Studya helmintologiczne. 1

M

K

.

STÜDYÄ HELMINTOLOGICZNE. I.

(Z j e d n ą t a b l i c ą . )

W KRAKOWIE.

NAKŁADEM AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI.

S K Ł A D G Ł Ó W N Y W K S I Ę G A B N I S P Ó Ł K I W Y D A W N IC Z E J P O L S K I E J .

1895.

A K A D E M I I U M I E J Ę T N O Ś C I

WTDZIAŁUJMATEMATYCZNO-PRZYRODNICZEGO.

P a m i ę t n i k A k a d e m i i U m i e j ę t n o ś c i . W y d z i a i m a t e m a t y c z n o - p r z y ­ r o d n i c z y . Tom XVIII. 4°, str. 243, z 27. tablicam i i licznem i ry cin am i w tekście. Cena 5 złr.

R o z p r a w y A k a d e m i i U m i e j ę t n o ś c i . W y d z i a ł m a t e m a t y c z o - p r z y r o d n i- c z y . Serya II. tom III, ogólnego zbioru tom XXIII, 1891, w 8° dużej, str. 407 z tablicam i i 7 rycinam i w tekście. Cena 10 złr.

— S erya II, tom IV. Ogólnego zbioru tom XXIV lex. 8° str. 395 z 7 tablicam i i 10 rycinam i w tekście. Cena 7 złr.

— S erya II, tom V. ogólnego zbioru tom XXV. lex. 8° str. 377 z 6 tablicam i i 12 rycinam i w tekście. Cena 6 złr.

— Serya II, tom VI. ogólnego zbioru tom XXVI. lex. 8° str. 436. z 9 tablicam i i 19 rycinam i w tekście. Cena 6 złr.

E. B a n d r o w s k i : O parazofenylenach, chinonim idach i pochodnych, lex. 8° str. 7.

Cena 15 ct.

— O utlenieniu parafenilenodw uam inu, lex. 8° str. 13. Cena 20 ct.

A. B e c k : O zm ianach ciśnienia krw i w żyłach, lex. 8°, str. 40, z 20 rycinam i w tekście. Cena 70 ct.

L. B i r k e n m a j e r : M arcin Bylica z O lkusza oraz narzędzia astronom iczne, które zapisał Uniwersytetowi Jagiellońskiem u w roku 1493, z 12 ry cin am i w tekście lex. 8° str. 163. Cena 1 11. 50 ct.

C y b u l s k i i Z a n i e t o w s k i : Dalsze dośw iadczenia z kondensatoram i: Zależność pobudzenia nerw ów od energii rozbrojenia, lex. 8° str. 5. Cena 10 ct.

S. D i c k s t e i n : O rozw iązaniu kongruencyi — ayn = O (mod JM) lex. 8° str. 5.

Cena 10 ct.

B. E i c h l e r i M. R a c i b o r s k i : Nowe gatunki zielenic. 8° str. 11 z tablicą.

Cena 20 ct.

B. E i c h l e r i R. G u t w i ń s k i : De nonnullis speciebus a lg a ru m ' noV arum . lex.

8° str. 17, z 2 tablicam i. Cena 40 ct.

W. G o s i e w s k i : O przekształceniu najpraw dopodobniejszem ciała m ateryalnego.

lex. 8°, str. 13. Cena 20 ct.

J. T a l k o - H r y n c e w i c z : Zarysy lecznictw a ludowego n a R usi południow ej, lex.

8° str. 461. Cena 3 złr.

E. J a n c z e w s k i : Cladosporium h erbarum i jego najpospolitsze n a zbożu to w a­

rzysze, lex. 8°, str. 45 z 4 tablicam i. Cena 1 złr.

— Zawilce. Część III. lex. 8°, str. 20, z tablicą. Cena 40 ct.

S. J e n t y s : O przeszkodach utrudniających w ykrycie diastazy w liściach i łody­

gach. lex. 8° str. 47. Cena 60 ct.

— Studya n a d rozkładem i przysw ajalnością związków azotow ych w odchodach zwierzęcych, lex. 8°, str. 113, z 9 rycinam i. Cena 1 złr. 25 ct.

H. K a d y i : Przyczynki do anatom ii porów nawczej zw ierząt dom ow ych (z tab licą je d n ą i 2 rycinam i) lex. 8° str. 22. Cena 50 ct.

S. K ę p i ń s k i : Z teoryi nieciągłych grup podstaw ień liniow ych p o siad ający ch spół- czynniki rzeczyw iste. Z tablicą, lex. 8° str. 30. Cena 50 ct.

— O całkach rozw iązań rów n ań różniczkowych zw yczajnych liniow ych je d n o ­ rodnych rzędu 2-go, lex. 8° str. 65. Cena 80 ct.

M 'l ■ . /

M

K

.

STUDYA HEIMTOLOGICZNE

(Z j e d n ą t a b l i c ą . )

W KRAKOWIE.

NAKŁADEM AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI.

S K Ł A D G Ł Ó W N Y W K S IĘ G A B N I S P Ó Ł K I W Y D A W N IC Z E J P O L S K I E J .

1895.

Akademii Umiejętności w Krakowie.

W K rakow ie, 1895. — D ru k arn ia U niw ersytetu Jagiellońskiego, pod zarządem A. M. Kosterkiewicza.

• V *

STU D Y A HELMINTOLOGICZNE. 1.

Przez

M ieczysława K ow alew skiego.

(Z jedną tablicą)-

Rzecz przedstawiona na posiedzeniu Wydz. mat.-przyr. z dnia 5 listopada 1894 roku;

ref. czł. Kulczyński.

> < > ; — ---

D ziedzina helrnintologii, — ja k zresztą wiele in n y ch , — u nas, w Polsce, leży dotąd prawie odłogiem: znam y w niej ledwo kilka prac naukowych i kilka kom pilacji. Okoliczność ta , ja k również dru g a: źe w dziedzinie tej wogóle dotąd zrobiono za mało w stosunku do obfi­

tości m ateryału, skłoniły mię do pracy pod tym względem.

P rzedkładając tutaj pierwsze skromne rezultaty tej pracy, uważam za stosowne zaznaczyć, ż e , — z wyjątkiem danych faunistycznej n a­

tury, które ogłaszam n a innem m iejscu1), — wszystkie inne d a n e , ty­

czące się studyów helm intologicznych, które uda mi się zd obyć, mam zamiar ogłaszać w dalszym ciągu na tern samem miejscu i pod tym sa­

mym tytułem.

D la łatwiejszego oryentowania się czytelnika, podawane przez się f a k ta , odnoszące się do którejkolw iek bądź z czterech należących tutaj grup zwierzęcych, t. j. przyw r, tasiemców, obleńców i kolcogłowów,

l) W .Sprawozdaniach Komisy! fizyograficznej Akad. Umiej, w Krakowie.

1

umieszczam pod odpowiednimi tytułam i za przykładem większości kel- mintologów.

I. Trematodes. — Przywry.

D istom um concavum . Crept.

♦ ' r

Do opisu tej przyw ry, podanego przez D ujardin’a (5, str. 448) i Diesinga (6, t. I ., str. 340), muszę tutaj dodać, źe ciało jej nie jest nagie, j a k oni m niem ają, lecz pokryte całkowicie malutkimi kolcami, stojącymi gęsto obok siebie w ukośnych szeregach.

D istom um ovatum . Rud.

