Wiedza o społeczeństwie na maturze – propozycje zadań

(1)

Wiedza o społeczeństwie na maturze – propozycje zadań

Sprawdzenie wiadomości i umiejętności na zajęciach wiedzy o społeczeństwie w trzyletniej szkole ponadgimnazjalnej - I rok edukacji

Nowa matura 2005 to swego rodzaju finis coronat opus dla zreformowanej polskiej szkoły.

Egzamin maturalny w roku 2006 i w następnych latach to kolejne wspólne wyzwanie dla uczniów i nauczycieli. Wymagania w tym zakresie zostały określone w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 kwietnia 2003 r. (Dz. U. z 2003 r. Nr 90, poz. 846).

W zakresie przedmiotu wiedza o społeczeństwie są one następujące:

Wiadomości i rozumienie

Zdający zna i rozumie zjawiska oraz procesy z następujących obszarów: społeczeństwo, polityka, prawo, problemy współczesnego świata, które stosuje do opisu, wyjaśniania i oceny zagadnień i problemów zawartych wyżej wymienionym rozporządzeniu MENiS.

Korzystanie z informacji

Zdający stosuje wiadomości i słownictwo do wyjaśniania procesów zachodzących we współczesnym świecie na poziomie podstawowym:

- dokonuje selekcji i porządkowania faktów,

- korzysta z różnorodnych źródeł informacji o życiu społecznym i politycznym, - odróżnia informacje o faktach od opinii,

- lokalizuje ważne wydarzenia i postaci życia publicznego w czasie i przestrzeni, - wskazuje przyczyny i skutki różnych wydarzeń i procesów,

- rozpoznaje problemy społeczności lokalnej, regionu, kraju i świata,

- znajduje i czyta ze zrozumieniem przepisy prawne odnoszące się do danego problemu, - wypełnia druki urzędowe, sporządza różnego typu pisma.

Tworzenie informacji

Zdający przedstawia i ocenia wydarzenia, formułując logiczną wypowiedź pisemną na poziomie podstawowym:

- ocenia wydarzenia i procesy społeczne i polityczne,

- formułuje i uzasadnia własne stanowisko w sprawach publicznych,

- wskazuje propozycje rozwiązań problemów społeczności lokalnej, regionu, kraju i świata, - ocenia działania grup społecznych, władz, i obywateli z punktu widzenia różnych wartości, np. demokracji, tolerancji),

- wypowiada się w formach przyjętych w życiu publicznym, np. przemówienie, głos w dyskusji, petycja, list do redakcji, posła, radnego).

(2)

(3)

Propozycje zadań do działu: Jednostka - grupy społeczne - społeczeństwo

I. Wyjaśniając znaczenie niżej podanych pojęć, zastosuj je w logicznej wypowiedzi pisemnej:

 człowiek – istota biologiczna, fizyczna, psychiczna;

 jednostka – grupy społeczne – społeczeństwo;

 grupa społeczna: mała – pierwotna – formalna;

 kultura: materialna – normatywna – masowa;

 społeczeństwo – socjalizacja – wartości społeczne;

 rodzina – naród – suwerenne państwo;

 monogamia – poligamia – małżeństwo;

 rodzina – patriarchat – matriarchat;

 rodzina – pokrewieństwo – powinowactwo;

 dialog – konflikt społeczny – zmiana;

 subkultury – profilaktyka – resocjalizacja;

 społeczeństwo: otwarte – wolne – obywatelskie;

 konflikt – negocjacje – mediacje;

 naród – mniejszości narodowe – kosmopolityzm;

 patriotyzm – nacjonalizm – szowinizm;

 ksenofobia – rasizm – stereotyp;

 inteligencja emocjonalna – asertywność – empatia;

 sprawiedliwość społeczna – odwaga cywilna – prawdomówność;

 skini – hipisi – metalowcy;

 wartości moralne – wartości religijne – wartości ekonomiczne;

 wartości prawne – wartości polityczne – wartości naukowe.

Uwaga: Do tego zestawu można wykorzystać pojęcia, które pojawiły się podczas pracy z informacją prasową - komunikat prasowy. Każda klasa sporządza listę z trzema dowolnie wybranymi zestawami pojęć.

II. Korzystając z podanych informacji, dokonaj wyjaśnienia i oceny podanych zjawisk i procesów zachodzących we współczesnym świecie:

1. „Piekło to inni” – powiedział wybitny francuski egzystencjalista J. P. Sartre. Niewielu z nas potrafi żyć w samotności, poza układami społecznymi. Odosobnienie uważane jest często za przykrą karę. Czy zatem, żyjąc w społeczeństwie istotnie czujemy się tak, jakbyśmy przebywali w piekle? Czy jednak poczucie wyjątkowej wartości własnej byłoby możliwe bez uznania społecznego? Czy każdy z nas nie ponosi części odpowiedzialności za to „piekło na ziemi?

2. We francuskiej szkole wybuchł konflikt między władzami szkolnymi a muzułmańskimi uczennicami i ich rodzinami. Dziewczęta zgodnie z zasadami swojej religii nosiły tradycyjne chustki na głowie, bluzki z długimi rękawami i spódnice do kostek. Władze szkolne stały na stanowisku, że w laickiej szkole państwowej podkreślanie i manifestowanie strojem swojej przynależności religijnej jest niedopuszczalne. Wyjaśnij, które normy społeczne stały się podłożem konfliktu

(4)

i czy władze szkolne słusznie interweniowały? Czy Twoim zdaniem, powinno się w szkołach publicznych podkreślać strojem i wyglądem zewnętrznym przynależność religijną lub subkulturową? Jakie są zatem granice tolerancji w tej kwestii?

