Jarosław KAZIMIERCZAK Uniwersytet Łódzki
GENTRYFIKACJA ZABUDOWY MIEJSKIEJ WOBEC REWITALIZACJI TERENÓW POPRZEMYSŁOWYCH.
PRZYKŁAD WIELKIEGO MANCHESTERU
11. Wprowadzenie
Procesy rewitalizacji i gentryfikacji nie są jednoznacznie zdefiniowane w li- teraturze polskiej i światowej, co rodzi liczne problemy w klasyfikacji zróż- nicowanych zjawisk zachodzących we współczesnej przestrzeni miejskiej.
Zakres pojęciowy tych terminów został znacznie poszerzony wraz z roz- wojem teorii rozwoju miast. W rezultacie granice między interpretacją obu procesów stały się płynne, nieczytelne i wzajemnie się pokrywające. Trud- ność ta wzrosła wraz z pojawieniem się koncepcji traktującej gentryfikację, jako planowe działanie o charakterze przestrzennym i odzwierciedlone w tzw. definicjach inkluzywnych (m.in. BUTLER 2007, CLARK 1992, 2005).
Pierwotna definicja gentryfikacji sformułowana przez GLASS (1964) zakła- dała, że jest to „złożony proces obejmujący poprawę bądź odnowę zasobów mieszkaniowych danej dzielnicy, zmiany ich statusu własnościowego, wzrost cen nieruchomości i związane z tym wszystkim zmiany w składzie społecznym ludności wskutek wypierania bądź zastępowania mieszkańców należących do klasy robotniczej przez nową klasę średnią” (za: GRZESZCZAK
2010, s. 9). Gentryfikacja była rozumiana jako proces inicjowany oddolnie przez mieszkańców i wiązała się z sukcesją modnych dzielnic przez warstwy
1 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/N/HS4/03145.
społeczne charakteryzujące się wyższą siłą nabywczą od autochtonów.
Z upływem czasu zauważono, że inicjatorem tego procesu mogą być także władze miejskie, wspierane finansowo z budżetu krajowego poprzez liczne programy i fundusze na rzecz odnowy zdegradowanych fragmentów miast, współdziałające w tym przypadku z wielkimi deweloperami. W literaturze anglojęzycznej działania tego typu nazwano state-led gentrification (m.in. LEES
2003, DAVIDSON, LEES 2005). W tym kontekście w pracy przyjęto za BOURNE
(1993), że gentryfikacja to proces zagospodarowania terenów użytkowanych uprzednio w znacznej części w celach niemieszkaniowych, następnie zaś przeznaczonych na budownictwo mieszkaniowe o wyższym standardzie.
Tym samym gentryfikacja nabiera wielu cech, przypisanych dotychczas pro- cesowi rewitalizacji, którego istotą jest „sekwencja planowych działań mają- cych na celu ożywienie gospodarcze oraz zmianę struktury przestrzennej i funkcjonalnej zdegradowanych terenów miasta” (KACZMAREK 2001, s. 10).
Według teorii rewitalizacji i inkluzywnych koncepcji gentryfikacji procesy te mogą objąć ten sam obszar problemowy miasta, np. tereny poprzemysłowe.
Stąd pojawiają się kolejne trudności w identyfikacji obu procesów, tym bardziej, że oba typy działań są inicjowane odgórnie, głównie przez władze samorządowe przy wsparciu finansowym z budżetów krajowych.
W tym aspekcie za szczególnie istotne należy uznać studia przypadków miast zachodnioeuropejskich, gdzie początki procesów przekształceń prze- strzenno-funkcjonalnych zdegradowanych terenów miejskich sięgają lat 60.