Dokładną charakterystykę tego mieszkańca torebki Fabriciusza bardzo wielu ptaków podał von Linstow (15, str. 95 i dal.). Z opisem v. Linstowa znalezione przeze mnie egzemplarze przywry tej nie zgadzają się o ty le , że ciało ich okryte je st na zewnątrz gęsto małym i kolcami, ja k to podaje W edl (9, str. 2 4 1 , Tab. L , fig. ] .) , a czemu zaprzecza v. Linstow. O sobniki, znalezione przez tego ostatniego b y ły bardzo duże (6'5 mm. dług.) i zapewne bardzo stare j u ż , które swe kolce utraciły, ja k to zresztą pospolitem je st u przyw r. Moje egzemplarze były całkowicie d o jrzałe, znacznie jed n ak mniejsze (około 4'5 mm. dług.).

D istom um clavigerum . Rud.

W dniu 18 marca r. b. znalazłem jedne parę tych przyw r w ko- pulacyi. Oba osobniki zwrócone b y ły głowam i w jed n ę stronę. Jeden z nich zwrócony by ł grzbietem do góry, drugi zaś brzuchem. Prącie każdego z nich sterczało głęboko w pochwie kopulującego z nim osob­

nika. D okładny opis takiej samej przypadkowej obserwacyi i u tej sa­

mej przyw ry dawniej ju ż podał Looss (21, str. 426, Tab. X X I I I , fig.

15). Ponieważ kw estya zapłodnienia u przyw r do dzisiaj je st jeszcze nie zupełnie rozstrzygniętą, uważam za stosowne podać do publicznej wiadomości obserwowany przez siebie przypadek, potwierdzający wspom­

nianą wyżej obserwacyę Loossa, — i to tem bardziej, źe wzajemne za- p ład n ian ie. się przy w, oprócz u będącego w mowie g a tu n k u , stwierdzono

[3511 STUDYA HBLMINTOLOGIOZNE. I. B

dotąd niewątpliwie tylko u Distomum cylindraceum Zed. (v. Linstow 18. str. 184, Tab. V I I , fig. 7 .), Monostomum faba Brems, i Holosto- mum serpens Nitscb. (24, str. 745— 756). Dodaję tutaj jeszcze, że zna­

leziony przeze mnie gatunek najbardziej się zbliża pod względem swych cech do opisu dawniejszego, podanego przez D ujardin’a (5, str. 404).

D istom um echinatum. Zed.

Glatunek ten przyw ry, zam ieszkujący ty ln ą połowę jelita cienkie­

go i jelita tylne kury, ja k również dwa następne, należą do podrodzaju Echinostomum C obb., odznaczającego się obecnością kolców, ułożonych na brzegu t. z. tarczki przyustnej. Kształt tej ostatniej, dalej — kształty, ilość i sposób ułożenia kolców charakterystyczne są dla odrębnych ga­

tunków. Istniejące dotąd o p isy 1) , odnoszące się do wspomnianych wy­

żej trzech przyw r są pod tym względem błędne, — co stało się powo­

dem trudności, ja k ie określając je, napotkałem . Okoliczność ta skłoniła mię do szczegółowego zbadania będących w mowie stosunków. Z badań tych okazało się, że: 1°, ilość kolców przyustnych u wszystkich tych trzech przedstawicieli podrodzaju Echinostomum Cobb. jest nieparzysta, dla każdego z nich inna i stała, 2°, kolce te ułożone są wszędzie w dwa szeregi (co zresztą ju ż dawniej zauważono), z w yjątkiem bardzo małej przestrzeni z boków, z przodu tarc zk i, gdzie tworzą one szereg poje­

dynczy, 3°, począwszy od tego ostatniego miejsca ku tyłowi leża one w rzędzie param i w ten sposób, że jeden górny kolec i jeden dolny sa do siebie bardziej zbliżone, niż do sąsiednich (co również częściowo było już znane dawniej) i 4°, k ształty i wielkość kolców dla każdego z n ich , •— w obrębie pewnych granic, — są charakterystyczne i stałe.

Sposób ułożenia kolców przyustnych najlepiej uzmysławia załączony schem at, przedstawiający sposób ułożenia ich u Distomum echinatum Zed., zasadniczo posiadający jednak wartość i dla dwóch pozostałych przyw r (fig. 13). Dokładniejsze szczegóły, odnoszące się do tych zwie­

rz ą t, ta k pod tym w zględem , ja k również pod względem niektórych innych cech ich organizacyi podaję niżej. Po tern małem zboczeniu, ty- czącem się wszystkich trzech badanych przeze mnie gatunków podrodzaju Echinostom um , przystępuję do charakterystyki każdego z nich po kolei.

Największe egzemplarze Distomum echinatum Z e d ., Jak ie miałem sposobność badać, dochodziły przeszło 12 mm. długości, przy szerokości

J Spis bardzo obszernej literatury tego przedmiotu znajduje się u Stossicha (23, str. 25) i v Linstowa, (15 str. 105).

przeszło 2 mm. T arczka p rz y u stn a , której k s z ta łt1) uwidocznia najle- lepiej załączony rysunek (fig. 1), zaopatrzona jest na brzegu swym 37-miu 2) dużym i kolcami. Sposób ułożenia tych kolców okazuje wspom­

niany ju ż wyżej schemat (fig. 13), będący wypadkową z badań więk­

szej ilości egzem plarzy tej przyw ry, tak żywych i zakonserwowanych w całości, ja k również na skraw kach. Podaję tutaj jeden z takich skrawków, wyobrażający praw y koniec tarczki przyustnej z siedmioma skrajnym i kolcami (fig. 2).

Szerokość tarczki przyustnej u większych osobników, mierzonych za życia, wynosiła około 0'93' mm. przy szerokości szyi tuż za nią około 0-85 mm. K ształt kolców przyustnych jest charakterystyczny i stały dla tego gatunku. Tępo ucięty, podstawowy koniec ich zakończony jest lek k ą wypukłością. O stosunkach tych najlepsze wyobrażenie daja za­

łączone figury (fig. 1 i 12 a). Długość kolców u największych egzem­

plarzy sięgała 0 T 2 mm. przy szerokości ich około 0 0 2 8 mm. U osob­

ników mniejszych są one nieco mniejsze. Długość najm niejszych kolców, ja k ie m ierzyłem , wynosiła zaledwie 0'072 m m ., przy szerokości ich 0 ’Olfi mm. Kolce przednie górnego szeregu są zazwyczaj najmniejsze.

C harakterystyczne kolce (fig. 3), okryw ające na zewnątrz ciało tej przyw ry, posiadają k ształty szerokich klinów. Będę je nazyw ał dla od­

różnienia łuskam i. W ielkość ich waha się w obszernych g ra n ic ach : naj­

większe, umieszczone na szyi, dochodzą 0'037 mm. długości i 0 0 2 do 0'03 mm. szerokości, najmniejsze zaś, dalej ku tyłowi leżące, zaledwie 0 0 1 6 mm. długości i 0.008 mm. szerokości. Na powierzchni ciała są one rozmieszczone w ten sposób, źe zajm ują całą prawie brzuszna jego powierzchnię, częściowo boki oraz początek grzbietowej powierzchni szyi. W szędzie są one ułożone ukośnym i szeregam i, przytem z przodu, szczególnie na szyi, stoją one gęsto obok siebie, dalej ku tyłowi coraz rzadziej, aż wreszcie zupełnie z tylu znikają całkowicie. U młodych osobników łuski te zajm ują wogóle znacznie większa przestrzeń po­

wierzchni ciała, aniżeli u starych.

b Najbardziej dokładny kształt jej podał La Valette St. George (8, Tab. X., fig- L —M i V —2). Dolny (przedni) brzeg jej narysowany jest niedokładnie. Dla tego uważałem za stosowne podać tutaj jej kształt raz jeszcze.