3. Twórca koncepcji społeczeństwa otwartego, Karl Popper, tak napisał: „ludzkie społeczeństwo bez konfliktów jest niemożliwe; takie społeczeństwo nie byłoby społeczeństwem przyjaciół, lecz mrówek. Nawet gdyby można było je urzeczywistnić, istnieją wartości ludzkie najwyższej wagi, które uległyby zaprzepaszczeniu, gdyby takie społeczeństwo udało się zbudować i dlatego winniśmy się powstrzymywać przed urzeczywistnieniem”. Dlaczego konflikty są nieodłącznie związane z gatunkiem homo sapiens? Konflikty przynoszą swego rodzaju katharsis czy destrukcję? O jakich to „wartościach ludzkich najwyższej wagi” mówi K. Popper?

4. Rzecznik Praw Obywatelskich – prof. Andrzej Zoll tak napisał: „w zmieniającej się Polsce ze zjawiskiem bezradności spotykamy się coraz częściej i to na bardzo wielu płaszczyznach. Bezradni, pozbawieni nadziei na normalne, spokojne życie czują się nie tylko pojedynczy ludzie czy rodziny, ale także całe grupy zawodowe i regiony.

Bezradność pojawia się najczęściej w kontekście bezrobocia (...) ci ludzie czują się odrzuceni, pozostawieni na marginesie życia społecznego”. Zastanów się, czym może grozić pogłębiająca się bezradność ludzka? Czy można negatywnym skutkom tych zjawisk zapobiegać, jeśli tak, to w jaki sposób?

5. Adam Mickiewicz w Księgach narodu polskiego tak napisał: „był tedy naród polski od początku do końca wierny Bogu swoich przodków. Jego królowie i ludzie rycerscy nigdy nie napastowali żadnego narodu wiernego, ale bronili chrześcijaństwa od pogan i barbarzyńców niosących niewolę”. Jak nazwać „wierność Bogu swoich przodków”

i czy u progu XXI wieku ona jeszcze istnieje? Czy obrona chrześcijaństwa „od pogan i barbarzyńców” to patriotyzm czy nacjonalizm? Co zatem decyduje o tym, że naród

„trwa”?

6. Eliot Aronson w swoje głośnej książce Człowiek – istota społeczna napisał:

„Arystoteles jako pierwszy sformułował podstawowe zasady społecznego oddziaływania i przekonywania. Prawdopodobnie jednak nie on pierwszy zauważył, że człowiek jest zwierzęciem społecznym czy istotą społeczną”. Czy tylko człowiek zasługuje na takie miano? „Zwierzę społeczne” – co to znaczy? Jakie czynniki decydują o społecznej naturze człowieka?

III. Sztuka tworzenia tzw. dokumentów obywatelskich

Uwaga: uczniowie powinni napisać taki dokument zgodnie z porządkiem strukturalnym, i takimi zasadami, jak: poprawność merytoryczna, językowa, estetyczna.

1. Napisz list do radnego w Twojej miejscowości, przedstawiając w nim „Najważniejsze problemy regionu, w którym mieszkasz”.

2. Napisz petycję do Ministra Pracy i Gospodarki w związku z rosnącym w Polsce bezrobociem.

3. Napisz skargę do Powiatowego Komendanta Policji na grupę subkulturową

„metalowców”, zakłócających porządek i spokój na Twoim osiedlu.

4. Napisz odwołanie w związku z nieprzyjęciem Ciebie do wybranej szkoły wyższej.

(5)

5. Napisz list otwarty do Twoich rówieśników, będący protestem przeciwko rasizmowi i ksenofobii.

6. Napisz podanie do Szkoły Asertywności „PSYCHE” o przyjęcie na szkolenie

„Wzmacnianie inteligencji emocjonalnej”.

7. Napisz petycję do ministra edukacji w sprawie edukacji społeczno – historycznej w zreformowanych szkołach ponadgimnazjalnych.

Propozycje zadań do działu: Społeczeństwo obywatelskie szkołą demokracji

 państwo demokratyczne - państwo autorytarne - państwo totalitarne,

 państwo - terytorium - suwerenność,

 państwo - społeczeństwo - władza,

 państwo unitarne - państwo federacyjne - autonomia,

 monarchia parlamentarna - republika - monarchia absolutna,

 obywatelstwo - prawo ziemi - prawo krwi,

 państwo - obywatelstwo - apatryda,

 socjaldemokracja - chadecja - liberalizm,

 konserwatyzm - anarchizm - komunizm,

 władza - legitymizacja - charyzma,

 trójpodział władzy - wzajemne relacje - Monteskiusz,

 państwo - władza - patologie,

 alienacja - partykularyzm - nepotyzm,

 klientelizm - oligarchizacja - brutalizacja,

 centralizacja - biurokratyzacja - korupcja,

 demokracja - formy pośrednie - formy bezpośrednie,

 partia polityczna - pluralizm polityczny - zasada reprezentacji,

 demokratyczne państwo prawne - konstytucjonalizm - suwerenność narodu,

 demokracja - antyk - chrześcijaństwo,

 demokracja ateńska - demokracja szlachecka - demokracja burżuazyjna,

 kultura polityczna - państwo demokratyczne - obywatelskie nieposłuszeństwo,

 prawa obywatelskie - wolności obywatelskie - obowiązki obywatelskie,

 rządzący - opozycja - państwo demokratyczne,

 prawo wyborcze - bierne - czynne,

 partie polityczne - samorząd terytorialny - związki zawodowe,

 cnoty obywatelskie - etyka życia zbiorowego - społeczeństwo obywatelskie.

(6)

Uwaga: powyższy zestaw należy uzupełnić o tzw. trójki pojęciowe z lekcji poświęconych analizie i obronie prac semestralnych oraz z komunikatów prasowych. Klasa wybiera po trzy zestawy i sporządza odpowiednią listę, którą następnie przekazują nauczycielowi.

