Ułomki mickiewiczowskie ze zbiorów wileńskich

Michał Witkowski

Ułomki mickiewiczowskie ze zbiorów

wileńskich

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 59/4, 165-190

II.

M A T E R I A Ł Y

I

N O T A T K I

MICHAŁ WITKOWSKI

UŁOM KI M ICKIEW ICZOW SKIE ZE ZBIORÓW W ILEŃ SK IC H

?.. Pozwolenie na wyjazd wakacyjny

Wakacje letnie 1818 r. M ickiewicz przeżył, jak co roku, w Nowogródku i oko­ licach. Ostatnie to w akacje w czasie studiów uniwersyteckich, ze w szystkich bo­ daj najw ażniejsze. Tego bowiem lata w stronach rodzinnych M ickiew icz pono po raz pierwszy zobaczył M a ry lę:. Zanim w szakże jedna z w akacyjnych wycieczek zawiodła go wraz z Tomaszem Zanem do Tuhanowicz Wereszczaków, zanim w ogóle na w akacje z W ilna w yjechał, musiał w kancelarii U niwersytetu uzyskać na ów wyjazd specjalne pozwolenie. Odpis wydanego M ickiewiczowi świadectwa, zachowany w aktach u niw ersyteck ich 2, wprowadza nową datę do zestawionej już

Kroniki wydarzeń ow ych lat życia poety. Jeśli zaś M ickiewicz ściśle dotrzymał

terminu powrotu z w akacji, to dokument wyznacza w Kronice jeszcze jedną no­

1 Znaczenia owych w akacji, niestety, nie podnosi fakt pierwodruku Z im y

m iejskiej w „Tygodniku W ileńskim ” z 16/27 VII 1818, jak to ustaliła Kronika

( = M. D e r m a ł o w i c z , K. K o s t e n i e z, Z. M a k o w i e c k a , Kronik a życia

i twórczości Mickiewicza. Lata 1798—1824. Warszawa 1957). W 150 rocznicę pierw ­

szego druku M ickiewiczowskiego trzeba skorygować to datowanie. W rzeczyw isto­ ści numer 125 tomu 6 „Tygodnika” z wierszem M ickiewicza (s. 254—256) ukazał się dopiero 31 X /12 X I 1818 (ocenzurowany był 27 X). N awiasem dodajmy, że w „spisaniu rzeczy” w iersz jest sygnalizowany jako Zim a w i e j s k a .

2 Bibl. Naukowa Państw ow ego Uniwersytetu W ileńskiego, rkps F. 2 — K. C. 317 (kopiariusz próśb o wyjazd), k. 66. Pisownię podawanych tu tekstów moder­ nizuję; w m iejsce wyrazu nieczytelnego kładę znak (...), w yrazy skreślone ujm uję w nawias { ), zaś lekcje w ątp liw e sygnalizuję znakiem (?). M ateriały te są plo­ nem poszukiwań w W ilnie w czasie krótkiego pobytu w grudniu 1967. We w szyst­ kich tam tejszych zbiorach publicznych doznałem uprzejmej pomocy ich Kiero­ w ników. Jeszcze na tym m iejscu dziękuję dyrektorowi S t a s è V a i d i n a u s - k a i t è i kierownikow i I r e n i e P e t r a u s k i e n e z Biblioteki N aukowej Pań­ stw ow ego U niw ersytetu W ileńskiego, dyrektorowi J o z a s o w i M a r c i n к e v i - ć i u s o w i i kierowniczce N i n i e L e s z k o w i c z o w e j z Centralnej Biblioteki L itew skiej Akadem ii Nauk oraz dyrektorowi D o n a s o w i B u t e n a s o w i z Cen­ tralnego Państwowego Archiwum Historycznego. Komentarzowi do moich w ileń ­ skich znalezisk życzliw ą uwagę pośw ięcił profesor S t a n i s ł a w P i g o ń , co z w dzięcznością i podziękowaniem tu wspominam.

1 6 6 M IC H A Ł W IT K O W S K I

wą datę. (Sam poeta zapowiadał w akacje „do pierwszego septem bra”, a pozo­ stały w W ilnie kolega Józef Jeżow ski przyganiał mu: „Miałeś powrócić przed pierwszym septembr.; ja cię oczekuję na sam pierw szy” 3.) Ciekawe, bo rok aka­ dem icki zainaugurowano, jak zazwyczaj, dopiero 15/27 IX; do tego czasu żywo zaj­ m ow ała M ickiewicza w W ilnie działalność filom acka (właśnie w szedł do Rządu Towarzystwa jako nowy naczelnik W ydziału I).

