Uwagi o wulkanitach permskich w okolicach Tłumaczowa (wschodnia część depresji śródsudeckiej)

(1)

UKD 552.313: 551.736.1 : [552.323.4 + 552.313.8: 552.323.1(438-14 Tlumacz6w-Ol

Anna GO RECKA

Na podstawie wynik6w badaii terenowych w okolicach Tlumaczowa w depresji sr6dsudeckiej dokona- no reinterpretacji nast~pstwa zjawisk wulkanizmu autuiiskiego. Relacje przestrzenne mi~dzy wulkanitami permskimi i skalami oslony pozwolily stwierdzic intruzywny charakter andezyt6w i zwi(!zanych z nimi skat piroklastycznych (brekcje intruzyjne). Subwulkaniczny etap aktywnosci andezytowej poprzedzony byl eksplozywn(! dzialalnosci(! wulkaniczn(!, w wyniku kt6r<;j powstaly tufy ryolitowe.

WST~P

Budowa geologiczna wschodniej cz~sci depresji srodsudeckiej jest urozmaicona i od dawna wzbudza zainteresowanie wielu badaczy. Wyst~puje tu w miar~ peIny profil skal mlodopaleozoicznych. Starsz,e ogniwa stratygraficzne grupujC! si~ w

cz~sci polnocnej. W okolicach doliny Scinawki spotyka si~ utwory autunskie.

Srodkowa cz~s6 tego kompleksu wyst~puje w rejonie Tlumaczowa. Oprocz skal osadowych dolnego permu duze rozprzestrzenienie majC! skaly wulkaniczne zroz- nicowane litologicznie (fig. 1).

W rejonie noworudzkim warstwy utworow mlodopaleozoicznych zapadajC!

monoklinalnie na poludnie i poludniowy zachod. Pewne odst~pstwo od tego sche- matu obserwuje si~ w okolicach Tlumaczowa. Warstwy wygi~te sc! tutaj w pologC!

antyklin~, co w obrazie kartograficznym manifestuje lukowaty przebieg. Jest to szczeg61nie widoczne w rozmieszczeniu wulkanit6w autunskich.

Artykul niniejszy jest wynikiem badan geologicznych przeprowadzonych w latach 1979 1980 przy okazji wykonywania zdj~cia geologicznego w skali 1: 10000 (A. Gorecka, 1980). SzczegolnC! uwag~ zwracano na relacje wulkanitow do osadowych skal oslony.

(2)

b

OJ

7

06 Bs

~~

~3

fITBJ 7

SW rnA

I:l

¹²

.:) ^J1 / 7 0

m ... -: ...

::>.:-: .. : ..

Anna Gorecka

Fig. 1. Szkic geologiczny (a) i przekroj geologiczny (b) okolic Tlumaczowa Geological sketch map (a) and cross-section (b) trough the vicinities of Tlumaczow

/

NE

B

Autun: I - mulowce piaszczyste (ogniwo lupkow antrakozjowych z Bieganowa), 2 - piaskowce, mulowce, ^podrz~d

nie zlepience (ogniwo piaskowca budowlanego z Zagorzyna), 3 tufy porfirowe, 4 - andezyty, 5 - tufizyty (brekcje intruzyjne) andezytowe, 6 - lupki piaszczyste, niekiedy margliste (ogniwo lupkow walchiowych z Ratna), 7 - wa- pienie; czwartorz~d: 8 - osady plejstocenskie, 9 - osady holocenskie; 10 - uskoki; 11 - kamieniolomy; 12 - haldYI

Autunian: I - sandy mudstones (Bieganow Anthracosia shale member), 2 - sandstones, mudstones and subordinate conglomerates . (Zagorzyn building sandstone member), 3 - porphyry tuffs, 4 - andesites, 5 - andesite tuffisites (intrusive breccias), 6 - sandy, sometimes marly shales (Ratno Walcia shale member), 7 - limestones; Quaternary:

8 - Pleistocene deposits, 9 - Holocene deposits; 10 - faults; 11 - quarries; 12 - dumps

ROZWOJ SEDYMENTACJI I WULKANIZM

Problemami geologii skal karbonskich i permskich W depresji sr6dsudeckiej zajmowalo si~ wielu badaczy. Geolodzy niemieccy wykonali mi~dzy innymi szcze- g6lowe zdj~cie geologiczne. Wsr6d powojennych prac z tego obszaru do najwaz- niejszych, dotycz'!cych utwor6w mlodopaleozoicznych, nalez,! publikacje J. Do- na (1961) i K. Dziedzica (1961). W literaturze wiele miejsca poswi~cono tez kwestii wulkanizmu permskiego w depresji sr6dsudeckiej (H. Dziedzicowa, 1956, 1958;