II. Korzystając z podanych informacji, dokonaj wyjaśnienia i oceny zawartych w nich zjawisk oraz procesów zachodzących w Polsce i we współczesnym świecie. Udziel odpowiedzi na podane pytania:

1. Król Francji Ludwik XIV miał powiedzieć: „państwo to ja”, starożytny filozof grecki Arystoteles uważał, że człowiek z natury stworzony jest do życia w państwie, oświeceniowy filozof Immanuel Kant uznał, że „państwo to zrzeszenie pewnej ludzi pod rządami prawa”, a XIX-wieczny filozof niemiecki Georg Wilhelm Friedrich Hegel stwierdził, że „państwo jest Bogiem na ziemi”. Czym zatem jest państwo? Czy państwo to król lub królowa? A może parlament i rząd? Czy państwo to my – obywatele?

2. Ksiądz Profesor Józef Tischner w swoim dziele Filozofia dramatu tak napisał:

„władza naprawdę absolutna przemawia zawsze we własnym imieniu. Nie dopuszcza żadnej instancji ponad sobą – instancji, do której mógłby się odwołać poddany”. W czyim imieniu powinna zatem przemawiać władza? Do jakiej instancji ponad sobą powinna się zatem odwoływać? Czy możliwa jest organizacja społeczeństwa bez władzy?

3. Starożytny filozof grecki Arystoteles w swoim dziele Polityka napisał:

„założeniem demokracji jest wolność (...) Jedną cechą wolności jest to, że się na przemian to słucha, to rozkazuje. Bo prawo w ujęciu demokratycznym polega na tym, że za podstawę równości przyjmuje liczbę, nie wartość. Jeśli zaś tak ujmuje się prawo, to tłum jest z konieczności czynnikiem rozstrzygającym i co większość uchwali jest prawem”, a brytyjski XX- wieczny polityk Winston Churchill stwierdził, że „demokracja jest ustrojem fatalnym, ale ludzkość nie wymyśliła dotąd nic lepszego”, natomiast amerykański senator Robert Kennedy zauważył, że „w demokracji mniej więcej zawsze połowa ludzi jest przeciw”. Czym zatem jest demokracja? Czy jest to tyrania większości nad mniejszością? Czy w demokracji większość ma zawsze rację? Czy jednostka nie ma prawa głosu i czy ona nie może mieć racji?

4. Wyrażenie vox populi, vox Dei (głos ludu to głos Boga) pochodzące z listu mnicha Alkuina do Karola Wielkiego uważa się często za metaforę istoty demokracji. Oznacza ono w praktyce zdanie większości. A w XIX wieku Artur Bartels tak pisał w swoich Piosnkach i satyrach: „że głos ludu głosem Boga, stare powiada przysłowie, ale doświadczenia droga co innego niech nam powie. Głos ludu, czyli większości, jest najczęściej głosem tłumu, bez serca i bez rozumu”. Czy rządy tłumu, motłochu to demokracja? Jak zabezpieczyć się przed ludzką głupotą przy podejmowaniu decyzji przez tzw. większość?

Czy ludzie rzeczywiście mają wpływ na ważne decyzje w państwie demokratycznym?

5. Wybitny poeta polskiego renesansu Jan Kochanowski w Pieśni XV tak napisał:

„cnota tak jest bogata, nie może wziąć szkody. Ani się też ogląda na ludzkie

(7)

nagrody. Sama ona nagrodą i płacą jest sobie i krom nabytych przypraw świetna w swej ozdobie. A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym co służą ojczyźnie. Wątpić nie potrzeba, że co im zazdrość ujmie, Bóg nagradzać będzie. A cnota kiedykolwiek miejsce swe osiędzie”. Czym jest prawdziwa cnota, o której inny polski poeta oświeceniowy Ignacy Krasicki powiedział, że

„krytyk się nie boi”? Czy to tylko służba ojczyźnie? A zgoda z samym sobą i z drugim człowiekiem? Jakie znasz podstawowe cnoty obywatelskie?

III. Sprawdzenie umiejętności czytania tekstów źródłowych ze zrozumieniem – w tym tekstu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. – oraz tworzenie na ich bazie informacji własnej:

1. Na podstawie art. 1, 2, 3 Konstytucji RP scharakteryzuj cztery cechy III Rzeczypospolitej.

2. Na podstawie art. 5, 6 i 73 Konstytucji RP scharakteryzuj cztery zasady spełniania funkcji kulturalnej przez polskie państwo.

3. Na podstawie art. 2, 7, 8 i 9 Konstytucji RP wykaż, że III Rzeczpospolita jest demokratycznym państwem prawnym.

4. Na podstawie art. 14 i 54 Konstytucji RP scharakteryzuj rolę mass mediów w III Rzeczypospolitej.

5. Na podstawie art. 2, 11, 12, 57, 58, 62 Konstytucji RP scharakteryzuj formy udziału obywateli w sprawowaniu władzy w III Rzeczypospolitej.

6. Na podstawie art. 82 – 86 Konstytucji RP scharakteryzuj pięć podstawowych obowiązków obywatelskich Polaków.

7. Na podstawie art. 77 – 80 Konstytucji RP scharakteryzuj pięć środków ochrony wolności i praw obywatelskich Polaków.

8. Na podstawie art. 51 i 61 Konstytucji RP scharakteryzuj pięć zasad obiegu informacji w III Rzeczypospolitej.

9. Na podstawie art. 41 Konstytucji RP scharakteryzuj procedurę postępowania władz wobec zatrzymanego obywatela polskiego.

10. Na podstawie art. 13 Konstytucji RP scharakteryzuj cztery merytoryczne zakazy istnienia partii politycznych w III Rzeczypospolitej.