2) Wszyscy dotychczasowi badacze podaja ilość tę na 36 (La V alette, 8, — Diesing 7, str. 40, — v. Linstow 15, str. 105, 17, str. 13 i 19, str. 334, — Stossich 23, str. 25). Nieparzystość tej liczby wypływa ze sposobu ułożenia kolców z tyłu głowy.

Przy liczbie parzystej musiałyby się stykać ze sobą z tyłu albo dwa dolne, albo dwa górne kolce, czego nigdy i u żadnej z trzech badanych tutaj przeze mnie przywr nie widziałem.

[353] STUDYA HELM INTOLOGlCZNE. I. 5

D la dokładniejszej charakterystyki opisywanego tutaj gatunku po­

daję jeszcze niektóre wymiary. Szerokość smoczka ustnego u większych egzemplarzy, badanych za życia, wynosi około 0 425 m m ., brzusznego zaś — 0'85 mm. Ten ostatni zatem je s t tutaj dwa razy większy od pierwszego. Szerokość przełyku wynosi około 0'22 mm. W ielkość jaj w aha się w m ałych granicach. U żyw ych dużych osobników długość ich dochodziła OT mm. przy szerokości 0 ‘06 mm.

Co do budowy i topograficznego położenia organów płciowych, to stosunki te zgadzają się z diagnozą, ułożoną z rozmaitych źródeł przez Stossich’a (23, str. 26). Muszę tutaj tylko zauważyć, że ani na prepa­

ratach w całości, ani na skraw kach nie mogłem odnaleźć kolców na pochwie p rącia, o których wspominają inni b ad a cze1).

N a ostatek dodaję, źe najlepszy ry sunek, w yobrażający ogólny kształt ciała tej przyw ry podał B rem ser (4, Tab. X , fig. 5). Distomum arm atum Molin (1 1 , str. 217), zdaje się, je st identyczny z opisywanym tutaj gatunkiem , ja k to ju ż zresztą Stossich (loc. cit.) zaznaczył.

D istom um Froelichii mihi.

Przyw rę tę znalazłem w jelicie cienkiem kaczki i kury. Jest ona na pierwszy rzut oka bardzo podobna do poprzedniej. Okoliczność ta stała s ię , bez w ą tp ien ia, pow odem , że rozmaici badacze uważali ja za identyczną z tą ostatnią. Zdaje się, źe je st to ta sama przyw ra, którą na początku obecnego stulecia jeszcze znalazł Froelich (2, str. 56, n.

2 9 , Tab. I I . , fig. 8 i 9 , cytow. w edług 3 , str. 375) w jelicie kaczki i opisał pod nazwą Fasciola appendiculata. Z diagnozy tego gatunku, przytoczonej przez tego b ad a cza, wyjm uję końcowy u stę p : „apex po­

sticus obtusus, subpellucidus, ostio indistincto instructus, ex quo cau- dula brevis, oblonga, plana in vaginam (ope instrumenti pressorii visi- bilem) retractilis ex seritur“. (3 , str. 376). Rudolphi loc. cit.) ogonka tego nie widział i zaliczył gatunek ten do utworzonego przez siebie Distomum oxycephalum. Późniejsi badacze, ja k D ujardin (5, str. 426 i 427), Diesing (6, tom I , str. 345 i 346), von Linstow (15, str. 105;

17, str. 139) i inni uważali go, jak o pozbawione kolców przyustnych Distomum echinatum Zed. Czy pod nazwą Distomum oxycephalum Rud.

zawsze rozumiano jeden i ten sam g atu n ek , czy też odmienne, z któ­

rych jedne rzeczywiście może należą do Distomum echinatum Zed.,

9 Pochodzi to zapewne wskutek identyfikowania tego gatunku z Distomum Froelichii m ih i, który rzeczywiście posiada tutaj kolec.

inne zaś zapewne do opisywanego tutaj gatunku, trudno orzec na pod­

stawie dotychczasowych opisów.

Distomum Froelichii pod względem ogólnego kształtu ciała, po­

dobna je st, ja k to zauważyłem wyżej , do poprzedniej. Jest je d n a k od niej znacznie czerwieńsza. Długość większych egzemplarzy wynosi około 12 m m., szerokość zaś około 2 mm. Jest ona nieco g ru b sz a , niż Dis­

tomum echinatum Zed. Przedni i tylny końce ciała są znacznie cieńsze, niż u tej ostatniej.

K ształt tarczki przyustnej je s t inny, niż u poprzedniego gatunku, ja k to wskazuje załączony rysunek (fig. 4). Szerokość je j u dużego, za życia badanego, osobnika wynosi około 0 -6 m m ., przy szerokości szyi tuż za nią około 0 5 mm. Kolców przyustnych u jednego młodego osob­

nika znalazłem 5 3 , u in n y c h , starszych było ich m n ie j, ale też wi­

doczne były przerw y, z których musiały te kolce powypadać. W każ­

dym razie najmniej jest ich 47. Sposób ułożenia ich na brzegu tarczki przyustnej jest mniej więcej taki sam , ja k u Distomum echinatum Zed., a więc i ilość ich jest tutaj również nieparzysta. Kształty kolców są dość rozm aite, ja k to z załączonych rysunków widnieje (fig. 5, 6 i 12 h i V) ; stale wszakże są one przy nasadzie dość szerokie i ostro zakoń­

czone (fig. 12 ó i ń'). Długość ich u egzemplarzy w iększych wynosi 0 0 3 2 —0'04 m m ., szerokość zaś 0 0 1 — 0 ‘016 mm. N ajm niejsze kolce, ja k ie m ierzyłem , były długie na 0 ‘026 mm., a szerokie na 0 -009 mm.

Ł u sk i na powierzchni ciała rozmieszczone są podobnie , ja k u po­

przedniej przyw ry. W stosunku do kolców przyustnych są one tutaj znacznie większe [fig. 6 ), i wogóle bardzo szerokie, niekiedy szersze niż dłuższe (fig. 6 i 8 ń). Długość ich waha się w granicach od 0 016 do 0'022 mm ., szerokość od 0 ‘026 do 0 ’02 mm. K u tyłowi ciała stają się one coraz mniejsze.

T ylny koniec ciała zakończony je s t, — ja k to obserwował Froe- ic h , — m a ły m , kurczliwym ogonkiem , ja k b y rodzajem brodaw ki, sze­

rokiej na 0 J 5 3 mm. i długiej na 0 085 m m ., mierzonej za życia, w spoczynku. Patrząc z b o k u , wygląda ten ogonek jako zaokrąglony na końcu wązki k lin ik , osadzony na znacznie szerszym zaokrąglonym tylnym końcu ciała w ten sposób, że jeden bok jego stanowi bezpo­

średnie przedłużenie powierzchni brzusznej ciała, drugi zaś styka się z tylną grzbietową powierzchnią ciała pod kątem , z lekka rozw artym _ W głębi tego kąta leży otwór wydzielniczy. K urczenie się tego ogonka stoi w związku z wydalaniem płynnej zawartości pęcherza moczowego (z wielką ilością drobniutkich konkrem entów), ja k to m iałem sposob­

ność obserwować.

[355] STUDYA HELMINTOLOQ1CZNE I. 7

Szerokość smoczka ustnego, mierzona n dużych, żyw ych osobników, wynosi około 0 '3 m m ., brzusznego zaś 1 mm. Ten ostatni zatem jest tutaj przeszło trzy razy większy, aniżeli pierwszy. Szerokość przełyku wynosi około 0 T 5 mm. Odległość obu smoczków od siebie jest ta sama mniej więcej , co u Distomum echinatum Zed.