K. Dziedzic, 1958, 1980a, 1981; S. Kozlowski, 1958, 1963).

Sedymentacja utwor6w karbonskich i dolnopermskich w depresji sr6dsu- deckiej nast~powala w warunkach niepokoju tektonicznego i su bsydencji dna zbiornika, co wyraza si~ duz,! mi,!zszosci,! skal przewaznie gruboklastycznych, o charakterze molasowym. Pod koniec ruch6w waryscyjskich rozwin,!l· si~ wulka-

(3)

nizm, ktorego produkty, zarowno lawowe, jak i piroklastyczne, osi~gn~ly znaczn~

ekstensj~ w calej depresji.

Osady gornego karbonu i autunu depresji srodsudeckiej tworzyly si~ w srod-

l~dowym basenie sedymentacyjnym. Utwory autunskie maj~ charakter detry- tyczny, przy czym najwi~ksze rozprzestrzenienie i mi~zszosc osiagaj~ skaly drobnodetrytyczne. Klastyczne utwory tego pi~tra wykazuj~ cykliczn~ zmiennosc.

Wyrozniono cztery cykle, z ktorych pierwszy (koiicz~cy si~ ogniwem lupkow antrakozjowych z Wlodowic) zaliczono do autuno-stefanu (A. Grocholski i in., 1980).

Najstarsze skaly autunu, wyst~puj~ce w okolicach Tlumaczowa, to ogniwo lupkow antrakozjowych z Bieganowa, wyksztakone w facji piaszczysto-mulow- cowej. Cechy tych osadow swiadcz~, ze akumulacja zachodzila na wyrownanym terenie w warunkach klimatu wilgotnego (J. Don, 1961; K. Dziedzic, 1961). Se- dymentacja poziomu antrakozjowego z Bieganowa zakoiiczyla I cykl diastro- ficzno-sedymentacyjny dolnego autunu. Nowy cykl sedymentacyjny rozpoczyna

lez~ce wyzej ogniwo piaskowca budowlanego z Zagorzyna, ktore wchodzi w sklad formacji ze Srupca. W czasie jego osadzania zachodzily umiarkowane, lecz stale, ruchy obniZaj~ce, co znalazlo odzwierciedlenie w grubym ulawiceniu osadow.

W poblizu sp~gu tego kompleksu wyst~puj~ piaskowce gruboziarniste, lokalnie zlepieiicowate. Cz~sc srodkow~ i gorn~ stanowi~ srednio- i drobnoziarniste piaskowce, mulowce piaszczyste' i. mulowce. W wyzszych cz~sciach tego poziomu

wyst~puj~ utwory wulkaniczne. Skaly osadowe, lez~ce mi~dzy wulkanitami i w ich nadkladzie, nie rozni~ si~ od osadow ze sp~gu kompleksu wulkanicznego.

Najmlodszym ogniwem autunu na tym obszarze, s~ lupki walchiowe z Ratna, wyksztakone jako mi~zszy zespol mulowcow piaszczystych i mulowcow, niekiedy marglistych, barwy szarej.

Na podstawie przytoczonej charakterystyki litologicznej serii skalnych od- nosi si~ wrazenie, ze zjawiska wulkaniczne, ktore mialy miejsce w autunie, nie

wplyn~ly na zmian~ charakteru sedymentacji.

UTWORY WULKANICZNE OKOLIC TLUMACZOWA

Skaly wulkaniczne wyst~puj ~ w gornej cz~sci ogniwa piaskowca budowlanego z Zagorzyna i tworz~ szereg wzniesieii. morfologicznych. W tej cz~sci depresji srodsudeckiej przewazaj~ odmiany 0 posrednim skladzie chemicznym¹• Ande- zyty i zwi~zane z nimi skaly piroklastyczne stanowi~ 80% wulkanitow, reszta zas przypada na tufy ryolitowe.

Relacje przestrzenne mi~dzy cialami wulkanicznymi i utworami piroklastycz- nymi ~ raczej zlozone, co sprawia trudnosci przy prawidlowej ocenie sekwencji wulkanitow. Kolejnosc ta jest jednoznaczna po poludniowej stronie doliny Sci- nawki, gdzie - przy generalnym zapadzie calej serii ku SW - tufy ryolitowe znaj-

duj~ si~ w superpozycji wzgl~dem wyst~pieii andezytow (fig. 1). Skaly wulkaniczne zostan~ opisane poczynaj~c od najnizszych, w kolejnosci zgodnej z nast~pstwem

pionowym. .