Propozycje zadań do działu: Czy III Rzeczpospolita jest demokratycznym państwem prawnym?

 konstytucja - ustawa - rozporządzenie;

 parlament - rząd - sądy;

 prawo wyborcze: czynne i bierne - cenzusy;

 pięcioprzymiotnikowa ordynacja wyborcza;

 legislatywa - egzekutywa - judykatura;

 głowa państwa - prawo weta - proces legislacyjny;

 poseł - senator - immunitet parlamentarny;

 dwuizbowość (bikameralizm) - trzy czytania w Sejmie - Senat;

 Prezydent RP - Rada Ministrów - Trybunał Stanu;

(8)

 Sejm - Senat - Rada Ministrów;

 Prezydent - Sejm - Trybunał Konstytucyjny;

 Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji - Najwyższa Izba Kontroli - Rada Polityki Pieniężnej;

 mass media: tradycyjne i nowoczesne;

 gmina - powiat - województwo;

 decentralizacja - województwo - dualizm;

 wotum nieufności - wotum zaufania - odpowiedzialność polityczna rządu;

 Rzecznik Praw Obywatelskich - Naczelny Sąd Administracyjny - sądy powszechne;

 zasady wymiaru sprawiedliwości: niezawisłość - instancyjność - kontradyktoryjność;

 policja - prokuratura - sądy;

 ustrój - III Rzeczpospolita - demokratyczne państwo prawne;

Uwaga: powyższy zestaw należy uzupełnić o tzw. trójki pojęciowe z komunikatów prasowych. Klasa wybiera łącznie sześć zestawów i tworzy odpowiednią listę, przekazaną następnie nauczycielowi do akceptacji.

1. Wielki kaznodzieja polskiego narodu, ks. Piotr Skarga, tak pisał w swoich

„Kazaniach sejmowych”: „taką miłością ku ludziom abo Rzeczypospolitej zapalać się macie wy, którzy o dobrym pospolitym radzicie (...) jako najmilszej matki swej miłować i onej czcić nie macie, która was urodziła i wychowała (...) wyniosła? Bóg matkę czcić rozkazał. Przeklęty, kto zasmuca matkę swoją. A która jest pierwsza i zasłużona matka jako ojczyzna”. Czy ojczyznę ma się tylko jedną? Jak w XXI wieku należy ocenić postawy kosmopolityczne? Czym zatem jest dla nas Polaków

‘Rzeczpospolita’ i co jest jej podstawą?

2. Konstytucja USA z roku 1787 jest najstarsza na świecie. Przetrwała ponad 200 lat, udoskonalana tylko przez słynne 27 poprawek. Brytyjczycy nie posiadają spisanej konstytucji, kierują się zwyczajami i konwenansami konstytucyjnymi, a Polacy w swoich dziejach mieli ich kilkanaście. Czy potrafisz wyjaśnić, dlaczego tak jest? Czy zamiast modernizować konstytucję, jak to czynią Amerykanie, może lepiej uchwalić nową konstytucję – jakie jest Twoje zdanie w tej kwestii? Czym zatem jest – dla społeczeństwa i państwa – konstytucja?

3. S. Żeromski tak napisał w „Przedwiośniu”: „oto Edward Abramowski< twórca polskiej odmiany kooperatyzmu - uzup. J. W.> nauczał i wierzyliśmy mu ślepo, stworzyliśmy dzięki jego nauce wiele rzeczy i dzieł wartościowych.

Zorganizowaliśmy masę ludzi w doskonałe stowarzyszenia. Ludzi ciemnych przetworzyliśmy na światłych obywateli. Ale całość jego nauki było to marzenie na jawie o społeczeństwie, marzenie o zorganizowaniu społeczeństwa (...) nienawidził państwa z jego wojskiem (...) nakazywał ludziom organizować się w związki wolne.

Na miejsce zbojkotowanych instytucji państwowych miałyby rozwijać się instytucje swobodne (..) zamiast społeczeństwa terytorialnego – społeczeństwa stowarzyszeniowe”. Czy teoria Abramowskiego ziściła się w XXI wieku, czy też jest

(9)

nadal tylko anarchizującą utopią? Czy możliwe jest zorganizowane społeczeństwo bez państwa? Czy zatem społeczeństwu jest potrzebny silny samorząd terytorialny oprócz władzy centralnej – jeśli tak, to dlaczego?

4. „Dziennikarz, który ma opisywać globalną wioskę, powinien stosować się do starych dobrych rad, tzn. powinien wiedzieć wszystko o czymś i coś o wszystkim (...) powinien grać na wszystkich instrumentach, tzn. musi być sprawnym korespondentem, dobrym reporterem, kompetentnym komentatorem, z radiowym głosem i medialną twarzą” – tak napisał Krzysztof Mroziewicz w swojej najnowszej książce „Dziennikarz w globalnej wiosce”. Jak zatem stać się takim dziennikarzem?

W państwie demokratycznym mass media stanowią swoistą ‘czwartą władzę’ – spróbuj wyjaśnić dlaczego. Dziennikarz tropi zło, szuka korzeni prawdy – do jakiej profesji jest w tych działaniach podobny?

5. Gustaw Herling-Grudziński tak napisał: „bez patosu i teatralnej pozy wyraża się ona (...) w codziennej pracy, poczuciu moralnej odpowiedzialności, duchowej więzi z tradycją i historią naszego kraju. Jest w tej postawie coś ze stylu Nazaretu, w którym szarość codziennych obowiązków jest naznaczona miłością Jezusa do jego ziemskiej ojczyzny. W pluralizmie współczesnych postaw kulturowych więź z naszą ojczystą tradycja, wydobywanie z niej świadectw sensu i piękna, stanowi ważny warunek troski o tę ekologię człowieka, która stanowi warunek jego integralnego rozwoju naszej osobowości”[w:] Samotność długodystansowców, Dziennik Polski, nr 155/2002.

Jak nazwać postawę, o której pisze publicysta i więzień łagrów sowieckich? Co Twoim zdaniem składa się na tzw. styl Nazaretu i kto w dzisiejszej Polsce powinien ten styl naśladować? Jak rozumiesz zwrot ekologia człowieka?

III. Czytanie ze zrozumieniem i stosowanie w praktyce Konstytucji RP

Przeczytaj ze zrozumieniem wybrane artykuły Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. i udziel odpowiedzi na poniżej podane pytania:

1. Art. 79

Kto i do kogo może wnieść skargę konstytucyjną? Podaj dwa warunki wstępne przed jej wniesieniem? Co jest przedmiotem skargi konstytucyjnej? Jakich praw ona nie dotyczy?