XX w. i trwają do dziś. W niniejszym opracowaniu dokonano analizy morfo- logicznej wybranych fragmentów przestrzeni miejskiej Wielkiego Manches- teru (Manchester, Salford i Trafford). W pracy implikowana jest teza, że współczesne procesy przekształceń przestrzenno-funkcjonalnych terenów poprzemysłowych charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem, jednak ich analiza morfologiczna nie umożliwia jednoznacznej identyfikacji procesu rewitalizacji i gentryfikacji zabudowy miejskiej w świetle istniejącego stanu wiedzy z zakresu geografii miast. W celu weryfikacji postawionej tezy pod- jęto studia morfologiczne, których istotą była inwentaryzacja urbanistyczna i dokumentacja fotograficzna oraz kwerenda materiałów kartograficznych w ujęciu historycznym. Badania in situ zostały zrealizowane w maju i czerw- cu 2010 r.
2. Studium przypadku – Manchester i Salford Quays
Rejon Castlefield i City Centre w Manchesterze oraz Salford Quays (połud- niowe Salford i północne Trafford) położone są w wewnętrznej strefie Wiel-
kiego Manchesteru (Greater Manchester), nad drogami wodnymi, które za- decydowały o ich przeznaczeniu na etapie industrializacji Manchesteru. Oba obszary pełniły głównie funkcje pomocniczą dla działalności produkcyjnej:
magazynowo-składową w Castlefield, składowo-komunikacyjną we współ- czesnym City Centre oraz portowo-składową w Salford i Trafford (dawne Manchester Docks). W rejonie Castlefield łączą się kanały Bridgewater i Rochdale. Przepływa przez ten obszar także rzeka Medlock, lecz nie pełniła ona ważnej funkcji transportowej dla rozwijającego się przemysłu. Wraz z rozwojem industrialnego i handlowego Manchesteru podjęto decyzję o bu- dowie kanału (Manchester Ship Canal) oraz portu i doków (Manchester Docks) na zachód od średniowiecznego rdzenia miasta (na wschód od rzeki Irwell) i zlokalizowanych na południu i wschodzie od niego terenów pro- dukcyjnych i magazynowych. Miał on uniezależnić ośrodek od portu w Li- verpoolu (KIDD 1993, LISZEWSKI,YOUNG, red. 1997).
W wyniku utraty pierwotnych, szeroko rozumianych funkcji przemysło- wych tereny te znalazły się w ostatniej fazie zagospodarowania terenów miejskich zidentyfikowanej przez KACZMAREK (2001) jako poprzemysłowy ugór miejski. Termin ten odnosi się do koncepcji cyklu zagospodarowania terenów miejskich CONZENA (1960, 1962) oraz jej adaptacji do przemian morfologicznych działki w mieście przemysłowym KOTERA (1974). W wyni- ku polityki miejskiej władz Manchesteru, Salford i Trafford analizowane obszary poddane zostały reinwestycji. W warunkach brytyjskich mowa jest o tzw. regeneracji miast (urban regeneration), której długofalowym celem jest ożywienie zdegradowanego fragmentu przestrzeni miejskiej w wymiarze ekonomicznym i społecznym (JONES, EVANS 2008, PECK, WARD, red. 2002, ROBERTS, SYKES 2008). Przejawia się ona w przebudowie zastanego układu przestrzenno-funkcjonalnego i stworzeniu nowej jednostki o charakterze morfologicznym i instytucjonalnym.