Andezyty okolic Tlumaczowa buduj~ wi~ksze Iu!> mniejsze izolowane wy- chodnie, ukladaj~ce si~ polkoliscie wzgl~dem doliny Scinawki. Po obu stronach

I W starej nomenklaturze skaly te nazywano melafirami. Zgodnie z zaproponowanym ostatnio przez lUGS podzialem petrograficznym nalezy im nadai: nazw~ andezytow. Utwory wulkaniczne kwasne, zwane dawniej por- firami, odpowiadajl! ryolitom (A. Streckeisen, 1978).

(4)

602 Anna Gorecka

doliny wyginaj,! one ku wschodowi, natomiast w korycie rzeki wysuni~te s,! ku zachodowi. Wzdluz wychodni znajduje si~ kilka opuszczonych wyrobisk oraz duzy, czynny kamieniolom w Tlumaczowie (fig. 1). Skaly te wykazuj,! makro- skopowo struktur~ afanitow'!. Tworz'! odmiany teksturalne: masywn,!, g,!bczast'!

- i migdalowcow'!. Pustki skalne i szczelihY wypelnia kalcyt, dolomit, baryt i sy- deryt (M. Pawlikowski, 1978). Cz~sto spotyka si~ ametyst, krysztal gorski, morion, kwarc mleczny lub cytryn, koncentruj,!ce si~ wyl,!cznie w druzach i geodach. An- dezyt rna zmienn,! barw~ brunatn'!, brunatnofioletow,!, zielonaw,! lub ciemno- niebieskoszar,!. Zalezy ona od skladu mineralnego, ktory w koncowej fazie krysta- lizacji ulegl znacznemu zroznicowaniu. Andezyty niezmienione s,! najcz~sciej

ciemne. W przypadku albityzacji przyjmuj,! barw~ jasnoszar,!, w przypadku za- awansowanej chlorytyzacji - zielonaw,!, a w przypadku hematyzacji - czerwono- brunatn'! (H. Dziedzicowa, 1956, 1958).

Tufy ryolitowe lez'!ce powyzej andezytow tworz'! kilka odmian teksturalnych.

Najcz~sciej spotykan,! odmian,! S,! grubolawicowe, niewarstwowane utwory 0

gruzlowatej oddzielnosci i rozowoczerwonawych odcieniach. Nagromadzenia ziarn kwarcowych S,! niekiedy pospolite, a miejscami wi~ksze izolowane fragmenty szklisto-popiolowego materialu piroklastycznego sprawiaj,! wrazenie brekcji.

Partiami S,! porowate i odbarwione, pory wypelnia zielona lub rdzawa zwietrzala substancja. W innych miejscach skala sklada si~ z pizolitow (srednicy 1-4 cm), tkwi,!cych w masie materialu drobnoziarnistego. Niekiedy w gornej cz~sci warstwy z pizolitami skala rna barw~ rozowozielon'! i zlozona jest wyl,!cznie z ostro-

kraw~dzistych fragmentow kwarcu, tkwi,!cych w drobnoziarnistym materiale

popiolowym. \

Granica mi~dzy tufami ryolitowymi a lez'!cymi wyzej mulowcami i piaskowcami nie jest ostra i wykazuje cechy granicy sedymentacyjnej. Przy sporz,!dzaniu mapy przyj~to j,! w miejscu, gdzie zanikl material piroklastyczny. Dolna granica tej warstwy jest ostra., Skaly drobnodetrytyczne lez'!ce ponizej wykazuj,! cechy slabego oddzialywania termicztlego (?), co ujawnia si~ zwi~kszon,! twardosci,!

i zwi~zlosci,! tych utworow oraz zmian,! tekstury z lupkowej na bulast'!.

Ponad mulowcami i drobnoziarnistymi piaskowcami, lez'!cymi na tufach ryolitowych, wyst~puj,! andezytowe skaly piroklastyczne. Poziom mulowcow oddzielaj,!cych te skaly rna zmienn,! mi'!zszosc. Na poludnie od doliny Scinawki andezytowe skaly piroklastyczne maj,! form~ warstwy, ktora ci,!gnie si~ w kie- runku Ratna, natomiast na polnoc od doliny rzeki wychodnia tych skal zajmuje

wi~ksz,! powierzchni~, jednakze w znacznej mierze zakryt'! przez utwory plejstocenskie. Omawiane skaly S,! malo odporne na wietrzenie, dlatego tez odsloni~cia

nalez,! do rzadkosci. Cz~sc andezytowych skal piroklastycznych moze reprezen- towac brekcje intruzyjne.