Pod względem budowy i topograficznego położenia organów płcio­

wych przyw ra ta podobną jest do poprzednio opisanej. Ją d ra są b ar­

dziej prawidłowo ow alne, o brzegach gładkich, czem zbliżają się wię­

cej do ją d e r następnego gatunku. P rącie, w ypuklone na zewnątrz, w y­

nosi przeszło 1 mm. długości, jest dość grube i w d ru g ie j, końcowej swej połowie okryte kolcami. Kolce te , umieszczone dość rzadko obok siebie, posiadają kształt wysokich na 0 06 mm. i szerokich na 0'008 mm.

walców. W ielkość j a j e k , mierzona u dużych, żywych osobników wy­

nosi około 0'108 mm. długości i 0 068 mm. szerokości.

Ponieważ nazw ę: „appendiculata“ nosi ju ż inna przyw ra, chrzczę ten gatunek nazwiskiem badacza, który go po raz pierwszy opisał.

N a zakończenie chcę zwrócić tutaj jeszcze uwagę na sposób dege- neracyi kolców i łusek u przywr. Yon Linstow (17, str. 139, T ab. I X , fig. 24) obserwował rozpadanie się kolców przyustnych u Distomum echinatum Zed. na poprzeczne nieprawidłowe tarczki. J a zaś, ja k to załączone rysunki (fig. 7 i 8) w skazują, widziałem rozpadanie się tych utworów u Distomum Froelichii w kierunku podłużnym. Ze zostają one niszczone także od końców sw y ch , przedewszystkiem zaś od końca zewnętrznego, dowodzą tego nieprawidłowe, mniejsze lub większe zagłę­

bienia w tem miejscu (fig. 12 ó), — a co prowadzić musi z natury rzeczy do całkowitej ich degeneracyi. Jednę z takich faz końcowych wyobraża załączony rysunek (fig. 4).

D istom um recurvatum v. Linst.

Po szczegółowem zbadaniu większej ilości egzemplarzy tej przy­

wry, zamieszkującej środkową część jelita cienkiego kury, kaczki i czer­

nicy (Fuligula cristata), oraz odpowiedniej literatury, przyszedłem do przekonania, że jest ona identyczną z Distomum recurvatum v. Linst., znalezioną w jelicie ogorzałki. Opis jed n ak v. Linstowa (15, str. 105, Tab. V, fig. 1) je st pod niektórym i względami niedokładny i dla tego uważam za stosowne poprawić go tutaj i uzupełnić.

Pod względem ogólnego k ształtu ciała gatunek ten zbliża się do Distomum F roelichii, szczególnie zaś podobnym jest tylny koniec ciała, zakończony rodzajem malutkiego ogonka. Przedni koniec ciała jest je d ­ nakże stosunkowo znacznie szerszy.

Długość tych przyw r waha się od 2'8 mm do 5 in m ., szerokość od O'o mm. do 0 '8 5 mm. Szerokość tarczki przyustnej Wynosi około 0'35m m . przy szerokości szyi tuż za nią około 0'3 mm. K ształt tarczki (fig. 9 i 10) jest prawie taki sa m , ja k u Distomum echinatum Zed.

Kolce przyustne, w ilości 4 5 , ułożone są podobnie, ja k u dwóch' po­

przednich przyw r (fig. 9 i 10). K ształty ich są dość stałe; nasady zao­

krąglone (fig. 12 c). W yjątkow o długość ich wynosi tylko 0 '0 i mm.

Pospolicie są one znacznie dłuższe. Najdłuższe dochodzą 0 ’076 mm.

Kolce przednie górne są zazwyczaj najkrótsze. Szerokość ich walia się od 0'012 mm. do 0 014 mm. U jednego osobnika widziałem początek degeneracyi kolców od podstawy (fig. 11). Ł uski na powierzchni ciała rozmieszczone są podobnie , ja k u obu poprzednich gatunków. Długość ich wynosi od 0 ’016 mm do 0 0 2 mm., szerokość zaś od 0 ‘008 mm.

do 0 ‘011 mm. Szerokość smoczka ustnego wynosi mniej więcej 0 1 2 mm., brzusznego około 0 ’35 mm. Ten ostatni zatem je st niespełna trzy razy większy, aniżeli pierwszy.

Co do budowy i topograficznego położenia organów płciowych, to stosunki te podobne są dość, ja k u Distomum Froelichii. Ją d ra są b ar­

dziej prawidłowo owalne i długą swą osią leżą równolegle do długiej osi ciała , nie zaś ta k , ja k v. Linstow (loc. cit.) podaje. Owalne ciałko tuż przed jądram i nie jest jajnikiem , ja k opisuje ten badacz, lecz g ru ­ czołem skorupkow ym , który nie posiada też tak prawidłow ych kształ­

tów, jak to z jego rysunku wynika. Natom iast m ałe ciałko owalne, le­

żące dalej k u przodowi, je st jajnikiem , nie zaś pęcherzykiem nasiennym.

Posiada on przytem bardziej okrągła wy kształt, często prawie kulisty.

P ęcherzyka nasiennego szukałem napróżno, ta k u zwierząt c a ły c h , jak o też na skraw kach. Prącie jest rzeczywiście bardzo długie : od 0 '4 mm.

do 0'5 mm. Długość ja j wynosi od 0'088 mm. do OT m m ., szerokość ieh od 0 056 mm. do 0 06 mm.

II. Cestodes. — Tasiemce.

Caryophyllaeus mutabilis Rud.

Muszę tutaj sprostować m niemanie Zschokkego (20, str. 40 i 41), jakoby otwór płciowy tego tasiemca leżał w odległości Ys długości ciała od tyłu. U większych egzemplarzy odległość ta jest znacznie mniejszą (u niektórych równą Ys tylko), u mniejszych znowu większą, u wszyst­

kich zaś jest ona mniej więcej stałą, jednakow ą i wynosi około 3 — 4 mm.,

[357] STUDY A HELMINTO LOGICZNE. T. 9 rachując od tylnego końca ciała. Zgadza się to zresztą z tem , że ta ­ siemce rozrastają się głównie kosztem pasa embryonalnego, leżącego tuż za głową.

T aenia straminea Goeze.

Najlepszy opis i ry su n k i, tyczące się tego gatunku, znalezionego przeze mnie w jelicie chom ika, podał Goeze (1, str. 357 359, la b . X X V II j fig. 1 — 3), który go odkrył u tego samego ssaka jeszcze w końcu zeszłego stulecia. Ponieważ nie znalazłem nigdzie dotąd przy­

toczonej ilości haków, ja k również opisu i rysunku ich kształtu, podaję dane te tutaj. Dość duży, długi, przy nasadzie grubszy ry jek zaopa­

trzony jest na końcu wieńcem 19— 23 haków. Długość ich wynosi 0 '014 mm ., kształt zaś uwidocznia najlępiej załączony rysunek (fig. 28).

T aenia sinuosa Zed. (Duj.).

Jakkolw iek, w ogólnych rysach, opis oraz odpowiedni rysunek, budowy organów płciowych tego tasiemca ptasiego, podane są w zna- komitem dziele K rabbego (13, str. 298 i 299, Tab. V I I , fig- 153) są n iezłe, w szczegółach jed n ak fałszywe. Z tego powodu umieszczam po­

niżej rezultaty własnych badań nad tym i organam i, osiągnięte częściowo tylko na preparatach z całości, głównie zaś na skrawkach.