№ 792

Św iadectw o

JP . A dam M ickiewicz, k a n d y d a t S em in ariu m Nauczycielskiego przy

Im p erato rsk im U n iw ersytecie W ileńskim , o trzym ał pozw olenie.na w yjazd

w czasie w ak acy jn y m do fam ilii sw ojej w p ow iat now ogrodzki gubern i

grodzieńskiej, skąd m a pow rócić do U n iw ersy tetu w d niu 31 sierp nia

m [iesią]ca następ u jąceg o [!]. N a co m u niniejsze w y daje się św iadectw o

z Rządu tegoż U n iw ersy tetu za należnym podpisem i przyłożeniem U ni­

w ersy teck iej pieczęci. D an w W ilnie, d. 5 (listo pad a) lipca 1818 r.

2. Młodzieńcza rozprawa estetyczna Mickiewicza

Jesienią r. 1945 po raz pierw szy poznaliśm y kilka dotychczas bliżej nie zna­ nych pism filom atycznych. Z odkrytego w r. 1936 fragm entu rękopisów z A r­ chiwum Filom atów Tadeusz Łopalewski opublikował w „Twórczości” 6 recenzji pióra M ickiewicza i 5 recenzji jego u tw orów 4. Edytor oparł się na kopiach, które w pośpiechu sporządził w W ilnie w lipcu 1940, a zatem w gorących dniach u sta­ nowienia w ładzy radzieckiej na Litwie. Co do dalszego losu tego zespołu papie­ rów z bezcennego Archiwum — to Łopalewskiem u było jedynie wiadome, iż przeszły one do L itewskiej Akadem ii Nauk.

Znajdują się tam do dzisiaj, chociaż w innym składzie niż przed blisko 30 la­ ty 5. Badacz może obecnie dotrzeć do recenzji utworów Mickiewicza, a także do szeregu innych ciekawych m ateriałów filom atycznych. Wzorowo uporządkowane, czekają na przejrzenie i publikację. Z w ielu powodów ponowne zajrzenie do raz ujawnionych rękopisów może się okazać przydatne dla postępu badań m ickie­ w iczowskich. Tutaj zatrzymają nas wspom niane recenzje młodzieńczych utworów M ickiewicza, napisane przez kolegów -filom atów . Są to prace Brunona Suchec­ kiego (recenzje: Mieszka, księcia Nowogródka, czytana 14/26 X 1817, i Pani Anieli, 25 XI/7 XII 1817), Franciszka M alewskiego (recenzja Kartofli, 16/28 II 1819), Jana

3 D 14, 14 ( = A. M i c k i e w i c z , Dzieła. W ydanie Jubileuszowe. T. 14. W ar­ szawa 1955, s. 14). — KF 1, 65 ( ~ A rch iw u m Filomatów. Cz. 1: Korespondencja.

1815—1823. T. 1. Kraków 1913, s. 65). — Zob. Kronika, s. 122, 127. — W ydane tego

sam ego dnia św iadectw o nr 791 dla kandydata filozofii, F. Poderni (wyjeżdżał do guberni m ińskiej), nie określało daty powrotu.

4 A. M i c k i e w i c z , Nieznane pism a filomackie. Podał do druku T. Ł o p a ­ l e w s k i . „Twórczość” 1945, z. 4.

5 CBLAN ( = Centralna Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk), rkpsy F. 60. Do rękopisów utworów M ickiewicza (kopii) nie dotarłem.

U Ł O M K I M IC K IE W IC Z O W SK IE ZE Z B IO R Ó W W IL E Ń S K IC H

167

Czeczota (recenzja Warcabów, 1/13 VI 1819) i Józefa Jeżowskiego (rozbiór P r z e ­

chadzek wiejskich, 24 XI/6 XII i 12/24 XII 1818).

Łopalewski nie skopiował filomackich recenzji z bezwzględną dokładnością, co można wytłum aczyć warunkami, w jakich dokonywał od p isów 6. Od razu też pisownię tekstów modernizował. Kiedy w ięc obecnie możemy ich autografy zesta­ w ić z w ersją drukowaną w „Twórczości”, to gdzieniegdzie wychodzą różnice. P o­ kazują się w ięc błędy czy to lekcji, czy po prostu pośpiesznego pióra. Dopiero teraz nadarza się sposobność rozświetlenia miejsc, które w ydaw ały się w ojen­ nemu kopiście niejasne. Skolacjonowanie tekstów pod tym względem nie prowa­ dzi do rewelacyjnych stwierdzeń. Drobne niedokładności w przytaczanych w y ­ jątkach utworów M ickiewicza można sprostować na podstawie Wydania Jubile­ uszowego. Jednakowoż trafiam y też na dwa poważniejsze odchylenia. Trzeba za­ tem jeszcze raz wrócić do rękopisów — przepisywanych niegdyś w nadzwyczaj­ nych okolicznościach, z wielkim przecież pożytkiem dla w iedzy o twórczości najw ybitniejszego spośród filomatów.