Piroklastyczne skaly andezytowe maj,! barw~ ciemnobrunatn,!, z char~kte

rystycznymi dla nich bialymi i zoltawymi c~tkami. S,! to najprawdopodobniej zwietrzale ziarna skaleni. Ulawicenie sredniej gruboSci (2 - 30 cm) jest zazwyczaj dobrze widoczne, a w grubookruchowym materiale spotyka si~ cz~sto fragmenty andezytu w roznym stopniu zaokr'!glone. W obr~bie wychodni omawianych skal na polnoc od Tlumaczowa wyst~puj,! soczewy brunatnych mulowcow.

PROBLEMY GEOLOGII WULKANITOW PERMSKICH

Wsrod licznych przejawow wulkanizmu hercynskiego w Sudetach jedynie wulkanity w obr~bie skal osadowych autunu maj,! ustalon,! pozycj~ stratygra- ficzn'!. W depresji srodsudeckiej tworz'! mi'!zszy kompleks maj,!cy duz,! ekstensj~,

(5)

zwlaszcza w partii osiowej tej jednostki. Ryolitom i andezytom towarzysz(! skaly piroklastyczne. W zwi(!zku z ich 0 becnosci(! najcz~sciej przyjmuje si~, ze wulkanizm mial charakter subaeryczny. Na podstawie tego zalozenia wypracowano raczej dose zlozony i nie zawsze latwy do interpretacji model kolejnosci zjawisk wulkanizmu permskiego w depresji srodsudeckiej.

Tabela

Nast~pstwo permskich skal wulkanicznych w okolicach TIumaczowa w interpretacji roinych autorow

S. Kozlowski K. Dziedzic A. G6recka A. G6recka

(1958, 1963) (1958) (1980) (1982)

melafir i tufy melafi- melafir i tufy meIa- andezyt i brekcje in-

rowe WI! HI cykiu firowe II cyklu wul- truzyjne (tufizyty) andezytowy etap

wuIkanicznego kanicznego andezytowe ~~UbwuIkanizmu

tufy porfirowe A" II tufy porfirowe I cy- t ufy ryolitowe ryolitowy etap wul-

cyklu wulkanicznego kiu wuIkanicznego kanizmu

melafir W ^I cyklu melafir I cyklu wuI- andezyt wulkanicznego kanicznego

Nast~pstwo wulkanitow w okolicy Tlumaczowa bylo przedmiotem badan K. Dziedzica (1958) i S. Kozlowskiego (1958, 1963) - tab. 1. W wymienionych pracach autorzy uzywaj(! starych nazw skal wulkanicznych, tj. melafir i porfir.

Terminy te w niniejszym opracowaniu zast(!piono nazwami stosowanymi obecnie.

K. Dziedzic (1958) wyroznia dwa roznowiekowe poziomy andezytow i zwi(!- zanych z nimi skal piroklastycznych oraz rozdzielaj(!cy je poziom tufow ryolitowych. Autor ten interpretuje je jako efekty kolejnych etapow erupcji, nalez(!cych do dwoch cykli wulkanicznych. T~ sam(! sekwencj~ S. Kozlowski (1958, 1963) wyjasnia trzema cyklami wulkanicznymi. Dolny poziom skal wulkanicznych o posrednim skladzie chemicznym reprezentowany jest w okolicy Tlumaczowa przez andezyty, ktore zaznaczaj(! si~ w morfologii w postaci wzgorz Gardzien, Koscielna Gora i ci(!gu pagorow 0 przebiegu rownoleznikowym na polnocnym brzegu Scinawki. Wedlug K. Dziedzica (1958) wylew lawy andezytowej rozpocz(!l pierwszy cykl. S. Kozlowski (1958, 1963) andezyty te ozna~za symbolem

W .

I cykl. Lez(!ce wyzej tufy ryolitowe w interpretacji K. Dziedzica (1958) zamykaj(!

I cykl wulkaniczny, natomiast w interpretacji S. Kozlowskiego (1958) nalez(! do etapu ryolitowego II cyklu wulkanicznego. Profil kompleksu eruptywnego w okolicach Tlumaczowa koncz(! andezyty i zwi(!zane z nimi skaly piroklastyczne, zajmuj(!ce duzy obszar na poludnie od Tlumaczowka i Rudawy (fig. 1). K. Dziedzic (1958) zalicza je do andezytow mlodszych, nalez(!cych do II cyklu wulkanicznego, a S. Kozlowski (1958, 1963) traktuje jako II i III pokryw~ andezytow(! III cyklu wulkanicznego, ktory w sposob pelniejszy rozwin(!l si~ w czeskiej cz~sci depresji.