Ją d ra m ają postać trzech dużych płatów (podobnie, ja k je K rab­

be rysuje), z których jeden, nieco większy, leży u jednego boku pro- glotydu, od strony steku płciowego, dwa zaś inne, mniejsze, z drugie­

go jego boku. Pomiędzy niem i, mniej więcej w środku proglotydu, mieści się m alutki okrągławy jajn ik . K u przodowi łączy się on z dwo­

ma gruczołami żółtkowymi, które w yglądają jak dwie m ałe grupy sty­

k ające się swymi końcami w środku wałeczków, leżące w poprzek tuż przy krawędziach przednich jąder. D uży pęcherz nasienny, w postaci wydłużonego w orka z podgiętym nieco końcem wewnętrznym leży tuż przed gruczołami żółtkowymi. Koniec zewnętrzny jego przedłuża się w pochwę prącia, okrytą delikatnym i kolcami. Prącie posiada kształt niezmiernie d łu g iej, cieniutkiej rureczki. Przymocowane ono jest swym końcem wewnętrznym do środka wewnętrznej powierzchni tylnej ścianki pęcherza nasiennego. Od tego miejsca idzie ono k u ty ło w i, wygina się potem łukowato ku przodow i, poczem ciągnie się d a le j, przez środek pęcherza mniej w ięcej, aż do otworu płciowego. W ypuklaó się może na zewnątrz wraz z częścią swej pochwy, na znaczną przestrzeń.

Godnym uwagi je st tutaj utwór, o którym wspomina ju ż D ujardin (5, str. 573, Atlas, PI. 9, fig. B), lecz który tak przez niego, jak o też przez K rabbego pozostał niezbadany. N a proglotydach żyw ych, ja k również zakonserw ow anych, badanych w całości, wygląda o n , ja k ciemna okragław a plam ka, leżąca pomiędzy pęcherzem nasiennym a ste­

kiem płciowym. Budowę i rozwój tego utworu udało mi się zbadaó do­

piero na sk ra w k a c h , przyczem skraw ki poprzeczne przez odpowiednie miejsce proglotydu dały mi należyte rezultaty. Na skraw kach takich przez środkowe, młode jeszcze proglotydy, ale z rozwiniętymi ju ż orga­

nami płciow ym i, widzimy (fig. 23), w głębi steku płciowego (fig. 23 c), tuż obok siebie, oba otwory płciowe: samiczy (fig. 23 v) i samczy (fig. 23 p). Obok niego spotykam y szeroki otw ór, wiodący do obszer­

nego, okrągławego worka (fig. 23 s). W orek ten wysłany jest wewnątrz k utikularną błonką, która na dnie je g o , naprzeciwko otworu wejścio­

wego tworzy nizkie, liczne dość fałdki. Boczne zaś ściany je g o , o ró­

wnież pofałdowanej k u tik u li, okryte są gęsto cienkim i, długimi, ostro zakończonymi kolcami. Tworzą one razem rodzaj szerokiego pierścienia, leżącego w płaszczyźnie, równoległej do długiej osi ciała zwierzęcia.

Ścianę tego w orka znowu tworzy gruba warstwa mięśni promienistych, oraz w mniejszej ilości, kolistych. Jedne i drugie łączą się w pewnych miejscach z m uskulaturą ciała. Ze utwór ten je st organem pomocniczym przy akcie zapładniania, to nie ulega, zdaje się, wątpliwości. Okolicz­

ność, że dość gruba warstw a k utikuli na przeciwległej mu ścianie steku płciowego, a częściowo i w pochw ie, w ygląda, ja k b y była pokłuta, przemawia za te rn , że worek ten może wypuklaó się i kolcami swymi wbijać się w nią. Czy jest to organ jedynie pobudzający do aktu płcio­

wego, czy też przytrzym ujący prącie w pochwie, albo też, w strzym ujący odpływ nasienia na zew nątrz, trudno orzec. Związku jego z układem nerwowym dopatrzeć się nie m ogłem : je st on naw et znacznie odsunięty od sznurka nerwowego (fig. 24 s. n). Na skraw kach przez bardzo młode proglotydy, w których organa płciowe i drogi ich w yprow adzające za­

czynają dopiero wyosabniać się , utwór ten wygląda jak o malutki, wązki, podłużny k an a lik , zakończony ślepo (fig. 24 s). Na wyścielającej go kutikuli widać ju ż delikatne ząbki: przyszłe fałdki jej i kolce. Stek płciowy (fig. 24 c) na tem stadyum rozwoju zamknięty jest jeszcze od zewnątrz zapomocą przegródki z nielicznych dużych komórek, posiada­

jącej na poprzecznym przekroju kształt półksiężyca, wypukłością swoją zwróconego ku zewnątrz (fig. 24 d). Być m oże, że stosunki t e ; nad którym i tutaj zatrzymałem się obszerniej, były ju ż gdzie podane. W li­

teraturze, którą rozporządzam , żadnej wzmianki o tem znaleźć jed n ak me mogłem.

[350] SttTD Y A HELMINTOI-OGIOŻNE. 1. 11

T aenia Krabbei mihi.

W wspomnianem ju ż poprzednio dziele o tasiemcach ptasich po­

daje K rabbe ilość, w ym iary i rysunek kształtu haków n a ry jk u m a­

łego, niedojrzałego jeszcze tasiemca (13, str. 290, Tab. V I, fig. 121 a), którego znalazł w jelicie gęsi, i wyraża przytem pewne wątpliwości, co do jego stanowiska. Sądząc z powyższych danych , gatunek ten jest identyczny ze znalezionym przeze mnie (również u gęsi) i ochrzczonym nazwiskiem Krabbego.

Długość znalezionych przeze mnie egzemplarzy tego tasiemca wy­

nosi około 12 mm. O rgana płciowe w ostatnich proglotydach były już całkowicie rozwinięte; zarodków je d n a k jeszcze nie było w nich. Głowa, szeroka na 0,1 m m ., posiada z przodu małe stożkowate wzniesienie, z którego wysuwa się długi na 0.1 5 m m . ry je k , zaopatrzony na końcu wieńcem z 10 haków długości 0,024 mm. Ich końce nasadowe są jednak u moich egzem plarzy cieńsze i bardziej wygięte (fig. 27), niż to podaje K rabbe. Podłużna średnica smoczka wynosi około 0,06 mm. Długość szyi dochodzi 0,26 mm., przy najmniejszej szerokości je j tuż za głową około 0,048 mm. Przednie proglotydy są wązkie i niezmiernie krótkie.

Szerokość ostatnich, dojrzałych ju ż proglotydów, wynosi około 0,52 mm., długość ich zaś zaledwie 0,02 mm. Brzegi proglotydów są zaokrąglone.

Prącie bardzo długie: wypuklone na zewnątrz m ierzy około 0,14 mm., przy znacznej, 0,01 mm. sięgającej grubości. Koniec jego zaokrąglony, a cała powierzchnia pokryta krótkimi ostrymi kolcami.

Taenia cuneata v. Linst.

W iele bardzo egzemplarzy tego tasiemca kurzego, które znajdy­

wałem, dochodziło nadzwyczajnej długości przeszło 4 m m ., a ilość zu­

pełnie wyraźnie odgraniczonych proglotydów liczby 17. Dane te mogą być uważane jak o drobna popraw ka bardzo dobrego zresztą opisu tego gatunku przez v. Linstowa (14, str. 56—57, T ab. I I I, fig. 9 — 10).

T aenia proglottina Dav. var. dublanensis (?) mihi.