2. Art. 98, ust. 3, art. 155, art. 225

Scharakteryzuj trzy sytuacje związane z możliwością skrócenia kadencji Sejmu RP. Kto i w jaki sposób może tego dokonać? Co oznacza skrócenie kadencji Sejmu RP?

3. Art. 122

Scharakteryzuj trzy możliwości, jakie ma Prezydent RP wobec ustawy, którą otrzymał od Marszałka Sejmu RP?

4. Art. 158, 159, 160

Dokonaj analizy porównawczej: wotum nieufności i wotum zaufania, wskazując podobieństwa i różnice.

5. Art. 145 i 156

(10)

Jakiej odpowiedzialności podlegają Prezydent RP i członkowie Rady Ministrów? Kto podejmuje decyzje w sprawie tej odpowiedzialności – wskaż różnice. O jakiej ważnej zasadzie demokratycznego państwa prawnego świadczy możliwość pociągania do tej odpowiedzialności głowy państwa i ministrów?

6. Art. 166, ust. 3 i 184

Scharakteryzuj kompetencje sądownictwa administracyjnego w RP.

7. Art. 176, 178, 180, 182

Scharakteryzuj zasady wymiaru sprawiedliwości w RP.

Propozycje zadań do działu: Jakie prawo - stałe czy permanentnie zmieniane?

 prawo w ujęciu przedmiotowym - prawo w ujęciu podmiotowym - konstytucja,

 norma prawna - przepis prawny - kodeks,

 hipoteza - dyspozycja - sankcja,

 funkcje prawa: kulturotwórcza, dystrybucyjna, represyjna,

 prawo wewnętrzne: konstytucyjne, cywilne, administracyjne,

 konstytucja - ustawa - rozporządzenie,

 prawo międzynarodowe: publiczne, europejskie i prawo kościelne,

 prawo naturalne - prawo stanowione - publikacja aktu prawnego,

 prawo powszechne - prawo miejscowe - konstytucja,

 Dziennik Ustaw - Monitor Polski - Dziennik Urzędowy,

 język prawny - język prawniczy - prawnicy,

 prawa człowieka: pierwszej, drugiej i trzeciej generacji,

 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka - Międzynarodowy Pakt Praw Politycznych i Obywatelskich - Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych,

 Karta Narodów Zjednoczonych - Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności – Karta Podstawowych Praw Unii Europejskiej,

 Europejska Komisja Praw Człowieka - Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu - Komitet Praw Człowieka ONZ,

 Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw Człowieka - Amnesty International - Międzynarodowy Czerwony Krzyż,

 przyczyny łamania praw człowieka: polityczne, ekonomiczne, kulturowe,

 normy prawne - normy moralne - sankcje,

 etyka zawodowa - deontologia - kodeksy obyczajowe,

 korupcja - nepotyzm - patologie.

Uwaga: powyższy zestaw należy uzupełnić o tzw. trójki pojęciowe z lekcji poświęconych analizie i obronie prac semestralnych oraz z komunikatów prasowych. Klasa wybiera wspólnie po trzy zestawy, czyli łącznie sześć, i tworzy odpowiednią listę przekazaną następnie nauczycielowi.

(11)

1. Wybitny historyk Norman Davis w książce „Europa” napisał: „często się mawia, że prawo rzymskie jest jednym z filarów, na których opiera się europejska cywilizacja. I tak rzeczywiście jest. Łacińskie słowo lex oznacza więź, coś co wiąże. Ta sama idea leży u podstaw drugiego kamienia węgielnego rzymskiej praworządności: pactum, czyli kontraktu, który został dobrowolnie przyjęty przez obie strony (...)”. Co oznaczają następujące paremie z prawa rzymskiego: pacta sunt servanda, dura lex sed lex, ignorantia iuris nocet? Czy można przestrzegać prawa, którego się nie rozumie? Czy prawo powinno być ustawicznie zmieniane, czy też powinno być stałe?

2. Gustaw Herling-Grudziński w swoim dziele „Najkrótszy przewodnik po sobie samym”

tak napisał: „chodzi o to, żeby proces był przykładem wymiaru sprawiedliwości, żeby ludziom, którzy podczas panowania komunizmu w Polsce odwykli od praworządności, przywrócić wiarę w jej sens, żeby wiedzieli, że istnieją zbrodnie i przestępstwa, które muszą być ukarane”. Co Twoim zdaniem składa się na tzw. sprawiedliwość społeczną?

Co oznacza zasada praworządności? Surowość kary, czy też jej nieuchronność jest kluczem do zmniejszenia „zbrodni i przestępstw”?

3. Nie trzeba być znawcą Biblii, by wiedzieć, że w przypadku Żydów kwestia: kto ma dawać prawo, była rozstrzygnięta jednoznacznie... Jednak inne ludy nie były już w tak komfortowej sytuacji. Kodeks Hammurabiego był dziełem człowieka, podobnie jak słynne „prawa drakońskie” były dziełem greckiego ustawodawcy Drakona. Praktyką Piastów było np. zwoływanie wiecu, na którym książę podawał do wiadomości nowy statut, który przyjmowany był przez aklamację. A kto dzisiaj w państwie demokratycznym jest uprawniony do stanowienia prawa? Co oznacza przyjąć coś przez aklamację? Czy prawo stanowione powinno być w permanentnej sprzeczności z prawem naturalnym?

4. Wybitny filozof niemiecki Ludwig Wittgenstein w swojej rozprawie „Traktat logiczno - filozoficzny” stwierdził, że: „granice naszego świata, to granice naszego języka”. Jak rozumiesz tę kwestię? Język poezji każdy może interpretować po swojemu.

Czy tę samą zasadę można odnieść do języka prawnego? Jaki powinien być zatem język aktów prawnych? Czy reguły interpretacji prawa powinny być bardzo ściśle określone i kto powinien dokonywać tej interpretacji w państwie demokratycznym?