Podczas prac terenowych nasun~ly si~ pewne w(!tpliwosci dotycz(!ce formy cial wulkanicznych. E. Dathe (1904) andezyty otaczaj(!ce Tlumaczow okresla jako jeden ci(!gly horyzont, ktory powstal na skutek zastygni~cia powierzchniowego potoku lawowego. Obserwacje morfologii terenu oraz badania geologiczne nie potwierdzaj(! tego pogl(!du, bowiem andezyty zaznaczaj(! si~ jako pojedyncze

(6)

604 Anna G6recka

wzgorza rozdzielone dolinami. Niekiedy udaje si~ przesledzic cietgly profit geologiczny wzdluz takiej doliny. Na przyklad w dolinie mi~dzy wzgorzami 0 wysokosci 417,4 i 438,0 m n.p.m. (fig. 1) nie zaobserwowano wychodni andezytu.

W miejscu, gdzie zgodnie z zasadami intersekcji nalezaloby si~ jej spodziewac,

wyst~pujet mulowce i lupki impregnowane krzemionket.

Prace przeprowadzane dla wyznaczenia granic geologicznych zloza andezytu Tlumaczow (Dokumentacja geologiczna zloia melafiru "Tlumacz6w", 195.8) wy- kazaly, Ze cialo wulkaniczne eksploatowane w kamieniolomie jest niewielket izo- Iowanet soczewet, ktora nie rna poletczenia z andezytem, budujetcym wzgorze 0 wysokosci 459,0 m n.p.m. (fig. 1).

Kamieniolom w Tlumaczowie jest jednym z nielicznych miejsc w depresji srodsudeckiej, w ktorym stwierdzono zakorzenienia andezytu. W NWN cz~sci

kamieniolomu kontaktuje on z piaskowcem budowlanym, w postaci warstw za- padajetcych si~ na polnoc pod kettem 75°. W sPetgll I i II poziomu eksploatacyjnego kamieniolomu lezet lupki zmienione termicznie, nachylone pod kettem 10° w kie- runku NWN. "Poddarcie" warstw mulowcow obserwuje si~ tez na kontakcie z andezytem Koscielnej Gory.

W setsiedztwie czynnego kamieniolomu znane set rowniez zyly, ktorymi magma andezytowa wdzierala si~ w skaly oslony. W odsloni~ciu w dolinie Scinawki (cen- trum Tlumaczowa - fig. 1) podczas ostatnio prowadzonych badan terenowych stwierdzono, ze wyst~pujetcy tam andezyt przebijajetc oslon~ skal osadowych nie dotad do powierzchni. Dowodem na to jest zaobserwowany przez autork~ kon- takt andezytu z otulajetcymi go z boku i od gory termicznie zmienionymi lupkami.

Celem badan geologicznych utworow wulkanicznych w Sudetach jest ustalenie stratygrafii tych utworow. Skaly te w okolicach Tlumaczowa wyst~pujet w obr~bie

drobnodetrytycznych i monotonnych osadow ogniwa piaskowca budowlanego z Zagorzyna, brak wi~ reperow stratygraficznych, do ktorych mozna by odniesc ich pozycj~. Wydaje si~ zatem sluszne przyj~cie za poziom odniesienia tufow ryolitowych. W takim uj~ciu pozycja stratygraficzna andezytu jest rozna. Nawet andezyty, ktore byly uznawane za potok lawowy, wykazujet zmienne polozenie w stosunku do tufow ryolitowych.

Horyzont tufow ryolitowych jest jedynym poziomem przewodnim dla tych okolic. Na polnoc od Tlumaczowa ulega on jednak naglemu przerwaniu i poja- wia si~ dopiero w okolicy Rudawy (poza granicami skartowanego terenu). Brak go na duzej przestrzeni, ktora jest zaj~ta przez andezyty i zwietzane z nimi skaly piroklastyczne z wkladkami skal osadowych. Taki obraz kartograficzny moze wskazywac, ze cietg10sc warstwy tufow ryolitowych zostala przerwana w czasie intensywnej dzialalnosci magmowej, ktorej efektem Set andezyty i zwietzane z nimi skaly piroklastyczne. Ponadto w obr~bie andezytow spotyka si~ porwaki tufow ryolitowych. Przytoczone wyniki obserwacji sklaniajet do wysuni~cia przypusz- czenia, ze andezytowy etap dzialalnosci wulkanicznej w okolicach Tlumaczowa nastetpil po osadzeniu si~ tufow porfirowych.

UWAGI KONCOWE I WNIOSKI

Wyniki obserwacji terenowych pozwaiajet na nowet interpretacj~ rozwoju wulkanizmu dolnopermskiego w stosunku do pogletdow wyrazonych wczesniej.