M alutki ten tasiemiec, zam ieszkujący dwunastnicę kury, wyróżnia­

ją c y się nadzwyczajną tendencyą do rozpadania się na pojedyncze pro­

glotydy, opisany po raz pierwszy w r. 1860 przez D avaine’a (10,

str. X X X IX i X L , fig. 5 i 13), doczekał się niedawno dopiero bar­

dziej szczegółowego zbadania ze strony B lanchard’a (25, str. 429—433, fig. 4 — 8 ), który go zaliczył jednocześnie do utworzonego przez siebie i Ibiilliet/a rodzaju „D avainea“. Ponieważ niektóre rezultaty, do których doszedłem, nie zgadzają się z rezultatam i badań Blanchard’a, podaję je tutaj w krótkości.

Ł ańcuchy tego tasiem ca, ja k ie udało mi się znaleźć pomiędzy wielką ilością pojedynczych proglotydów , ja k również dwu- do trzech proglotydowyeh kaw ałków jego, dochodziły 4 mm. długości. Składały się one z sześciu proglotydów, nie zaś z czterech, ja k podaje Blanchard.

Na dwu takich, znalezionych w kw ietniu r. b. i badanych za życia łańcuchach, spostrzegłem pewien nader charakterystyczny i bijący w oczy szczegół, o którym dotąd nie znalazłem żadnej wzmianki. Tyczy się to stosunku wielkości i zabarw ienia dwóch ostatnich proglotydów. G dy bo­

wiem przedostatni je st zaledwie 0,68 mm. długi a 0,59 mm szeroki i z lekka tylko żółtawo zabarwiony, to ostatni natomiast dochodzi 1,53 mm.

długości a 1,36 mm. szerokości i odznacza się wyraźnem cytrynowo- żółtawem zabarwieniem, które odbija znakomicie od białawych kosmków jelita (po jego w ypłukaniu). Co do uzbrojenia, to kształt haczyków ry jk a (fig. 25) podobny jest dość do kształtu ich, podanego przez Blan- charda; natomiast kształt tych utworów na brzegach smoczków jest U moich egzemplarzy nieco odmienny (fig. 26). Otwory płciowe u zna­

lezionego przeze mnie tasiemca nie leżą ściśle naprzemian. U dwóch, na sześć pod tym względem badanych osobników, znalazłem je w czwartym i piątym proglotydzie z tej samej strony. O rgana płciowe zaczynają tworzyć się w drugim proglotydzie, tak ja k to podaje Blanchard. Na­

tomiast degeneracya ich nie rozpoczyna się ju ż w następnym progloty­

dzie, j a k on tw ierdzi, lecz zachowują się one całkowicie w trzecim.

Pierwsze słabe ślady tej degeneracyi pojawiają się dopiero w czw artym ; w piątym postępuje ona dalej, a najdalej w szóstym proglotydzie. W sze­

lako w tym ostatnim jeszcze widoczne są doskonale: zbiornik nasienny, część pochwy, przewód nasienny oraz w orek prącia z prąciem, którego ruch i wypuklanie się na zewnątrz na znaczną przestrzeń widziałem tutaj za życia. A był to właśnie ów o statn i, całkiem dojrzały, duży, żółty proglotyd, jednego sześcio-proglotydowego łańcucha, o którym wspominałem wyżej. Długość wypuklonego na zew nątrz prącia wynosiła 0,28 mm. przy grubości jego 0,019 mm. Całą zewnętrzną powierzchnię jego okryw ały cienkie k o lc e , które na końcu prącia były trzy razy prawie dłuższe (sięgały 0,014 mm.), niż w jego środku. J a jk a w tym samym proglotydzie posiadały wewnątrz zupełnie dojrzały już zarodek kulisty, opatrzony szes’cioma długimi na 0,014— 0,015 mm. haczykam i

[36i] STUDY A U K LMI.N'TOLOG IÖZNK. i. 13

i otoczony na zewnątrz osłonka prowizoryczna z kom órek płaskich, przylegająca ściśle do cieniutkiej błonki kutikularnej. Średnica samego zarodka wynosiła 0,035 m m ., dłuższa zaś średnica owalnego z lekka ja jk a —0,045 mm., a k ró tsza—0,037 mm. Muszę tutaj zaznaczyć jeszcze pewna różnicę, tyczącą się budowy i położenia ją d e r u badanego przeze mnie tasiemca w stosunku do przedmiotu badań Blancharda. W ystę­

pują one rzeczywiście w postaci licznych pęcherzyków. Pojedyncze pę­

cherzyki są wszakże znacznie w iększe, niż je rysuje wspom niany ba­

dacz, i , — co najważniejsza,— skupione są razem w tylnej połowie pro- glotydu w ten sposób, że niektóre z nich stykają się prawie ze sobą, gdy tymczasem rysuje je on rozmieszczone mniej więcej jednakow o w całym proglotydzie. W miarę postępu d e g e n e ra c ji, ilość ich się zmniej­

sza. Połowa ich jednak jeszcze zachowuje się przy tylnym brzegu pro- glotydu w proglotydzie czw artym , a kilka pęcherzyków dostrzegłem jeszcze i w piątym.

Z porównania powyżej przytoczonych szczegółów z odpowiedniemi miejscami opisu Blancharda wypływa, że główne różnice, ja k ie zauw a­

żyłem, polegają n a : 1°) ilości proglotydów w łańcuchu i stopniu rozwoju w nich organów płciow ych, 2°) odmiennej nieco budowie i położeniu ją d e r, i 3°) innym nieco kształcie haczyków , głównie osadzonych na smoczkach, oraz długości haczyków zarodkowych. Co do punktu pierw­

szego, to ten dałby się, zdaniem m ojem , w ytłum aczyć powolniejszym znacznie wzrostem pojedynczych proglotydów badanych przeze mnie osobników tego tasiem ca, ja k o osobników znacznie starszych (znalezio­

nych w listopadzie i kwietniu) w porównaniu z ty m i, które badał Blan­

chard (znalezionymi we wrześniu). Czy różnicą w ieku dadzą się w ytłu­

maczyć i inne zaznaczone tutaj różnice, o tem powątpiewam, i dla tego uważam znalezionego przez siebie tasiem ca, jako odmianę będącego w mowie gatunku. Nie chcę tu bowiem kwestyonować dokładności ba­

dań Blancharda.

Nematodes. — Obleńce.

T richosom a dubium n. sp.

Obleńca tego znalazłem w zawartości jelit ślepych kury. Jest on bardzo podobny do Trichosoma collare, znalezionego w jelicie cienkiem k u ry w r. 1873 przez von Listowa (16, str. 294 i 295, Tab. X III, fig. 1, oraz 2 2 , str. 19). Oprócz miejsca pobytu, wiele innych cech jeszcze

3

różni je, ja k to z porównania poniżej zamieszczonego opisu oraz załą­

czonych rysunków z odpowiednim opisem i rysunkiem wspomnionego badacza w ypływa.

Długość ciała samicy dochodzi tutaj 14 mm., samca zaś 10,5 mm.

Cześć gardzielowa ciała zajm uje u pierwszej przeszło 3/s ca*ej długości je g o , u samca przeszło 4/9- D elikatne poprzeczne prążkowanie po­

wierzchni ciała jest bardzo widoczne. Stożkowata główka oddzielona jest od reszty ciała zapomocą delikatnej bardzo linii poprzecznej. Tylny koniec samicy tępo ucięty i zaokrąglony z otworem odbytu, leżącym nieco z boku na brzuchu, wygląda podobnie, ja k u następnego gatunku.

