Trudności w nauce określa się jako stan psychiczny ucznia, w którym odbija się określona sytuacja zewnętrzna lub wewnętrzna, zatrzymujący go w realizacji do dążenia i zadania” (Bandura, 1968)
Termin trudności w nauce używany jest w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze, kiedy uczeń pomimo starań nie potrafi w odpowiednim czasie przyswoić sobie wiedzy i umiejętności przewidzianych w programie nauczania. W tym znaczeniu trudności stanowią przyczynę, a zarazem pierwszy etap szkolnych niepowodzeń rozumianych jako "rozbieżność pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami i nawykami faktycznie opanowanymi przez uczniów a materiałem, jaki powinni opanować według założeń programowych w zakresie poszczególnych przedmiotów" (H.Spionek, 1985).
Mówiąc o wcześnie występujących trudnościach w uczeniu się, mamy na myśli określone nieprawidłowości rozwoju, które pojawiają się już u dzieci w wieku przedszkolnym i które mogą być zapowiedzią późniejszych problemów z nauką w szkole, tj. trudności z czytaniem, pisaniem, liczeniem, przepisywaniem i pisaniem dyktand. W związku z tym wcześnie występujące trudności w uczeniu się należy traktować bardzo poważnie.
Doświadczenia z pierwszych lat nauki mają duży wpływ na przebieg kariery szkolnej ucznia. Pozytywne doświadczenia mobilizują i rozbudzają ciekawość poznawczą dziecka, zaś trudności zniechęcają dziecko.
Dzieci z trudnościami w nauce mają problemy z prawidłowym wyrażaniem i rozumieniem bodźców odbieranych ze środowiska zewnętrznego i przekazywanych do ośrodkowego układu nerwowego. Wcześnie występujące trudności w nauce sprawiają, że dziecko nie może „odnaleźć się” zarówno w domu, jak i wśród obcych. Nie jest pewne czego się od niego oczekuje. Częste niepowodzenia przyczyniają się do wygasania radości, motywacji i wiary we własne siły oraz do utraty chęci poradzenia sobie z codziennymi obowiązkami. Sfrustrowane, zrezygnowane dzieci poddają się. Odwracają się od innych, rezygnują z oferowanej pomocy, nie interesują ich nowe wyzwania i zachęty. Często występują u nich napady niepohamowanej złości. Nie chcą chodzić do przedszkola, szkoły i źle znoszą rozłąkę z osobami bliskimi.
Trudności w nauce mogą pojawić się na różnym poziomie edukacji szkolnej.
Powodują, że uczeń nie potrafi przyswoić sobie określonej wiedzy i umiejętności.
Trudności szkolne występują najczęściej u dzieci:
globalnie opóźnionych w rozwoju intelektualnym na tyle, że nie kwalifikują się jeszcze do szkoły specjalnej dla dzieci upośledzonych umysłowo, ale jednocześnie nie nadążają za programem szkoły masowej,
z fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi w zakresie analizy i/lub syntezy wzrokowej, słuchowej, opóźnionej sprawności manualnej i słabej koordynacji wzrokowo – ruchowej,
z zaburzeniami sfery emocjonalno – wolicjonalnej (zwłaszcza wyraźnie zahamowane, czy bardzo nadpobudliwe),
z zaburzeniami w kontaktach, przede wszystkim z rówieśnikami, ale też i z dorosłymi (rodzicami i nauczycielami).
Dzieci rozpoczynające naukę szkolną wkraczają w jakościowo nowy okres swej aktywności życiowej. W wieku przedszkolnym przede wszystkim w zabawie wyrażała się ich aktywność; w wieku szkolnym najwięcej czasu poświęcać będą nauce. W szkole trudności dziecka stają się bardziej widoczne. Można je zaobserwować już w pierwszych klasach szkoły podstawowej.
