Wiktor Hahn
Nieznany dialog chełmski o cesarzu
Maurycjuszu z r. 1747
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 27/1/4, 496-500
III. MATERJAŁY.
Nieznany dialog chełmski o cesarzu Maurycjuszu z r. 1747.
W b i b lj o t e c e A r c h iw u m p a ń s t w o w e g o w L u b l in ie z n a j d u j e s i ę p o d n r . 4 3 4 4 w t o m i e , z a w i e r a j ą c y m k ilk a d r u k ó w z X V III w ., m i ę d z y in n e m i p r o g r a m w i d o w i s k a s z k o l n e g o , p r z e d s t a w i o n e g o w C h e łm ie w r. 1 7 4 7 . D r u k t e n , n i e z n a n y n a s z y m b ib lj o g r a f o m , p r z e d e w s z y s t k i e m K a r o lo w i E s t r e i c h e r o w i 1), m a t y t u ł n a s t ę p u j ą c y :
Historia functam Mauritii Caesaris cladem a Phoca sibi illatam continens, scenicis repraesentationibus in theatro per rethoricam ( s i c ! ) scholarum Piarum iuventutem reproducta, perillustri et ad modum reverendo Domino D. Antonio Rogulski, Canonico Chel- mensi, Vice-Decano Cathedrali, admodum R. R. Vicariorum Cathe- dralium Crasnostaviensium Seniori. S. Annae in eadem Ecclesia praebendario, dicata, a P. Petro à S. Daniele rhetorices professore.
Chelmae die mensis anno 1747. Zamosci. Typis academicis ( F o lio .
S t r o n 8 ) . W d r u k u n i e z a z n a c z o n o d n ia i m i e s ią c a . N a k a r c ie d r u g ie j z n a j d u j e s i ę c z o ł o b i t n a d e d y k a c j a a u t o r a w s p o m n i a n e m u w t y t u l e k s i ę d z u A n t o n i e m u R o g u ls k i e m u , b liż e j n i e z n a n e m u ; p o d o b n ie ż i o a u t o r z e d i a l o g u n i e m a m y ż a d n y c h w i a d o m o ś c i . K a r ta 3 i 4 z a w i e r a j ą t r e ś ć d i a l o g u , k t ó r ą p o n iż e j w c a ło ś c i p o d a j ę . A r g u m e n t . S t r a s z n ą M a u r y c e g o C e s a r z a ś m ie r ć o d F o k a s a z a m o r d o w a n e g o , r ó ż n e p o p r z e d z i ł y i z n a k i i g r z e c h y M a u r y c e g o , o c z e m w d z i e j a c h k o ś c i e l n y c h B a r o n iu s z a p a t r z r o k u 6 0 2 . A n t y p r o l o g . P a ll a s , n a k ł o n i o n a p r o ś b ą m ł o d z i s z k o l n e j , z a m y ś l a s c e n i c z n y p r o d u k o w a ć a k t . G d y d e l ib e r u j e , c o m a w z i ą ć z a m a t e r j ę i c z y j e m i m ie n i e m p r a c ę s w o j ą o z d o b i ć , F a m a o h i s t o r j i, F o r t u n a o p r o t e k t o r z e W . Im c i K s ię d z u A n t o n im R o g u ls k im w i e d z ą c , z a c n o ś ć j e g o d e t e r m in u j e .
*) N ie zna go także J. K o c h a n o w s k i w sp isie druków zamojskich pom ieszczonym w D ziejach A k a d e m ji Z a m o jsk ie j (1594—1784). Kraków 1899
P r o l o g .
Dedykacją W. Imci Księdzu Antoniemu Rogulskiemu, Kano nikowi Chełmskiemu, zawiera w sobie.
AKT PIERWSZY.
Scena l-ma.