Szczegółowe studia morfologiczne wykazały znaczne zróżnicowanie procesu przekształceń przestrzenno-funkcjonalnych w dawnym Manchester Docks oraz w rejonach Castlefield i City Centre (rys. 1–6). W rezultacie przemian morfologicznych w Salford i Trafford nastąpiła niemal całkowita przebudowa podstawowych elementów morfologicznych (punktowych, li- niowych – ulic, powierzchniowych – działek miejskich, przestrzennych lub kubaturowych – budynków) oraz wygenerowanie nowego układu komuni- kacyjnego i układu zabudowy miejskiej. Pierwotnie był to obszar typowo portowy, w którym intensywność poziomu zabudowy miejskiej była bardzo niska. Wynikało to z konieczności pozostawienia znacznych rezerw terenu przeznaczonego na cele składowe lub komunikacyjne. Do nielicznych trwa- łych elementów zagospodarowania przestrzeni portowej należały dźwigi, w większości zlokalizowane na północnym nabrzeżu Manchester Ship
Canal, oraz magazyny, z których znaczna część znajdowała się na połud- niowym nabrzeżu (w Trafford). Przy basenach portowych dominowała nato- miast zabudowa magazynowa w postaci kontenerów. Do trwałych elemen- tów zagospodarowania należy zaliczyć również infrastrukturę kolejową, któ- rą współtworzyły mosty i torowiska. Drogi kolejowe zaspokajały w zu- pełności potrzeby związane z transportem surowców z basenów portowych do miejsca ich przechowywania oraz gotowych wyrobów z magazynów i obszarów składowych do doków. Dobrze rozwinięta infrastruktura kolejo- wa uzasadniała brak rozwoju dróg kołowych (rys. 1).
RYSUNEK 1. Manchester Docks przed przekształceniami przestrzenno-funkcjonalnymi (stan na 1985 r.)
Źródło: opracowanie własne
W wyniku procesu przekształceń przestrzenno-funkcjonalnych nastąpiła daleko idąca modyfikacja układu komunikacyjnego, który zdeterminował także nowy podział obszaru na kwartały miejskie. Mają one obecnie niere- gularny charakter, podobnie jak nowy układ drogowy. W konsekwencji
przeprowadzonych zmian funkcjonalnych pierwotny system linii kolejo- wych stracił ekonomiczne podstawy swojego istnienia i został całkowicie wyeliminowany. Jedyny w Manchester Docks wiadukt kolejowy odrestauro- wano i dokonano jego relokacji. Współcześnie łączy on dwa brzegi północ- nego basenu portowego i służy jako kładka dla pieszych. Wraz z modyfi- kacją układu komunikacyjnego przebudowano niemal w całości materialną strukturę Salford (nabrzeża północnego) i częściowo w Trafford. Pierwotne obiekty zostały wyburzone i zastąpione współczesną zabudową o zróżnico- wanej funkcji i fizjonomii. Tylko część z historycznych budynków zlokali- zowanych na południowym nabrzeżu została zachowana, lecz w większości nie poddano jej renowacji i adaptacji na nowe funkcje (rys. 2).
RYSUNEK 2. Salford Quays po przekształceniach przestrzenno-funkcjonalnych (stan na 2011 r.)
Źródło: opracowanie własne
Powyższe działania można scharakteryzować jako eliminację i wymianę elementów morfologicznych (KAZIMIERCZAK,MICHALAK 2012) odpowiada- jące wyróżnionemu przez KOTERA (1994) procesowi przekształcenia ukła- dów morfologicznych. Ten typ przemian można zidentyfikować, jako wy- soko inwazyjny i prowadzący do sukcesji zabudowy miejskiej na terenie po- przemysłowym, gdyż w konsekwencji wskazanych zmian powstała nowa jednostka morfologiczna pozbawiona pierwotnych cech zabudowy wewnę- trznej (rozplanowania) i zewnętrznej (fizjonomii). Przekształceniom morfo- logicznym towarzyszył także proces transformacji funkcjonalnej. Nowym obiektom przypisano typowo miejski sposób użytkowania, przeznaczając je głównie na funkcje rezydencjonalną oraz szeroko rozumiane usługi, w tym handel, kulturę, rozrywkę i inne związane z działalnością różnych instytucji o randze lokalnej i ponadlokalnej. Nowa fizjonomia zabudowy Salford Quays odznacza się wykorzystaniem współczesnych trendów w architektu- rze, które można utożsamiać z globalizacją krajobrazów miejskich (KAZI-
MIERCZAK, MICHALAK 2012).