Sygnałem ujawniania się niepowodzeń szkolnych są oceny niedostateczne, świadczą o znacznym ich zaawansowaniu. Przez trudności w uczeniu się należy również rozumieć subiektywne problemy, które nie manifestują się ocenami niedostatecznymi – uczeń wykazuje postępy w nauce, dokonuje się to jednak kosztem wysiłku i nakładu pracy niewspółmiernego do uzyskiwanych efektów, co nie pozostaje bez konsekwencji dla systemu nerwowego dziecka i jego dalszego rozwoju. W następnych etapach nauczania trudności te mogą się przekształcać w jawne niepowodzenia, albo mogą stać się przyczyną zaburzeń zachowania i poważnych kłopotów wychowawczych.
Dzieci, u których stwierdzono wcześnie występujące trudności w uczeniu się, powinny zostać poddane badaniu lekarskiemu oraz odpowiednim testom psychologicznym, określającym zakres ich zdolności.
Niepowodzenie szkolne można zdefiniować jako "stan w jakim znalazło się dziecko na skutek niespełnienia wymagań szkoły" (J.Konopnicki,1966).
Zjawisko niepowodzeń szkolnych określane jest również jako "sytuacje, które charakteryzują się występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami
wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania" (CZ.Kupisiewicz, 1973).
Przyczyny powodujące trudności i niepowodzenia w nauce nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu, niezależnie od siebie. W praktyce przyczyny te występują kompleksowo, jednak niektóre z nich dominują.
Pierwszym czynnikiem wpływającym na powodzenia szkolne są warunki społeczne, a przede wszystkim środowisko rodzinne dziecka. Czynniki natury społecznej wpływające na naukę dziecka to:
sytuacja materialna rodziny,
praca ucznia w gospodarstwie domowym,
warunki odrabiania prac domowych,
liczebność rodzeństwa,
atmosfera domowa,
poziom świadomości wychowawczej rodziców,
pijaństwo,
rozbicie rodziny,
dbałość o dziecko i jego wychowanie,
współpraca rodziców lub opiekunów dziecka ze szkołą,
poziom kulturalny i moralny życia domowego,
ujemne lub dodatnie wpływy otoczenia.
Drugim czynnikiem jest sam uczeń, jego stan zdrowia, zadatki dziedziczne w postaci funkcjonowania zmysłów, zdolności, określony temperament oraz jego rozwój ogólny, na który składa się zdobyta wiedza, doświadczenie, życie uczuciowe, cechy charakteru, rozwój aktywności, samodzielności, dociekliwości, wytrwałości w dążeniu do celu, odpowiednich zainteresowań i zamiłowań oraz tendencji samokształceniowych. Duży wpływ na powstawanie niepowodzeń szkolnych mają zakłócenia rozwoju psychofizycznego dziecka.
Osiąganie powodzeń szkolnych utrudniają:
defekty wzroku, słuchu oraz wszelkie choroby i urazy pogarszające stan zdrowia dziecka, wypadki i inne zdarzenia losowe,
obniżona sprawność intelektualna dziecka, obniżony poziom inteligencji,
zaburzenia w funkcjonowaniu receptorów i narządów ruchu,
opóźnienie rozwoju procesów umysłowych,
różne zakłócenia w rozwoju uczuciowości, motywacji i postaw, a także związane z nimi zaburzenia funkcjonowania społecznego.
Trzecim czynnikiem, od którego zależą powodzenia szkolne, jest nauczyciel i narzędzia jego działalności oraz szkoła. Wyniki pracy nauczyciela zależą od jego cech wewnętrznych, takich jak:
przygotowania pedagogicznego i dydaktycznego (lepszego lub gorszego),
doświadczeń życiowych (skromnych lub bogatych),
zdolności (mniejszych lub większych),
charakteru,
postawy (społecznej lub egoistycznej),
zamiłowania do pracy nauczycielskiej,
niechęci do niej.
Oprócz czynników wewnętrznych nauczyciela określony wpływ na powodzenia szkolne mają również czynniki zewnętrzne, np.:
pozycja społeczna nauczyciela, jego autorytet,
warunki materialne,
warunki życia osobistego na tle środowiska,
szczególnie fakt czy to życie jest mniej lub bardziej szczęśliwe.