T ylny koniec samca zakończony jest kielichem płciowym. O kształcie jego dają najlepsze pojęcie załączone rysunki. Jeden z nich (fig. 14) wyobraża tylny koniec ciała samca z częścią wypuklonego prącia w ca­

łości; drugi zaś,— dla lepszego zrozumienia rzeczy,— sam tylko kielich płciowy (fig. 15), tak, ja k go widzimy z boku. Długość prącia wynosi 1,24— 1,52 mm. Koniec jego jest płaski i wygląda, patrząc nań z góry, tak, ja k to odrysowałem na fig. 17. Szerokość jego wynosi tutaj około 0,009 mm. Z boku widziany, m a on postać ostro zakończonej pałeczki.

Pochwa prącia, okryta m alutkim i, ostrymi kolcami (fig. 14), w ypukła się na zewnątrz razem z nim na pew ną odległość. Szerokość pochwy, wypuklonej na 0,16 mm. wynosi (tu i przy kielichu) 0,014 mm. Otwór płciowy samicy leży w odległości przeszło 0,08 mm. od końca gardzieli ku tyłowi i posiada kształt szpary poprzecznej o wyraźnych wargach.

Długość ja je k sięga tutaj od 0,047 mm. do 0,052 mm. przy szerokości ich od 0,023 mm. do 0,027 mm. Taśm a boczna w części gardzielowej ciała w ygląda podobnie, ja k u następującego gatunku. Dalej ku tyłowi staje się ona znacznie węższą i utworzoną jest z jednego szeregu nie- prawidłowo-prostokątnych pólek, ja k to widać z rysunku (fig. 16). Sze­

rokość jej, mierzona mniej więcej w środkowej części ciała zwierzęcia, wynosi 0,007 mm., co stanowi w przybliżeniu y 7 średnicy całego ciała.

T richosom a gallinum n. sp.

Obleniec ten żyje w błonie śluzowej dw unastnicy kury. 2 pomię­

dzy znanych dotąd gatunków będącego w mowie rodzaju obleńców, najbardziej zbliża się on do Trichosoma caudinflatum M o lin (ll, str. 330, Tab. X V , fig. 17 i 18), znalezionego w jelicie przepiórki. Opis jed n ak Molina zanadto jest niedokładny, ażeby można było wnioskować o iden­

tyczności obu tych zwierząt. Niektóre cechy, podane przez niego, prze­

m awiają naw et przeciwko tomu.

[863] STUDYA HELMINTOLOGICZNE. I . 15

Długość ciała samicy, znalezionego przeze mnie gatunku dochodzi 34 mm., samca 16,5 mm. Gardzielowa część ciała zajm uje w pierwszym przypadku ł/ 4, w drugim 5/ 11 całej długości jego. Stożkowata główka oddzielona jest od reszty ciała zapomoeą poprzecznej linii szyjowej, le­

żącej w odległości 0,012 mm. od przodu. U niektórych egzemplarzy badanych za życia, widziałem z przodu drugą jeszcze linię podobną, bardzo delikatną jednakże i niewyraźną (fig. 20). N ajw iększa szerokość ciała samicy wynosi 0,08 mm., samca zaś —0,06 mm. Ciało sam icy staje się ku tyłowi nieco cieńsze, dopiero jed n ak sam koniec tylny jego spada u niej do połowy szerokości ciała w środku i mierzy tutaj około 0,043 mm.

Otwór odbytu leży już na brzuchu (fig. 19). T ylny koniec ciała u samca na znacznie większej przestrzeni je st cieńszy niż u samicy. Przed po­

czątkiem pracła szerokość jego wynosi 0,43 m m ., a na końcu ciała, tuż przed charakterystycznem dla niego rozdęciem kutikuli, —0,031 mm.

Prążkow anie poprzeczne powierzchni skóry je st tutaj delikatniejsze i mniej widoczne, niż u poprzedniego gatunku.

Otwór płciowy samicy, położony w odległości około 0,087 mm. od tylnego końca g a rd z ie li, w ypukła się u niektórych egzem plarzy, za­

pewne młodszych, na zewnątrz, w postaci sporego dość dzwonu. Długość ja je k wynosi od 0,048 mm- do 0,053 m m ., a szerokość od 0,022 mm.

do 0,023 mm. Tylny koniec samca zaopatrzony jest kielichem płciowym, którego kształt podaje załączony rysunek (fig. 18 a). D ługość prącia waha się tutaj w znacznych granicach: od 0,8 mm. do 1,8 m m ., gru­

bość zaś jego, mniej więcej w środku, wynosi około 0,0026 mm. Gęsto pofałdowana w poprzek pochwa w środkowej swej części je st około 0,011 mm. szeroka. Prącie wraz z pochwą w ypukła się często na ze­

w nątrz na bardzo znaczną odległość. Tuż przed kielichem płciowym, z przodu, na brzuchu i nieco z boków leży duże, podłużne, pęcherzy- kow ate rozdęcie kutikuli (którego tylną część małą widać na fig. 18 b), podobne, ja k u wspomnianego na początku Trichosoma caudinflatum Molin.

Taśm y boczne, których budowę u tego rodzaju zwierzęcia opisał bardzo dobrze w swoim czasie E berth (12, str. 46— 49, Tab. V II, fig. 10, 13— 14, 16— 18), u będącego w mowie gatunku w yróżniają się tem, źe w części gardzielowej ciała, charakterystyczne dla nich punkciki w yglą­

dają jak o dość duże, nieprawidłowe pólka (fig. 21 a), dalej ku tyłowi, za końcem gardzieli, stają się one mniejsze (fig. 21 b), a dopiero w ty l­

nej części ciała przyjm ują na się charakter rzeczywistych punkcików (fig. 21 c), tak ja k je pospolicie opisują i rysują u rozmaitych przed­

stawicieli tego rodzaju obleńca. Stosunki te najlepiej tłumaczą załączone

optyczne przekroje podłużne skóry w odpowiednich miejscach u zwie­

rząt żywych (fig. 21 a', b', c). Szerokość taśm y bocznej w środkowej okolicy ciała zwierzęcia wynosi od 0,024 mm. do 0,028 m m .; z przodu i z tylu jest ona węższa. Podaję tutaj jeszcze rysunek poprzecznego przekroju ciała na wysokości przełyku (fig. 22) dla pokazania jego bu­

dowy wogóle, ja k widzimy, charakterystycznej dla obleńców. Na prze- kroju ty m , obok poczatkow obu tasm bocznych, widoczne są jeszcze ważkie linie podłużne: grzbietowa i brzuszna, których budowy nie udało mi się jednak dokładniej zbadać.

■---

L I T E R A T U R A .

1. J. A. O o e z e . Versuch einer Naturgeschichte der Eingeweidewürmer der thierischer Körper. Leipzig, 1787.

2. J . A. F r o e l i c h . Beiträge zur Naturgeschichte der Eingeweidewürmer. Na- turf. 29. St. H alle, 1802.

3. C. A. K u d o l p h i . Entozoorum synopsis. Berolini, 1819.

4. J. G. B r e m s e r . Icones helminthum. Viennae, 1824.

5. M. F. D u j a r d i n . Histoire naturelle des Helminthes. Paris, 1845. Avec Atlas.

6. C. A. D i e s i n g. Systema helminthum. Vindobonae, 1850.

7. — Revision der Myzhelminthen. Abth. Trematoden. Sitzungsber. d. mathem.- naturwiss. Classe d. k. Akad, d. W iss., W ien, 1858, Bd. XXXII.