Uwzgl~dniajetc litologi~ utworow osadowych w setsiedztwie wulkanitow oniz relacje tych ostatnich wzgl~dem skal osciennych, opinia 0 powierzchniowym wulkanizmie, przynajmniej niektorych ogniw, moze budzic wettpliwosci. An- dezyty z okolic Tlumaczowa tworzet raczej niewielkie, izolowane ciala w for-

(7)

mie soczew. Sl! to pOJeoyncze, plytkie intruzje magmowe w obr{!bie osadowych skal autunu. Takie uj{!cie pomaga w zrozumieniu okolicznosci, ktore byly raczej trudne do interpretacji. Przyjmuj(}c takie stanowisko naleiy wyjasnie pochodze- nie i geneZ{! skal piroklastycznych, ktore S(!. bogato reprezentowane w okolicach Tlumaczowa. Obserwacje geologiczne prowadzone wtym rejonie sugeruj(}, ie ryolitowe materialy piroklastyczne s(} tufami.

Po powstaniu tufow ryolitowych, a wi{!c po etapie wulkanizmu kwasnego, nast(}pil etap wulkanizmu andezytowego. Doprowadzil on do powstania cial ande- dezytowych w formie soczew. Soczewy te prawdopodobnie utkn{!ly w skalach oslony nie przebijaj(}c ich. Magma andezytowa migruj(}ca ku gorze wykorzysty- wala szczeliny tensyjne, jakie powstaly w podloiu depresji w czasie subsydencji dna zbiornika. Material piroklastyczny i gazy, zwi(}zane ze zjawiskami wulkanicznymi, tworzyly lub wyprzedzaly w{!drowk{! magmy ku gorze. Material ten, podobnie jak magma andezytowa, mogl nie przedrzeC si{! przez oslon{! skal osadowych, w zwi(}zku z czym andezytowe skaly piroklastyczne mog(} reprezentowae typ brekcji intruzyjnej lub tufizytu (K. Dziedzic, 1980a, b, 1981).

Istotn(} spraw(} jest wiek i chronologia zjawisk wulkanicznych. Uwaza^psi{!

na ogol, ie skaly wulkaniczne mog(} bye okreslane wiekowo na podstawie utwo- row, w obr{!bie ktorych wyst{!puj(}. Ma to peIne uzasadnienie, jezeli udowodniony jest powierzchniowy charakter zjawisk wulkanicznych. Model subwulkaniczny pozwala natomiast na rozszerzenie okresu, w ktorym miala miejsce dzialalnosc magmowa. Niew(}tpliwie centra wulkanizmu eksplozywnego 0 charakterze ryoli- towym aktywne byly w czasie sedymentacji ogniwa piaskowca budowlanego z Zagorzyna. Jak to juz podkreslano poprzednio, subsekwentnie wzgl{!dem powstania wulkanitow kwasnych miala miejsce andezytowa aktywnose magmowa.

Przedstawiony powyiej schemat rozwoju zjawisk wulkanicznych w okolicy Tlumaczowa zgodny jest z modelem zaproponowanym przez K. Dziedzica (l980a, b, 1981), a opracowanym dla calej depresji srodsudeckiej.

Oddzial Doinosillski lnstytutu Geologicznego Wroclaw, al. Jaworowa 19 Nadeslano dnia 23 listopada 1981 r.

PISMIENNICTWO

DATHE E. (1904) -; Erlauterungen sur geologische Karte Blatt Wiinschelburg. Kgl. Preuss. Geo!.

L.-A. Berlin.

DOKUMENTACJA GEOLOGICZNA ZLOZA MELAFIRU "TLUMACz6w" (1958) - Arch.

Komb. Geol. "Zachod". Wroclaw.

DON J. (1961) - Utwory mlodopaleozoiczne okolic Nowej Rudy. Zesz. Nauk. UWr. ser. B, nr 6, Nauki o Ziemi, z. 3, p. 3-49.

DZIEDZIC K. (1958) - Nast~pstwo permskich skal wulkanicznych w rejonie Nowej Rudy na Dol- nym Sl~sku. Rocz. Pol. Tow. Geol., 28, p. 109 -120, z. l.

DZIEDZIC K. (1961) - Utwory dolnopermskie w niecce srodsudeckiej. Studia Geol. Pol., 6.

DZIEDZIC K. (1980a) - Subvolcanic intrusions of Permian volcanic rocks in the Central Sudetes.

Z. Geol. Wiss., 8, p. ll81-1200, nr 9.

DZIEDZIC ~. (1980b) - Niektore problemy chemizmu wulkanitow dolnosl~skich. Kwart. Geol., 24, p. 537 - 552, nr 3.