Wiara z pobożnością i zakonnem życiem ubolewa na nie które krzywdy, uczynione sobie od Maurycego Cesarza, do Boga modły czyni. Sprawiedliwość Boska cieszy ją, obiecując przyzwoitą występkom dać karę.
Scena 2-da.
Fata z rozkazu sprawiedliwości Boskiej zmawiają się na Maurycego; gdy staje między niemi zgoda, ażeby Fokasa do tej sprawy zażyć, weselą się, śpiewając.
Scena 3-tia.
Okrucieństwo z Zawziętością wzbudza Fokasa do rebelji, któremu chociaż Wdzięczność i Bojaźń Boska odradza, jednakże nie słucha.
Scena 4-ta.
Fokasa Okrucieństwo napojem zaraźliwym poi, którego jak prędko się napił, okrutnym się staje i bunt między żołnierzami czyni przeciwko Maurycjuszowi.
Scena 5-ta.
Żołnierze zgodnemi głosy Fokasa cesarzem obierają.
Scena 6-ia.
Aplauduje Fokasowi wojsko przy różnych rycerskich sztukach.
A K T D R U G I. Scena l-ma.
Fama wieści o zamięszaniu, rebelji i przyszłem nieszczęściu Maurycego między przedniejszemi roznosi. Ci różnie dyskutują między sobą, przypominając dawne, nie dobrze ominujące Cesa rzowi prognostyki, potem przestrzec go myślą.
Scena 2-da.
Przerażony uczynioną relacją o przyszłem na siebie nie szczęściu, Maurycy turbuje się. Konfidenci jego cieszą go śpiewa niem i salty rozrywają, ale gdy mu wybić aprehensji z głowy nie mogą, dla jakiejkolwiek folgi deklarują się wywiedzieć od astro logów, ktoby tej rebelji był początkiem.
Scena 3-tia.
Astrologowie z liter P H na niebie pokazanych wykładają, że ten ma być głową rebelji, który od P H imię swoje zaczyna.
4 9 8 Ш. MATERJAŁY.
Scena 4-ta.
Wziąwszy informację z liter pokazanych, Maurycjusz suspicję ma na Filippika; przychodzącego surowemi naprzód gromi słowy, potem rozkazuje żołnierzom mieć go na pilnem oku.
Scena 5-ta.
Maurycy sen swój, który miał być straszny, roztrząsa, uznaje wolę Boską, ażeby żyjąc cierpiał za defekta swoje. Tymczasem Fama stawa przed nim, znać dając, że Filippik rozpacza, do któ rego posyła Maurycjusz, deklarując go wolnym uczynić i prze prosić.
Scena 6-ła.
Filippik uskarża się na niesłuszną weksę; wtem odbiera wia domość, ażeby stanął przed Maurycym; aczkolwiek strwożony, jednak idzie, Maurycy zaś wolnym go czyni i przeprasza.
AKT TRZECI.
Scena l-ma.
Okropna dochodzi nowina Maurycego, że Fokas z rebellitu- jącem wojskiem ciągnie ; miłość ku synom i bojaźń radzi mu, żeby
się brał do ucieczki.
Scena 2-da.
Maurycy ze synami kryje się przed Fokasem, gdzie poniekąd odbiera konsolację, lecz potem przestraszony powraca.
Scena 3-tia.
Stawa w pałacu Maurycy; miłość pospolitego dobra wymaga na nim, że pozwala własnego syna jednego ukryć, a cudzego na to miejsce przybrać w syno[wskie] szaty.
Scena 4-ta.
Bierze Maurycego w kajdany Fokas, wywiaduje się, i do świadcza, czyli wszyscy prawdziwi są synowie jego. Maurycjusz po długich rozmowach z wielką wyznaje rezolucją, że jeden nie jest własny, gdzieby zaś był własny, dokłada.
Scena 5-ta.
Fokas okrutny wydaje dekret, żeby pierwej synowie a potem Maurycy ojciec ginął; ci lamentują jeden nad drugim, żegnają się z ojcem, na ostatek porządkiem giną.