8. D e L a V a l e t t e St . G e o r g e . Symbolae ad trematodum evolutionis hi- storiam. Berolini, 1855.

9. C. W e dl. Anatomische Beobachtungen über Trematoden. Sitzungsber. d.

math.-naturwiss. Classe d. k. Akad. d. W iss., W ien, 1858, Bd. XXVI.

10. C. D a v a i n e . Traite des Entozoaires. P aris, 1860.

11. R. Mo l i n . Prodromus faunae helminthologicae venetae etc. Denkschr. d.

k. Akad. d. W iss., m athem .-naturw us. Classe, W ien, 1861. Bd. XIX.

12. C. J. E b e r t h . Untersuchungen über Nematoden. Leipzig, 1863.

13. H. K r a b b e . Bidrag til Kundskab om Fuglenes Baendelorme. Vindensk.

selsk. skr., 5 Raekke, naturvidensk. og. mathem. Afd. 8 Bind. VI. Kjoebenhavn, 1869.

14. O. v o n L i n s t o w . Sechs neue Taenien. Arch, f N aturg. Bd X X X V III

72. ’

[305] STUDY A HET-MINTO LOGICZNE. I. 17

15. O. v o n L i n s t o w Einige neue Distomen und Bemerkungen über die weibliche Sexualorgane der Trematoden. Arch. f. N at . Bd. X XXIX, 1873.

16. — Einige neue Nematoden nebst Bemerkungen über bekannte Arten.

Arch. f. N at., Bd. XXXIX, 1873.

17. — Helminthologisohes. Arch. f. N a t., Bd. L , 1881.

18._ — lieber den Bau und die Entw ickelung des Distomum cylindraceum Zed., Arch. f. mikr. A nat., Bd. XXXVI , 1890.

19. — Beobachtungen an Helminthenlarven. Arch. f. mikr. Anat. , Bd.

X XXIX, 1892.

20. F. Z s c h o k k e . Eecherches sur l’organisation et la distribution zoologique des vers parasites des poissons d’eau douce. Gand et Leipzig, — Paris, 1881.

21. A. L o o s s . Beiträge zur Kenntniss der Trematoden. Zeitschr. f. wiss.

Zool., Bd. X LI, 1885.

22. M. -ffifyo k s i c h . II genere Trichosoma R u d ., Bollet. d. soc. adriat. di scienze natur. Triest»., V o V x iI, 1890.

23. — I distomi degli uccelli. Bollet. d. soc. odr. di scienze natur, in Trieste, Vol. X D !, P. II,‘ 1892.

21. M. B r a u n . Trematodes w: Klassen u. Ordnungen d, Thierreichs, VI.

1893.

25. R. B l a n c h a r d . Notices helminthologiques, II. Hemoires de la societe zoologique de France. Tome IV, 1891.

O b j a ś n i e n i e r y s u n k ó w .

Wszystkie figury wykonane sa zapomoca kamery rysunkowej.

Fig. 1. Distomum echinatum Zed. Tarczka przyustna. 70/ 1.

Fig. 2. „ „ „ Przekrój poziomy prawego końca tarczki przy- ustnej. ,0/ 1.

Fig. 3. Distomum echinatum Zed. Część brzusznej powierzchni ciała z łu ­ skami. 70/ 1.

Fig. 1. Distomum Froelichii mihi. Tarczka przyustna ze szczątkami kolców przy ustnych. 70/ 1.

Fig. 5. Distomum Froelichii mihi. Część tarczki przyustnej osobnika, posiada­

jącego 53 kolce przyustne. ,76/1.

Fig. 6. Distomum Froelichii mihi. Część tarczki przyustnej z częścią po­

wierzchni ciała, dla pokazania stosunku wielkości kolców przyustnych do łusek na ciele. 70/^.

Pig. 7. Dütomum FroeKchii mihi. Dwa kolce przyustne w fazie początkowej degeneracji. 7?M,/ 1.

Pig. 8. Distomum Froelichii mihi. Łuski z powierzchni c ia ła : a. widziana z boku, b. na płask (w fazie degeneracji). 790/1.

Pig. 9. Dütomum reeurvatum v. Linst. T arczka przyustna, z góry widziana, n. przeglądająca od spodu granica szyi. 70/1.

Fig. 10. Distomum recum «tum v. Linst. Głowa, widziana z boku, 37/1.

Fig. 11. Distomum recurvatum v. Linst. Kolce przyustne na samym początku degeneraci. S25/i-

Fig. 12. Typowe kształty kolców przyustnych przy jednem i tern samem po­

większeniu — 326/1 :

a. Distomum echinatum Zed.

b (z kaczki) | Distomum Froelichii mihi.

b . (z kary) 1

c. Distomum recurvatum v. Linst.

Fig. 13. Schemat rozmieszczenia kolców przyustnych u Distomum echina­

tum Zed.

Fig. 14. Trichosoma dubium n. Tylny koniec samca z kielichem płcio­

wym (bursa) oraz częścią wypuklonego pracia (spiculum) z pochwa, widziany z bo­

ku. '"Z,.

Fig. 15. Trichosoma dubium sp. n. Sam kielich płciowy, widziany z bo­

ku. 790/1.

Fig. 16. Trichosoma dubium sp. n. Część taśmy bocznej z tylnej części ciała. 790/1.

Fig. 17. Trichosoma dubium sp. n. Koniec prącia (spiculum), widziany z góry (na płask). 790/1.

Fig. 18. Trichosoma gallinum sp. n. Tylny koniec sam ca, widziany z boku, dla pokazania kształtu kielicha płciowego (bursa), a. kielich płciowy, b. m ała część tylna rozdęcia pęcherzowatego kutikuli. 790/ l .

F ig. 19. Trichosoma gallinum sp. n. Przekrój optyczny tylnego końca ciała sa­

micy z otworem odbytu. 790/ 1.

Fig. 20. Trichosoma gallinum sp. n. Przedni koniec ciała. 790/ 1.

Fig. 21. Trichosoma gallinum sp. n. Taśma boczna (samicy):

a. w odległości około 2/g od początku ciała, b. niedaleko za otworem płciowym ku tyłowi, c. niedaleko tylnego końca ciała,

a', 6', c . te same miejsca taśmy bocznej. widziane na przekrojach optycz­

nych podłużnych 790/1.

Fig. 22. Trichosoma gallinum sp. n. Przekrój poprzeczny ciała na wysokości przełyku dla pokazania budowy tego ostatniego. 790/l .

Fig. 23. Taenia sinuosa Zed. Przekrój poprzeczny przez stek płciowy i otwory płciowe : samczy i samiczy dojrzałego proglotydu. c. stek płciowy, ». otwór pochwy (vagina), p. prącie (penis), (m alutka część jego jest tutaj widoczną) w pochwie swej, u. macica (uterus), s. woreczek dodatkowy (saeeulus accessorius). 230/,.

Ś tU D Y A H R LM r NTO r ,O <; I c 7, N E . t.

Fig. 24. Taenia sinuosa Zed. T aki sam przekrój przez bardzo mfody proglo- tyd z zamkniętym jeszcze od zewnątrz stekiem płciowym zapomocą przegródki (d) oraz tworzącym się dopiero woreczkiem dodatkowym («.). Znaczenie liter takie same, ja k wyżej ; prócz tego: n. nerw boczny 230/ 1.

Fig. 25. Taenia proglottina Dav. Haczyk z ryjka. 1000/1.

Fig. 26. Taenia proglottina Dav. H aczyk ze smoczków. 1000/1.

Fig. 27. Taenia Krabbei mihi. Dwa haczyki z ryjka. ")00/i - Fig. 28 Taenia straminea Goeze. Dwa haczyki z ryjka. 1000/ l .

i