W wyniku przeprowadzonych zmian w dawnym Manchester Docks wygenerowano nową jednostkę morfologiczną o charakterze przestrzennym i funkcjonalnym typowym dla CBD (Central Business District). Nadano mu nową nazwę – Salford Quays, która nie nawiązuje do historycznej prze- szłości tego obszaru. Dodatkowo w nowej przestrzeni publicznej nie zacho- wano prawie żadnych śladów pierwotnej działalności doków. Nowa prze- strzeń publiczna jest silnie związana z wodą i ma ona formę waterfrontów.
Niemal w całości jest podporządkowana ruchowi pieszemu. W Trafford naj- większym przekształceniom została poddana tylko strefa nabrzeża, prze- znaczona również na obszar dla pieszych. Tereny zlokalizowane dalej na południe od kanału nie zostały poddane tak daleko idącej modyfikacji jak w Salford.
Wewnętrzne fragmenty przestrzeni miejskiej Trafford, które nie zostały objęte procesami naprawczymi nadal zamieszkuje ludność robotnicza daw- nych doków (istniały do lat 70. XX w.). Zjawisko wypierania lokalnej spo- łeczności przez przybyszów nastąpiło tu w minimalnym zakresie. Współ- cześni mieszkańcy północnego nabrzeża natomiast, to niemal w całości lud- ność napływowa, która jest silnie związana z Salford Quays poprzez pracę w licznych instytucjach, utworzonych w ramach przekształceń funkcjonal- nych. Użytkownikami przestrzeni publicznej Salford Quays są głównie mieszkańcy tego obszaru, jak również ludność z całej aglomeracji Manches- teru, która znajduje tu zatrudnienie, oraz turyści. Lokalna społeczność Traf- ford nie stanowi znacznego udziału wśród użytkowników wygenerowanej przestrzeni publicznej. Wynika to z faktu wykształcenia nowego profilu fun- kcjonalnego w Quays, który nie jest adekwatny ani do potrzeb, ani do siły
nabywczej jednej z mniej zamożnej części społeczeństwa Wielkiego Man- chesteru. Przestrzennym odzwierciedleniem tego zjawiska jest brak wystę- powania większej liczby przepraw pieszych i drogowych nad kanałem dzie- lącym północne nabrzeże (CBD) i Trafford. Kładki piesze występują jedynie w okolicach The Lowry, The Imperial War Museum North oraz Media City UK. Zapewniają one dostępność komunikacyjną do tych instytucji głównie turystom. Południowe Salford Quays jest także wyraźnie odizolowane w przestrzeni od robotniczego, nieprzekształconego Trafford terenami o wtórnym charakterze przemysłowym. Ponadto północne Quays cechuje znacznie lepsze powiązanie komunikacyjne z centrum Manchesteru aniżeli z Trafford, m.in. poprzez linię Metrolink2.
RYSUNEK 3. City Centre przed przekształceniami przestrzenno-funkcjonalnymi (stan na 1960 r.) Źródło: opracowanie własne
2 Aglomeracyjna linia tramwajowa łącząca większe miasta wchodzące w skład Wielkiego Manchesteru. Budowa została rozpoczęta w 1992, a koniec inwestycji jest planowany na 2014 r.