Scena 6-ta.
Żołnierze ufundowanemu przez zgubę Maurycego na tronie cesarskim Fokasowi, raźnie przy aplauzach czynią aprekacje, ży cząc mu fortuny zawsze sprzyjającej.
Epilog.
Fortuna wzgardziwszy Fokasem, aplaudując protektorskiemu imieniowi W. Imci Księdza Kanonika, jemu naprzód za przyjęcie aktu, a potem godnemu audytorowi za przytomność i łaskawe ucho dziękuje.
Jak z notatki autora wynika, oparł się w dialogu swym na znanych Dziełach Kościoła B a r o n j u s z a , przedstawiając upadek cesarza wschodniego Maurycjusza w r. 602. Urodzony w r. 539 w Arabissus w Kapadocji, pojął Maurycjusz za żonę córkę Tyber- jusza II, po którego śmierci objął rządy w r. 582. W r. 602 po wstał przeciwko niemu Fokas, który pokonawszy wojska Maury cjusza kazał go stracić wraz z pięciu synami.
Przytoczony powyżej argument djalogu z tego względu zasłu guje na uwagę, że uwzględniony w nim motyw poruszają jeszcze trzy inne znane mi utwory powstałe w Polsce, to jest:
1) Cesarz Maurycjusz. Surowej sprawiedliwości Boskiej przy kład od prześwietnej młodzi Akademji Wileńskiej Societatis Jesu, w publicznej tejże Akademii sali na widok dany. Roku 1753. Dnia [27 lutego dopisane] B. m. [Wilno 1753] 4. K. nlb. 2 (Egzem plarz w Bibljotece Jagiellońskiej. Estreicher. Bibljografja polska XXII, 243).
2) P r z e r a d z k i ( P r z e r a c k i ) A n t o n i Soc. J. (1727 + 1768). Maurycjusz państw wschodnich cesarz. Tragedja przeświet nym Wielmożnego IMci Pana Maurycego Kitnowskiego Chorążyca Pomorskiego imieniem zaszczycona od prześwietnej młodzi ćwi czącej się w naukach poetycznych i geograficznych na publicznej sali szkół poznańskich Societatis Jesu na widok dana roku 1754. Dnia 22 lutego. Za dozwoleniem starszych, w Poznaniu w drukarni J. K. M. Collegium Societatis Jesu. 4. Κ. 4. nlb. i str. 62 liczb. (Egzempl. w Bibljotece Ossolińskich. Estreicher. J. w. XXV, 348).
3) L i c h o n i e w i c z J ó z e f Mi c ha ł . Poena sceleris comes, talione gladii in crudeli Phoca vindicata scenice, tragico apparatu, dignissimo magnorum hospitum conspectui a nobilissima iuventute academica in publico Scholarum Culmensium theatro patrio ligato idiomate repraesentata. Anno quo MorDaCes CaeLo reX presserat orbi. Thorunii imprimebat Christian Frid. Kunzen Nobil. Senat, et gymn. Typographus. [1761]. Folio. Arkuszy 5 *)·
Motyw, opracowany w wymienionych powyżej dialogach, napotykamy dość często w zagranicznych dialogach szkolnych ; poniżej zestawiam tytuły kilku takich utworów *). Moment ten
*) Egzemplarz w Bibl. Jagiellońskiej. E s t r e i c h e r . J. w. XXI, 265 O przedstawieniu dialogu w Chełmnie w r. 1761 w spom ina E s t r e i c h e r T e a t r a w P o l s c e . W Krakowie 1873. I. 54 nn.
*) Z estaw ienie poniższe podaję w edług pracy P. B a h l m a n n a Jesu- iten-D ram en der niederrheinischen Ordensprovinz. Leipzig. 1896. (przy cyta tach używ am skrótu: B.).