5. Znakomity polski psychiatra Antoni Kępiński w swoim dziele: „Autoportret człowieka” stwierdził: „Pawłow zaliczył odruch wolności do odruchów bezwarunkowych (...) człowiek poza ograniczeniami biologicznymi ma ograniczenia wynikające z dziedzictwa kulturowego. Powstaje więc pytanie, czy absolutna wolność nie jest po prostu fikcją”. A co ty o tym sądzisz? W którym punkcie pojawia się konflikt między wolnością jednostki a ograniczeniami ze strony społeczeństwa? Co wyznacza tę granicę, że należy powiedzieć: Stop! Dalej już nie można ograniczać wolności jednostki!

III. Sprawdzenie umiejętności praktycznych, takich jak np. czytanie aktów prawnych, ich nazywanie i wyszukiwanie, pisanie listów i petycji do różnych organów i instytucji państwowych.

(12)

1. Na podstawie art. 118 – 122 Konstytucji RP wymień i scharakteryzuj pięć zasadniczych etapów procesu ustawodawczego.

2. Na podstawie art. 89 – 90 Konstytucji RP wymień trzy podmioty uprawnione do ratyfikacji umów międzynarodowych. Określ, w jakich sytuacjach mają one takie uprawnienia. Podaj warunki ogłoszenia ogólnonarodowego referendum w sprawie ratyfikacji umowy międzynarodowej.

3. Na podstawie art. 87, 91 i 234 Konstytucji RP wymień w odpowiedniej hierarchii akty prawne. Co dzieje się w sytuacji kolizji umowy międzynarodowej ratyfikowanej za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie z inna ustawą?

4. Przeczytaj uważnie art. 30 i 31 Konstytucji RP i odpowiedz na następujące pytania:

Co oznacza stwierdzenie „przyrodzona i niezbywalna godność człowieka”? Jakie są warunki ograniczania wolności człowieka? Na czym polega ochrona prawna wolności człowieka?

5. W jakich kodeksach prawa polskiego zawarte są następujące przepisy prawne:

a) Rodzice i dzieci powinni wspierać się wzajemnie.

b) Kto publicznie znieważa Prezydenta RP, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

c) Organy administracji publicznej obowiązane są załatwiać sprawy bez zbędnej zwłoki.

6. Do jakich źródeł sięgniesz, aby znaleźć treść następujących aktów prawnych:

a) Ustawa o systemie oświaty z 7 września 1991 z późniejszymi zmianami.

b) Uchwała Sejmu RP w sprawie przyjęcia raportu dotyczącego tzw. sprawy Rywina.

c) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 7 września 2004 r. w sprawie oceniania i egzaminów w szkołach publicznych.

7. Art. 178a § 1 kodeksu karnego mówi: „Kto znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”. Jaką normę prawną można sformułować na podstawie tego przepisu?

8. Art. 278 § 1 kodeksu karnego mówi: „Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat”. Jaką normę prawną można sformułować na podstawie tego przepisu?

9. Art. 415 kodeksu cywilnego zawiera przepis: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Jaką normę prawną można sformułować na podstawie tego przepisu?

10. Art. 128 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zawiera następujący przepis:

„Obowiązek dostarczenia środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo”. Jaką normę prawną można sformułować na podstawie tego przepisu?

11. Napisz petycję do Marszałka Sejmu RP w sprawie ewentualnego wprowadzenia uregulowań prawnych dotyczących handlu w niedzielę.

12. Napisz petycję do ministra edukacji w sprawie ewentualnego wprowadzenia uregulowań prawnych dotyczących dodatkowych zajęć dla uczniów zainteresowanych w szkołach.

Propozycje zadań do działu: Jak być w jednoczącej się Europie i w zróżnicowanym świecie „mocną, polską stopą”

(13)

 Europejska Wspólnota Węgla i Stali - Europejska Wspólnota Energii Atomowej - Europejska Wspólnota Gospodarcza;

 Traktat z Maastricht - Unia Europejska - kraje „15”;

 filary UE: Wspólnota Europejska - Wspólna Polityka

Zagraniczna i Bezpieczeństwa - Współpraca w Wymiarze Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych;

 Rada Unii Europejskiej - Komisja Europejska - Parlament Europejski;

 integracja europejska - plan Schumana - traktat nicejski;

 traktat amsterdamski - rozszerzenie UE - kryteria kopenhaskie;

 Polska w UE: eurosceptycy - eurorealiści -

euroentuzjaści;

 Polska - UE - NATO;

 program „Partnerstwo dla Pokoju” - Polska w NATO -

„zimna wojna”;

 NATO - Pakt Brukselski - traktat waszyngtoński;

 Unia Zachodnioeuropejska - NATO - UE:

 ONZ - Zgromadzenie Ogólne - Rada Bezpieczeństwa;

 ONZ - Rada Gospodarczo - Społeczna - Rada Powiernicza;

 agencje wyspecjalizowane ONZ: UNESCO - FAO -

WHO;

 ONZ - Karta NZ - San Francisco;

 Polska - geopolityka - Europa;

 Polska - polityka zagraniczna - priorytety;

 współczesne stosunki międzynarodowe - ciągłość - zmiana;

 ład jałtańsko - poczdamski - „zimna wojna” - ład pojałtański;

 globalne problemy: demograficzny - wyżywienia ludności - ekologiczny;

 globalne problemy: surowców i energii - wojny i pokoju - terroryzmu;

 dziura ozonowa - ekologia - sozologia;

 terroryzm islamski - terroryzm etniczny - terroryzm lewacki;

 ład międzynarodowy: równowaga sił - hegemonia - społeczeństwo międzynarodowe;

 globalizacja - antyglobaliści - społeczeństwo informatyczne;

 globalizacja - macdonaldyzacja - telefonia komórkowa;

 człowiek - obywatel - aktywność;

 kariera zawodowa - planowanie - rynek pracy.

Uwaga: powyższy zestaw należy uzupełnić o tzw. trójki pojęciowe z komunikatów prasowych. Klasa wybiera łącznie sześć zestawów i tworzy odpowiednią listę, przekazaną następnie nauczycielowi do akceptacji.