RYSUNEK 4. City Centre po przekształceniach przestrzenno-funkcjonalnych (stan na 2011 r.) Źródło: opracowanie własne
W centralnej części Manchesteru zidentyfikowano odmienny proces przemian przestrzennych. Pierwotna, zabytkowa zabudowa rejonu Castle- field i City Centre została niemal w całości zachowana i zaadaptowana na nowe funkcje. W wyniku przebudowy tego obszaru powstały także nowe obiekty, wypełniające luki w zastanej wcześniej tkance miejskiej. Tylko nie- liczne budynki nieprzedstawiające większych walorów estetycznych i histo- rycznych zostały usunięte i zastąpione nową architekturą. W Castlefield w większości przypadków stylizowana jest ona na zabytkowych obiektach postindustrialnych, ale częściowo nawiązuje także do ogólnoświatowych trendów. Nowoczesna architektura jest szczególnie powszechnie wykorzy- stywana do budowy apartamentowców, których intensywność pionowa jest znacznie większa od pierwotnej struktury materialnej Castlefield. W City Centre, oprócz zabudowy apartamentowej, zlokalizowano ponadto zabu-
dowę biurową i hotelową. Dominuje wśród niej najwyższy poza Londynem budynek rezydencjonalny w Wielkiej Brytanii – Beetham Tower, o wyso- kości 169 m, w którym mieści się hotel sieci Hilton. Obiekt jest krajobrazową dominantą Manchesteru i jego współczesnym znakiem rozpoznawczym, który w sposób symboliczny odzwierciedla proces odbudowy wysokiej ran- gi gospodarczej tego miasta. Wśród największych obiektów wykorzysty- wanych pierwotnie przez przemysł włókienniczy w Manchesterze, a obecnie
RYSUNEK 5. Castlefield przed przekształceniami przestrzenno-funkcjonalnymi (stan na 1960 r.) Źródło: opracowanie własne
zaadaptowanych na funkcje typowe dla dużej metropolii są Great Northern Railway Company’s Goods Warehouse (magazyn kolejowy) przeznaczony na centrum rozrywkowe z wielopoziomowym parkingiem oraz dawne Central Rail Station (główny dworzec kolejowy), pełniący współcześnie rolę hal wystawienniczych i nowoczesnego centrum konferencyjnego G-Mex.
RYSUNEK 6. Castlefield po przekształceniach przestrzenno-funkcjonalnych (stan na 2011 r.) Źródło: opracowanie własne
W obu analizowanych rejonach największe zmiany towarzyszyły elimi- nacji części torów kolejowych, które utraciły swoje znaczenie komunikacyjne wraz z upadkiem funkcji przemysłowo-składowej. System ulic nie podlegał większym zmianom. Układ zabudowy natomiast został uregulowany, zwię- kszono jego czytelność w przestrzeni miejskiej poprzez zachowanie linii za- budowy oraz wypełnienie działek miejskich (rys. 3–6). Przemiany te przy- czyniły się również do zwiększenia intensywności poziomej i pionowej za- gospodarowania Castlefield i City Centre.
W rezultacie przeprowadzonej reinwestycji, podobnie jak w przypadku Salford Quays (dawnych doków) i innych terenów zidentyfikowanych jako poprzemysłowe ugory miejskie, w analizowanym fragmencie Manchesteru doszło do sukcesji funkcji. W wymiarze przestrzennym nastąpiła tu jednak przebudowa elementów morfologicznych – przestrzennych, liniowych i po- wierzchniowych o znacznie mniejszym natężeniu niż miało to miejsce w Sal- ford Quays. Na podstawie przeprowadzonych studiów wykazano, że prze- budowę terenów poprzemysłowych w analizowanej części Manchesteru można zakwalifikować jako proces adaptacji i modyfikacji elementów mor- fologicznych, odpowiadający wyróżnionym przez M.KOTERA (1994) proce- som wypełniania i uzupełniania układów morfologicznych. Jest to neutralny typ przemian przestrzenno-funkcjonalnych, w rezultacie których powstaje nowa jednostka morfologiczna charakteryzująca się znacznym stopniem za- chowania pierwotnych właściwości struktur przestrzennych.
W wyniku zrealizowanych działań odnowy zdegradowanej przestrzeni miejskiej lokalna społeczność współczesnego Castlefield i City Centre została częściowo wyparta przez nowych mieszkańców zatrudnionych w instytu- cjach zlokalizowanych na analizowanym obszarze. Stanowią oni dziś zdecy- dowaną większość osób zamieszkujących (głównie) rejon Castlefield, będący rezydencjonalnym zapleczem dla nowo ukształtowanej dzielnicy biznesowej City Centre. Użytkownikami utworzonej przestrzeni publicznej są zarówno pierwotni mieszkańcy przekształcanych obszarów, dla których stworzono m.in. tereny spacerowe oraz nowe miejsca pracy przy obsłudze turystów, mieszkańcy całej aglomeracji, zatrudnieni w instytucjach III i IV sektora, oraz korzystający z nowych obiektów kultury i rozrywki czy przybysze, przy- jeżdżający do Manchesteru w celach biznesowych (np. na konferencje i targi) oraz poznawczych (m.in. Muzeum Nauki i Przemysłu, bardzo dobrze za- chowana historyczna zabudowa i urządzenia poprzemysłowe), dla których w znaczący sposób rozwinięto bazę noclegową i gastronomiczną.