1. Tragaedj, oder Trawriges Schaw spiel vom Käyser Mauritio. Mün ster. 1652. (В. 101).
5 0 0 III. MATERJAŁY. 0 t y l e j e s t w a ż n y , ż e m o ż n a b y w n a s z y m w y p a d k u p r z y p u s z c z a ć p e w i e n z w i ą z e k m i ę d z y u t w o r a m i z a g r a n ic z n e m i a n a s z e m i , o s n u - t e m i n a t l e h is t o r j i M a u r y c j u s z a . N a p o d s t a w i e p o d a n y c h z e s t a w i e ń w i d o c z n e j e s t , ż e d o b a r d z o c z ę s t o o p r a c o w y w a n y c h t e m a t ó w 1 z a g r a n ic ą i u n a s w t e a t r z e s z k o l n y m n a l e ż a ł a h is t o r j ą M a u r y c j u s z a . B l i ż s z y c h j e d n a k s z c z e g ó ł ó w o w p ł y w i e k t ó r e g o ś z d i a l o g ó w z a g r a n ic z n y c h n a d ia l o g i n a s z e o c e s a r z u M a u r y c j u s z u p o d a ć n a r a z ie n ie m o g ę , w o b e c t e g o , ż e w y m i e n i o n e d ia lo g i z a g r a n ic z n e s ą m i n i e d o s t ę p n e . W iktor Hahn.
Materjały do życiorysu i twórczości Ignacego Krasickiego.
(Ciąg dalszy)
C Z Ę Ś Ć D R U G A .
Po Krasickim pozostało sporo autografów, dochowanych w archiwach i bibljotekach, publicznych i prywatnych, jak: Archiwum kapitulne w Frauenburgu, Archiwum hr. Konarskich w Dubiecku, Archiwum hr. Krasickich w Bachórcu, Archiwum hr. Lehndorfów w Sztynorcie, Archiwum Pawła Popiela w Kra kowie, Bibljoteka Fundacji W iktora hr. Baworowskiego we Lwowie, Bibljoteka Kórnicka, Bibljoteka Uniwersytecka w W ar szawie, Bibljoteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Bibljoteka Zakładu Nar. im. Ossolińskich we Lwowie, Muzeum XX. Czartoryskich w Krakowie i i. Rękopisy rzeczone podzie lić można na dwie grupy: pierwszą stanowią notatniki, zawie rające zapiski z lektury, tem aty do opracowania oraz pierwsze rzuty projektowanych lub napisanych zczasem utworów, drugą tworzą bruljony tudzież czystopisy dzieł, dokonane ręką własną autora albo pracujących na jego zlecenie kopistów.
Notatniki, obfitujące w nieznane i niezmiernie ważne materjały do badania rozwoju twórczości poety, publikujemy tutaj w całości, inne rękopisy, mieszczące teksty druko
2. Masen Jakob. (1606 - j - 1681). M auritius Orientis Imperator. Tra goedia (В. 5).
3. Mauritius. Tragoedia. Aquisgrani. 1716. (В. 15 п.).
4. Crudelitas castigata sive Mauritius im perator... Theatro datus a ... iuventute gym nasii Juliacensis [Jülichj. 1721. C oloniae. (B. 62).
5. Mauritius, Orientis imperator. O eniponti (Insbruck). 1725. Por. K r u m b a c h e r K. G eschichte der byzantinischen Literatur. München2. 1897. str. 1142.
6. P o r é e K a r o l . Mauricius imperator. W jego Tragoediae. Augustiae Vind. 1746. (B. 8).
7. Mauritius Orientis imperator cum filiis a Phoca tyranno cruenta morte sublatus. Aquisgrani. 1755. (В. 21).
8. Mauritius, Orientis imperator. 1759. M ünstereifel2. (В. 110). 9. Mauritius imperator. A ugustae Trevirorum. 17642 (В. 131). 10. Mauritius. Jülich. 1768. (В. 78).