(14)

1. Umberto Eco – współczesny włoski pisarz i naukowiec w roku 1992 w swojej książce Zapiski na pudełku zapałek tak napisał: „w naszych czasach coś się zmieniło. Nikt nie chce, żeby powstał jakiś dominujący język międzynarodowy, aczkolwiek dla wygody używa się angielskiego. Najnowsze wydarzenia pokazują nam, że Europa nie idzie w stronę unifikacji języków, ale ich multiplikacji: będzie się mówić po litewsku, słoweńsku, ukraińsku, katalońsku, baskijsku. Tak więc przyjdzie czas, by pomyśleć jakimś języku wspólnym, którego używałoby się w Parlamencie Europejskim, na dworcach lotniczych i kongresach(...) ale nie ulega wątpliwości, że jedynie rozwijając na wielką skalę poliglotyzm nasz kontynent zdoła doprowadzić do współżycia ludzi rozmaitych kultur i języków”. Dlaczego poliglotyzm i multiplikacja językowa są szansą na „jedność w różnorodności” na Starym Kontynencie? Jak należy rozumieć współczesną ideę „jedność w różnorodności”? Jakim językiem mówi jednocząca się Europa w XXI wieku? Czy język angielski ma szansę stać się w XXI wieku językiem zjednoczonej Europy na wzór średniowiecznej łaciny?

2. „Pokój na świecie nie może zostać zapewniony bez twórczych wysiłków, które odpowiadają wielkości zagrożenia. Wkład, jaki zorganizowana i żywa Europa może wnieść do cywilizacji, jest niezbędny dla zachowania stosunków pokojowych (...) Europa nie została urzeczywistniona, mieliśmy wojnę (...) Połączenie produkcji węgla i stali zapewni natychmiast stworzenie wspólnych podstaw dla rozwoju gospodarczego pierwszego etapu federacji europejskiej i zmieni przeznaczenie tych terenów, które przez długi czas poświęcały się produkcji broni i które były jej najpewniejszymi jej ofiarami.

Solidność produkcji, która zostanie w ten sposób stworzona, będzie świadczyć, że wszelka wojna pomiędzy Francją i Niemcami jest nie tylko nie do pomyślenia, lecz niemożliwa pod względem materialnym”(Deklaracja Schumana z 1950 roku).

Czy po 55 latach dostrzegasz aktualność myśli Roberta Schumana – jednego z Ojców Zjednoczonej Europy? Jak oceniasz aktualny stan stosunków francusko-niemieckich?

Dlaczego pierwszy etap integracji europejskiej dotyczył właśnie połączenia „produkcji węgla i stali?

3. „Niniejszy Traktat stanowi nowy etap w procesie tworzenia coraz ściślejszego związku pomiędzy narodami Europy (...) Unia Europejska respektuje tożsamość narodową Państw Członkowskich, których systemy rządów opierają się na zasadzie demokracji” (Traktat z Maastricht z 1992 roku. W 1999 roku Javier Solana został Wysokim Przedstawicielem Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej. Czy zjednoczona Europa może być zlepkiem obcych sobie państw? Czy w XXI wieku potrzebna jest tzw. europejska tożsamość, czy wystarczą tylko autonomiczne tożsamości narodowe państw członkowskich? Jakie rządy w państwach UE akceptuje Traktat z Maastricht? O czym świadczy nowa – od 1999 roku – funkcja Javiera Solany?

4. Każdy Polak powinien odpowiedzieć sobie na pytanie: czy chce być w wielkiej rodzinie europejskich demokratycznych narodów i razem z nimi tworzyć przyszłość? Czy też chcecie sami kształtować swój los w tym niezwykle trudnym geograficznym położeniu między Rosją i Niemcami? Czy sami będziecie potrafili wyjść z trudności gospodarczych w ciężkich czasach globalizacji?” – tak pytał Gunter Verheugen 15 listopada 2002 roku w rozmowie z „Gazetą Wyborczą”.

Niewielu ludzi miało lub ma wątpliwości co do tego, że geografia Polski ponosi winę za jej dzieje. Zamknięta jak w pułapce w środku Niziny Północnoeuropejskiej, pozbawiona naturalnych granic, które pomagałyby jej odpierać najazdy potężniejszych od niej

(15)

sąsiadów, prowadziła z Niemcami i Rosją nierówną walkę o przetrwanie” – tak analizuje geopolityczne położenie Polski brytyjski historyk Norman Davis.

Czy wejście Polski do Unii Europejskiej można nazwać „umacnianiem własnej niepodległości i bezpieczeństwa”? Jak rozumiesz określenie pierwszego premiera III RP, Tadeusza Mazowieckiego - „być w Europie – mocną, polską stopą”? Czy z geopolitycznej analizy N. Davisa można wyciągnąć tylko pesymistyczne wnioski? Jaką misję ma Polska do spełnienia w XXI wieku między Zachodem a Wschodem?

5. „W dążeniach sił imperialistycznych i ich wojennych knowaniach naród polski dostrzega dla siebie najbardziej groźne niebezpieczeństwo (...) imperialistyczne i militarystyczne koła Stanów Zjednoczonych Ameryki, chcąc przeciwstawić się wyzwoleńczym i postępowym dążeniom narodów, wydatkują ogromne środki finansowe i materialne na cele wojenne (...) – takie słowa były zawarte w publikacji z 1968 roku Co każdy obywatel o powszechnej obronności wiedzieć powinien i co dla niej czynić. Co było głównym założeniem PRL-owskiej „doktryny obronnej” Dlaczego obóz państw socjalistycznych z ZSRR na czele za głównego wroga w minionym półwieczu uważał USA? Dziś Polska i część państw socjalistycznych są członkami NATO – na czym polega ta zmiana w nowym ładzie międzynarodowym?