3. Rewitalizacja czy gentryfikacja?
Na podstawie przeprowadzonych analiz o charakterze morfologicznym możliwa jest częściowa pozytywna i częściowa negatywna weryfikacja po- stawionej na początku pracy tezy. Udowodniono, że przyjęcie definicji inklu- zywnych, które koncentrują się na materialnych aspektach zjawiska gentry- fikacji, marginalizujące jednocześnie wymiar społeczny, który nie stanowi już podstawowego kryterium wyróżnienia procesu (jak w klasycznej defi- nicji R.Glass z 1964 r.), uniemożliwia jednoznaczną identyfikację procesu gentryfikacji i odróżnienie go od działań rewitalizacyjnych. Rozróżnienie obu procesów sprawia badaczowi dużą trudność także przez wzgląd na fakt, że w wyjściowym założeniu proces rewitalizacji uwzględnia także w istot- nym stopniu aspekt społeczno-kulturowy przekształceń zdegradowanych te- renów miejskich. Odnowa zniszczonej struktury materialnej miasta jest bo- wiem zalążkiem dalszych zmian o charakterze społecznym, na które składają się także migracje do i z przekształcanej przestrzeni miasta. Wynikają one z podniesienia standardu mieszkań, poprawy estetyki otoczenia, zmian własnościowych i w rezultacie wyższych kosztów utrzymania mieszkania.
Ponadto we współczesnych pracach oba procesy są rozumiane, jako planowe działania samorządów, a głównymi aktorami w procesie przebudowy tere- nów poprzemysłowych są deweloperzy nastawieni na jak najwyższy zysk.
Stąd w nowych osiedlach, w których najczęściej dominuje klasyczna funkcja miejska – funkcja rezydencjonalna, pojawiają się także instytucje reprezen- tujące zróżnicowane usługi, w tym instytucje wysoko wyspecjalizowane i metropolitalne, których zasięg oddziaływania znacząco wykracza poza ob- sługę mieszkańców wygenerowanej jednostki morfologicznej, a nawet całego miasta.
Studia nad przemianami morfologicznymi w rejonie Castlefield, City Centre i Salford Quays wykazały także znaczne zróżnicowanie w sposobie realizacji procesów przebudowy tych obszarów oraz ich rezultatów w aspek- cie przestrzennym i funkcjonalnym. Koncentrując uwagę tylko na zagadnie- niu rewitalizacji należy zwrócić uwagę na fakt, że nie przedstawiono do- tychczas w światowej literaturze pogłębionych badań prowadzących do bar- dziej szczegółowych klasyfikacji tego procesu w wymiarze morfologicznym.
Stąd też nie można jednoznacznie wskazać, które ze zidentyfikowanych w niniejszym opracowaniu działań są bliższe procesowi rewitalizacji lub gentryfikacji zabudowy w klasycznym ich rozumieniu. Wydaje się, że cha- rakter zbliżony do pierwotnego rozumienia procesu rewitalizacji terenów postindustrialnych mają przemiany zidentyfikowane w Manchesterze, gdzie historyczna tkanka miejska została niemal w całości zachowana i przystoso- wana do nowych funkcji, w tym rezydencjonalnych. Znacznie większy prob-
lem stwarza interpretacja przekształceń przestrzeni miejskiej Salford Quays zarówno w aspekcie rewitalizacji, jak i gentryfikacji zabudowy, gdyż na tym obszarze pierwotna zabudowa została całkowicie wymieniona na nową.