Należy dążyć do jak najwcześniejszego rozpoznawania przyczyn trudności w uczeniu się oraz ich eliminowania.
Dzieciom, gdy mają jakiś problem trzeba pomóc: np. wskazać źródło, naprowadzić, wyjaśnić coś niejasnego. Nie należy nigdy wykonywać za dziecko całej pracy. Jeśli rodzice wykonują za dziecko wszystkie prace, to mimo tego, że dostaje ono lepsze oceny w efekcie wolniej się rozwija intelektualnie. Aby rozwój dziecka był postępujący niezbędne jest napotykanie trudności oraz pokonywanie ich ze zwiększonym wysiłkiem. Ważne jest to, aby wysiłek ten był na miarę możliwości danego ucznia. Pomoc w nauce powinna wzmocnić ucznia, a nie uzależniać go od rodzica czy korepetytora. Musimy pamiętać, że nie ma dziecka,
które chciałoby być złym uczniem. A jeśli już nim jest, czuje się z tego powodu gorsze.
Staje się bierne, apatyczne, lękliwe i traci poczucie wartości. Należy zaszczepić dziecku wiarę w osiągnięcie postępu, chwalić za najmniejsze rezultaty i zachęcać do dalszego wysiłku.
Cierpliwie czekać na efekty, doceniać i eksponować zdolności dziecka – np. sportowe, muzyczne lub inne. Dziecko, w którego domu panuje atmosfera konfliktowa, pełna napięcia, któremu rodzina nie zapewnia poczucia bezpieczeństwa, ma duże trudności w osiąganiu pozytywnych wyników w nauce. Głównie dlatego, że nie jest w stanie skupić uwagi na lekcjach, że cała jego energia jest skierowana na przeżycia związane z sytuacją w domu. Atmosferę domową często zaburzają: konflikty między rodzicami, alkoholizm, atmosfera pełna nerwowości, ciągłego pośpiechu, chaosu czy nieporządku. Dziecko na pewno lepiej czuje się w rodzinie, w której panuje spokój, ono samo czuje się w domu potrzebne i kochane, jest traktowane życzliwie, poważnie i konsekwentnie. Dla dziecka trzeba mieć czas, aby je wysłuchać.
Rodzice nadmiernie skoncentrowani na dziecku, nadopiekuńczy, nadmiernie angażujący się w jego naukę i nadmiernie kontrolujący jego osiągnięcia szkolne też nie tworzą środowiska sprzyjającego kształtowaniu się umiejętności organizowania, samokontroli i odpowiedzialności z własne działania. Nadmierne przejmowanie przez rodzica odpowiedzialności za naukę szkolną dziecka, za jego obowiązki i osiągnięcia – sprzyjać może wytworzeniu się u dziecka poczucia niższej wartości, poczucia braku zaufania we własne siły, a niekiedy prowadzić może do wycofywania się i uogólnionej niechęci do nauki.
A co najważniejsze – dziecko nie ćwiczy określonych sprawności.
Aby uniknąć trudności i niepowodzeń szkolnych, należy dbać o swoje dziecko i troszczyć się o jego prawidłowy rozwój.
Do kogo można zwrócić się o pomoc?
Istnieją różne możliwości szukania i uzyskania pomocy. Ważną rzeczą jest ścisła współpraca rodziców z nauczycielem dziecka. Jeżeli nie znajdzie się wspólnie rozwiązania, można zwrócić się do wychowawcy, pedagoga szkolnego lub psychologa. Istnieje również możliwość skorzystania z pomocy poradni psychologiczno – pedagogicznej.
Bibliografia:
1. G. Binder, R. Michaeli, Trudności w nauce. Skuteczne sposoby pracy z dzieckiem, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003.
2. I. Czajkowska, K. Herda, Zajęcia korekcyjno – kompensacyjne w szkole, WSiP, Warszawa 1989.
3. www.vulcan.edu.pl
4. H.Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1985.
5. J.Konopnicki, Powodzenia i niepowodzenia szkolne, Warszawa 1966.
6. Cz.Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa 1973.
Opracowała: Magdalena Żebrowska pedagog