(8)

606 Anna

DZIEDZIC K. (198 I) - Charakter i przebieg hercynskiej dzialalnosci wulkanicznej w Centralnych Sudetach. W: Problemy wulkanizmu hercynskiego w Sudetach Srodkowych. Materialy Konfe- rencji Terenowej, Ziemia Walbrzyska, p. 80-86. Wroclaw.

DZIEDZICOWA H. (1956) - Spilityzacja "melafir6w" perm skich w niecce sr6dsudeckiej. Prz.

Geol., 4, p. 435 - 436, nr 9.

DZIEDZICOWA H. (1958) Metasomatoza "melafir6w" permskich ze Swierk6w na Dolnym Sl,!sku. Rocz. Pol. Tow. Geol., 28, p. 79 - 107, z. l.

GORECKA A. (1980) - Budowa geologiczna okolic Tlumaczowa. Arch. UWr. Wroclaw.

GROCHOLSKl A. i in., (1980) - Ocena stanu rozpoznania geologicznego polskiej cz~sci depresji sr6dsudeckiej. Arch. lnst. Geol. Wroclaw.

KOZLOWSKI S. (1958) - Wulkanizm permski w rejonie Gluszycy i Swierk6w na Dolnym Sl,!sku.

Rocz. Pol. Tow. Geol., 28, p. 5 - 60, z. 1.

KOZLOWSKI S. (1963) - Geologia wulkanit6w permskich w centralnej cz~sci depresji sr6dsudeckiej (Dolny Sl,!sk). Pro Geol.· Kom. Nauk. Geol. PAN Oddz. w Krakowie, 14.

P A WLlKOWSKI M. (1978) Ametysty z Dolnego Sl,!ska. Geologia, 4, p. 81 - 90, z. 1.

STRECKEISEN A. (1978) Classification and nomenklature of volcanic rocks, lamprophyres and melilitic rocks. lUGS Subcomission on the Systematics of Igneous Rocks. N. Jh. Miner. Abh., nr 1, p. 1-14.

3AME4AHIIIJ:I 0 nEPMCKIIIX BYJ1KAHIIITAX B OKPECTHOCTJ:lX TJ1YMA40BA

(BOCT04HAJ:I 4ACTb BnAAIIIHbl)

B CTOTbe npI4BO,D,RTCR pe3ynbToTbi reonOrl4yeCKOrO ~13yyeHV1R oKpecTHocTei:1 TnYMOYOBO. B ^3TOM

poi:1oHe 30nerOlOT OCO,D,OYHble 14 BynKOHV1yeCKV1e nOpO,D,bl OT3HO. OCO,D,OYHble nOpO,D,bl Bblcwei:1 YOCTV1

p03pe3o npe,D,CTOBnRIOT c060i:1 MOHOTOHHbli:1 KOMnneKC MenKO 06nOMOYHbiX nopo,D,. B Cpe,D,Hel4 ero YOCTV1 30nerOlOT nV1poKnOCTV1yeCKV1e 14 nOBOBble synKOHV1yeCKV1e nOpO,D,bl. no c. K03nOBCKOMY (1958, 1963) onHcKV1i:1 BynKoH143M HO 3T0i:1 TeppV1TopV1V1 ,D,eJ1l.1TCR HO TpH llV1Kno. KO)l(,D,bli:1 llHKn HOYV1HOnCR 143- nV1RHHeM OH,D,e3I4TOB0I1 nOBbl, nocne yero npOV1CXO,D,V1nO IHnV1RHV1e pV10nHTOBOH nOBbl. ¢>OIlV10nbHbIM OHonorOM OH,D,e3V1TO RBnRIOTCR OH,D,e3V1TOBble Tycj>bl, a pV10nV1TO - pV10nV1TOBble Tycj>bl.

B pe3ynbToTe reOnOrV1yeCKOrO V13yyeHV1R P0i:10HO OBTOP npHwno K 30KnlOyeHV1IO, YTO HO 3T0i:1 TeppV1TopHH nepBblM 3TonOM BynKoHH3MO 6blno OCO)l(,D,eHV1e pHonV1ToBblX Tycj>OB. OHH 06P030BO- nV1Cb BO BpeMR Ce,D,HMeHTOllV1V1 3BeHbeB cTpoV1TenbHblx neCKOB 30rY)l(HHo. nocne 3Tono KV1cnoro Byn-