W wymiarze społecznym w obu analizowanych przypadkach doszło do uszlachetnienia przestrzeni publicznej. Stwierdzono przy tym, że prze- kształcenia o charakterze morfologicznym mogą mieć istotny wpływ na spo- sób użytkowania przestrzeni publicznej przez pierwotną i napływową lud- ność.
Na podstawie przeprowadzonego wywodu można jedynie stwierdzić, iż kwestia adekwatnego nazewnictwa procesu przekształceń przestrzeni miejskiej w kontekście rewitalizacji i gentryfikacji zabudowy pozostaje nie- rozstrzygnięta i wymaga kolejnych studiów teoretycznych oraz empirycz- nych. Wydaje się, że dyskusja nie zakończy się sukcesem dopóty, dopóki nie zostaną podjęte radykalne decyzje dotyczące opracowania precyzyjnych de- finicji analizowanych procesów.
4. Konkluzja i refleksje w kontekście przekształceń miast polskich
W kontekście wzrastającego poszanowania przestrzeni miejskiej w polskich miastach i uznania jej za dobro nieodnawialne, w myśl zasady zrównoważo- nego rozwoju miast (m.in. WOJNAROWSKA 2011), oraz powrotu do poszano- wania zasad renty gruntowej oczekiwana będzie w najbliższych latach kon- centracja inwestycji w niezagospodarowane tereny w strefie wewnętrznej miast, m.in. na terenach użytkowanych uprzednio przez przemysł (w Wiel- kiej Brytanii definiowane jako brownfields). Procesy przekształceń przestrzen- no-funkcjonalnych terenów postindustrialnych w polskich miastach nabrały przyspieszenia w pierwszej dekadzie XXI w., co można wiązać z pojawie- niem się na polskim rynku nieruchomości wielkich deweloperów z między- narodowym kapitałem oraz możliwością wykorzystania przez władze samo- rządowe funduszy strukturalnych po integracji Polski z Unią Europejską w 2004 r. Wydaje się jednak, że przekształcenia zdegradowanych terenów miejskich w zdecydowanej większości dużych ośrodków w Polsce mają na- dal charakter inicjalny.
W Polsce nadal brakuje uregulowań prawnych w zakresie przekształceń dawnych terenów przemysłowych. W tym aspekcie oczekiwane są działania władz państwowych w zakresie opracowania: 1) ustawy o rewitalizacji, 2) przepisów prawa przeciwdziałających inwestycji na obszarach czynnych przyrodniczo na obrzeżach miast (greenfields) i zwrócenie inwestycji ku
obszarom typu brownfields poprzez zróżnicowane subwencje i ulgi podat- kowe, 3) uregulowań prawnych w zakresie konieczności ochrony zabytków z okresu przemysłowego, 4) ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym, 5) ram prawno-finansowych dla szeroko rozumianej polityki miejskiej i mieszkaniowej.
Za podstawowe zadanie środowiska naukowego w Polsce należy uznać zacieśnienie współpracy w celu wypracowania kryteriów, według których sformułowane zostaną definicje terminów „rewitalizacja” i „gentryfikacja”.
Rezultaty tych działań powinny stanowić jeden z najważniejszych filarów kształtowania polityki miejskiej, z uwzględnieniem uwarunkowań krajo- wych w celu zrównoważonego rozwoju współczesnych miast polskich. Łat- wiejsza identyfikacja analizowanych procesów może przyczynić się m.in. do zachowania industrialnego dziedzictwa w wymiarze materialnym i kultural- nym. Aktualnie, ze względu na brak przejrzystych klasyfikacji obu proce- sów, ułatwione są działania deweloperów, którzy pod hasłami rewitalizacji dopuszczają się innych działań, niemających z nią nic wspólnego.