6. ONZ powstała w 1945. Minęło ponad pół wieku (...) W roku 1992 ze 166 państw - członków ONZ tylko 71 zapłaciło składki. Prawo weta stałych członków Rady Bezpieczeństwa często paraliżuje jej prace (...) O czym świadczą powyższe fakty? Jakich Twoim zdaniem zmian wymaga aktualnie Organizacja Narodów Zjednoczonych? Czy taka organizacja, jak ONZ jest potrzebna współczesnemu światu?

7. „Strukturalna niesprawiedliwość polega na tym, że ogromny kapitał inwestycyjny skoncentrowany jest w rękach dwóch instytucji – Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. One rządzą światem. Potrzeby inwestycyjne w skali globalnej są ogromne, bo wszyscy marzą o cywilizacyjnym awansie, ale ze względu na możliwości kapitałowe perspektywy rozwoju są bardzo ograniczone.

Pojawia się zatem dylemat: komu i ile dać. Zasadniczy problem polega na tym, że wszystko podporządkowane jest prawu maksymalnego zysku” – tak mówił polski pisarz i eseista – Ryszard Kapuściński w wywiadzie dla tygodnika „Znak” w 2002 roku?

Dlaczego globalizację nazywa się „strukturalną niesprawiedliwością współczesnego świata”? Podaj dwie przyczyny ograniczonych możliwości BŚ i MFW – o czym one świadczą?

III. Sprawdzenie umiejętności praktycznych, takich jak np. czytanie i analizowanie umów międzynarodowych, pisanie listów otwartych i petycji do organizacji międzynarodowych

1. Napisz list otwarty do Parlamentu Europejskiego zaczynający się od słów:

A: „Jestem eurosceptykiem...”

B: „Jestem eurorealistą....”

C: „Jestem euroentuzjastą...”

2. Napisz petycję, wyrażającą Twoje zdanie, do:

A: Sekretarza Generalnego ONZ w sprawie definitywnego rozwiązania globalnego problemu ekologicznego.

B: Rady Unii Europejskiej w sprawie procesu dalszego rozszerzania UE po 1 maja 2004 r. m. in. o Turcję i Ukrainę.

C: Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie stworzenia nowego systemu zwalczania międzynarodowego terroryzmu w XXI wieku.

(16)

3. „My, ludy Narodów Zjednoczonych, zdecydowane uchronić przyszłe pokolenia od klęski i wojny, która dwukrotnie za naszego życia wyrządziła ludzkości niewypowiedziane cierpienia, przywrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka, w godność i wartość jednostki ludzkiej, w równouprawnienie mężczyzn i kobiet oraz narodów wielkich i małych, stworzyć niezbędne warunki dla utrzymania sprawiedliwości i poszanowania zobowiązań wynikających z traktatów i innych źródeł prawa międzynarodowego (....) tworzą niniejszym organizację międzynarodową (....)”.

Jaką organizację oraz kiedy i gdzie utworzono na podstawie powyższego dokumentu?

O jakich wojnach i cierpieniach piszą autorzy? Wymień cztery podstawowe zasady, jakimi ma kierować się ta organizacja i co ma stanowić ich podstawę?

4. „Strony niniejszego traktatu potwierdzają swa wiarę w cele i zasady Karty Narodów Zjednoczonych oraz pragnienie życia w pokoju ze wszystkimi narodami i wszystkimi rządami. Są zdecydowane ochraniać wolność, wspólne dziedzictwo i cywilizację swych narodów, oparte na zasadach demokracji, wolności jednostki i rządach prawa (...) są zdecydowane połączyć swe wysiłki w celu obrony oraz zachowania pokoju i bezpieczeństwa (...)”. Jaką organizację oraz kiedy i gdzie utworzono na podstawie powyżej cytowanego traktatu? Co jest głównym celem tej organizacji? Jakie trzy warunki należy spełnić, aby zostać członkiem tej organizacji?

5. „Mocą niniejszego Traktatu Wysokie Układające się Strony ustanawiają pomiędzy sobą Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Celem Wspólnoty jest, poprzez ustanowienie Wspólnego Rynku i stopniowe zbliżanie polityki ekonomicznej Państw członkowskich, popieranie harmonijnego rozwoju aktywności ekonomicznej w całości Wspólnoty, trwałej i zrównoważonej ekspansji, stałego wzrostu, szybkiego podnoszenia stopy życiowej i zacieśnienia stosunków pomiędzy Państwami, które jednoczy”. Kiedy i na podstawie jakiego Traktatu utworzono EWG? Wymień pięć podstawowych celów EWG? Jakimi dwoma środkami miałyby być one osiągnięte?

Bibliografia:

* Człowiek i społeczeństwo, red. R. Chojnacki, wyd. ZNAK, Kraków, 2003.

* J. Wójcicki, Autorska wersja rozkładu materiału nauczania-uczenia się wiedzy o społeczeństwie w trzyletnim liceum ogólnokształcącym. I i II rok edukacji, Ostrów Wielkopolski, 2004.

* J. Wójcicki, ABC nauczyciela nowatora, wyd. Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, Kalisz, 1996.

* J. Wójcicki, Jak skutecznie przygotować ucznia do Nowej Matury z wiedzy o społeczeństwie, wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa, 2004.

* A. Wiszniewski, Aforyzmy i cytaty, Wrocław – Warszawa, 1997.

* J. Gaarder, Świat Zofii, Jacek Santorski&Co, Warszawa, 1995.

* Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 kwietnia 2003 r.

zmieniające rozporządzenie w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów (Dziennik Ustaw nr 90 z 22 maja 2003 r., poz. 846).

* B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa, 2001.

* J. Sobczak, Podstawy wiedzy o państwie i prawie, Poznań, 2001.

* Ustrój konstytucyjny RP, red. R. Mojak, Lublin, 2000.

* S. Wronkowska, M. Zmierczak, Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, Warszawa, 2000.

(17)

* Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r, Wydawnictwa Sejmowe, Warszawa, 1997.

* Program nauczania wiedzy o społeczeństwie w zakresie podstawowym - Człowiek i społeczeństwo nr DKOS-5002-22/03.