KOHH3MO HocTynon 3Ton OH,D,e3V1TOB0I1 OKTV1BHOCTV1. B pe3ynbToTe 06p030BonV1Cb OH,D,e3V1TOBble Teno B BV1,D,e .nV1H3. 3TV1 m1H3bl, BepORTHo, YBR3nH B OKPY)l(OlOll.IV1X nopo,D,OX He np06V1B I1X. AH,D,e3HTOBOR MarMO Ml1rpl1pOBOnO BBepx no Tpell.ll1HOM pOCTR)I(eHI1R, KOTopble 06p030BOnl1Cb B OCHOBOHI1I1 BHyTPI1- CY,D,eTCKOI4 BnO,D,I1Hbl BO BpeMR nOHl1)1(eHI1R ee ,D,HO. nl1pOKnOCTl1yeCKI1i:1 MOTepl10n OH,D,e3I1TOB0I4 Mor- Mbl TOK)I(e Mor He np0611TbCR CKB03b OCO,D,OYHbll4 nOKpOB. n03TOMY OH,D,e3I1TOBble nl1pOKnOCTl1yeCKl1e nopO,D,bl MoryT OTHOCHTbCR K Tl1ny HHTPY3V1BH0I4 6peKYV1H - Tycj>V13I1T (K. t:\3e,D,3Hll, 19800, b, 1981).

CYll.leCTBeHHol4 np06neMol4, 30TporV1BOeM0I4 B CTOTbe, RBnReTCR Bonpoc B03POCTO 14 xpoHonorV1R BynKOHV1yeCKV1X npoRBneHV1I4. EcnV1 npHHRTb, YTO BynKoHV13M HOCHn nOBepXHOCTHbl14 xopoKtep, BO- 3POCT 3cj>cj>Y3V1BHoro KOMnneKCO ,D,OTV1pyeTcR B03POCTOM nopo,D" B KOTOPblX 30nerOlOT BynKoHV1Tbl.

Cy6BynKOHV1yeCKOR MO,D,enb RBneHV1R n03BonReT pOCWV1pV1Tb rpoHV111bl nepV10,D,O BynKOHHyeCKOI4 ,D,eR-

(9)

TenbHOCTIiI. HeCOMHeHHO TO, YTO L\eHTpbl B3pblBHoro BynKoHIiI3MO pliIonlilTOBoro Tlilno 6blnlil OKTHB- Hbl eo BpeMR ceAIiIMeHTOL\IiIH CTpOIiITenbHoro neCYOHIiIKO 30rY>KIiIHO. AHAe31i1TOBbliii MorMOTIiI3M 6bln cy6ceKBeHTHbiM no OTHOWeHIiIK> K 06P030BOHIiIK> KliIcnblX BynKoHHTOB. V1TQK BynKQHIiI3M B OKpeCT- HOCTRX TnYMOYOBO npORBnRnCR AByMR ~TonOMIiI.

Anna GO RECKA

SOME REMARKS ON PERMIAN VOLCANIC ROCKS IN THE VICINITIES OF TLUMACZOW (EASTERN PART OF THE CENTRAL SUDETIC DEPRESSION)

Summary

The paper presents results of geological studies on Autunian sedimentary and volcanic rocks occurr- ing in the vicinities of Tlumaczow. Sedimentary rocks forming upper part of the section represent a monotonous complex of fine detrital deposits. Middle part of that complex displays pyroclastics rocks and volcanic lavas. According to S. Kozlowski (1958, 1963), the development of Autunian volcanism proceeded in three stages in this area. Each of these stages began with extrusions of andesite lavas which were followed by those of rhyolite lavas. Andesite tuffs represent facies equivalents of andesites, and the rhyolite - of rhyolites.

My studies showed that the first stage of volcanic activity in this area was connected with deposi- tion of rhyolite tuffs. The tuffs were originating in time of sedimentation of the Zagorzyn building sandstone member. The stage of acid volcanism was followed by that of andesite activity, resulting in origin of lenticular andesite bodies. The bodies were presumably stopped in cover rocks, not penetrating them.

Andesite magma was migrating upwards along tensional fissures formed in the basement of the Central Sudetic Depression in time of subsidence of its floor. Pyroclastic material related to andesite magma was also unable to penetrate through the cover of sedimentary rocks. That is why pyroclastic andesite rocks may represent breccia of the intrusive type - tuffisite (K. Dziedzic, 1980a, b, 1981).

An important problem rised in this paper is that of the age and chronology of the volcanic phenomena.

Assuming surface nature of the volcanism, the eruptive complex may be interpreted as coeval with rocks in which the volcanites occur. Subvolcanic model makes plausible wider interpretation of time inter- val of the volcanic activity. Centres of the rhyolite-type eruptive volcanism have undoubtedly been active in time of sedimentation of the Zagorzyn building sandstone member. The activity of andesite magma has been subsequent in relation to the origin of acid volcanic rocks. Therefore, it appears that Permian volcanism was developing in two stages in the vicinities of Tlumaczow.