W kontekście zidentyfikowanego braku specyficznych właściwości morfologiczno-funkcjonalnych odróżniających proces rewitalizacji od gen- tryfikacji zabudowy miejskiej, postulowane jest, by w opracowaniach nauko- wych i prawnych w Polsce odejść od inkluzywnych definicji gentryfikacji i powrócić do klasycznego rozumienia tego procesu. Tym samym gentry- fikację będzie można traktować, jako integralny element rewitalizacji w wy- miarze społecznym (podrzędny w stosunku do rewitalizacji) oraz jako nad- rzędną ideę, rozumianą jako proces uszlachetnia warstwy materialnej i spo- łecznej zdegradowanych terenów miejskich w ramach procesu rewitalizacji.
Bibliografia
BOURNE L.S., 1993, The myth and reality of gentrification: a commentary and on emerging urban forms, „Urban Studies”, 30, 1, s. 312–189.
BUTLER T., 2007, For gentrification?, „Environment and Planning A”, 39, 1, s. 162–181.
CLARK E., 1992, On blindness, centerpieces and complementarity in gentrification theory,
„Transactions of the Institute of British Geographers”, 17, 3, s. 358–362.
CLARK E.,2005, The order and simplicity of gentrification – a political challenge, [w:] R. Atkinson, G. Bridge (red.), Gentrification in a global context: the new urban colonialism, Routledge, London, s. 256–264.
CONZEN M.R.G., 1960, Alnwick, Northumberland. A study in Town – Planning Analysis, The Institute of British Geographers, 27, London.
CONZEN M.R.G., 1962,The Plan Analysis of an English City Centre, [w:] K. Norborg (red.) Pro- ceedings of the I. G.U. Symposium in Urban Geography, Gleerup, Lund, s. 384–414.
DAVIDSON M., LEES L., 2005, New-built ‘gentrification’ and London’s riverside renaissance,
„Environment and Planning A”, 37, 7, s. 1165–1190.
GLASS R., 1964, Introduction. Aspects of change, [w:] London. Aspects of change, Centre of Urban Studies Report 3, Mac Gibbon and Kee, London, s. 13–42.
GRZESZCZAK J., 2010, Gentryfikacja osadnictwa. Charakterystyka, rozwój koncepcji badawczej i przegląd wyjaśnień, „Monografie” PAN IGiPZ, 11, Warszawa.
JONES PH.,EVANS J., 2008, Urban regeneration in the UK, Sage, Los Angeles, London, New Dehli, Singapore.
KACZMAREK S., 2001,Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych. Nowy wymiar w rozwoju miast, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
KAZIMIERCZAK J.,MICHALAK S., 2012, Turystyka w polityce miejskiej. Analiza przykładów miast europejskich, [w:] K.Fortuniak, A. Jędruszkiewicz, M. Zieliński (red.), Przestrzeń w ba- daniach geograficznych, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 233–240.
KIDD A., 1993, Manchester, Ryburn Publishing, Keele University Press, Manchester.
KOTER M., 1974, Fizjonomia, morfologia i morfogeneza miasta. Przegląd rozwoju oraz próba uściś- lenia pojęć, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, ser. II, 55, Łódź, s. 3–16.
KOTER M., 1994, Od fizjonomii do morfogenezy i morfologii porównawczej. Podstawowe zagadnie- nia teoretyczne morfologii miast, [w:] M. Koter, J. Tkocz (red.), Zagadnienia geografii histo- rycznej osadnictwa w Polsce. Materiały konferencyjne, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń–Łódź, s. 23–32.
LEES L., 2003, Progress in gentrification research? Afterword, „Environment and Planning A”, 39, 1, s. 228–234.
LISZEWSKI S.,YOUNG C. (red.), 1997, A comparative study of Łódź and Manchester. Geographies of European Cities in Transition, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
PECK J.,WARD K. (red.), 2002, City of Revolution. Restructuring Manchester, Manchester Uni- versity Press, Manchester.
ROBERTS P. SYKES H., 2008, Urban regeneration.A Handbook, British Urban Regeneration Association, Los Angeles–London–New Dehli–Singapure–Washinton DC.
WOJNAROWSKA A.,2011,Rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich. Zagadnienia teore- tyczne, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