Miejsca niejasne lub błędne w recenzji Brunona Sucheckiego o Mieszku, k się­

ciu Nowogródka 7 łatw o rozwikłać lub sprostować z tekstem powiastki w ręku, bo

w większości dostrzegamy je w cytatach. A w ięc nie: „dokazali w m ow ie”, lecz: „dokazali w m ów ić” (w. 17); nie: „wprzód gromiąc cały”, lecz: „... cary” (w. 28); nie: „zamieszkiwać [...] otworzy”, lecz: „zamieszkiwać [...] strony” (w. 34). N ie­ czytelne słowo po „odbija się” to „ściany” (w. 40). „Ganił Pana” są wyrazami z powiastki, a „niegrzecznie i niebezpiecznie” to już uwaga recenzenta (a nie dalszy ciąg cytatu). Odwrotnie: „dumny” — to wyraz M ickiewicza, w inien tedy być rozstrzelony.

Wobec tych filologicznych subtelności znaczniejsze w ydaje się spostrzeżenie, które nasuwa nam sprawa zakończenia recenzji w autografie. Łopalewski orzekł, iż zakończenia brak w rękopisie. Mając autograf przed oczyma, trzeba wszakże stwierdzić, iż nie jest to takie całkiem pewne. Otóż w recenzji Sucheckiego tekst kończy się na dolnej części karty 2r; po drugiej stronie karta ta nie jest zapisana. Rękopis tworzy złożony półarkusz niebieskiego papieru ze znakiem wodnym: 1816, czyli dwie karty in quarto. Recenzent zatem miał dość miejsca, aby roz­ w inąć krytyczne uwagi. Wszakże zatrzymał się w nich na 62 w ersie powiastki, tam gdzie się kończy jedna z jej strof. Rzecz warta zastanowienia, bo nie mamy przed sobą brulionu, jakiegoś pierwszego rzutu recenzji. Z drugiej strony w iado­ mo, iż była ona wygłoszona na posiedzeniu Towarzystwa Filom atów w niedzielę 14/26 X 1817. Poprzedniej niedzieli, 7/19 X, Tomasz Zan odczytał filomatom utwór Mickiewicza. A le czy był on w tedy skończony? Może początkujący poeta nie po­ sunął się jeszcze z Mieszkiem poza ów wiersz 62?

Wolno przypuszczać, że M ickiewicz pracował nadal nad powiastką. Pewne bowiem jest, że prawie dwa lata później, w sobotę 31 V/12 VI 1819, Zan po raz drugi czytał Mieszka w obecności Mickiewicza członkom Związku Przyjaciół. Pod w ygłoszonym w tedy tekstem widniała data: 21 V 1819. Czy rozumieć ją jako czas przepisania dawno gotowego Mieszka dla nowej potrzeby, czy też jako czas osta­ tecznego ukończenia utworu — trudno w tym przypadku stanowczo rozstrzygnąć. Tekst, który m iał w ręku Zan, opatrzył poeta wcześniej datą: 25 X 1817, co zo­ stało potem wymazane. Wówczas Mickiewicz niedawnych sugestii recenzenta, jak

6 Zob. M i c k i e w i c z , Nieznane pisma filomackie, s. 22—23 (komentarz Ł o - p a l e w s k i e g o ) .

168

tekst pokazuje, nie przyjął. Później też je zlekceważył, co zresztą nie przeszkadza domysłowi, iż dalszą partię utworu w ykończył po ocenie Sucheckiego. Najbardziej może dziwić to, że w r. 1819 w ystępow ał z utworem już raz pr ezentowanym kolegom. Prawda, teraz udzielał go innem u audytorium, niem niej takie repryzy nie zda­ rzały się w toku prac filom atycznych. Ta okoliczność również wskazuje, że do­ piero w r. 1819 utwór otrzym ał kształt, w jakim jest obecnie znany. W roku 1817 Suchecki ocenił w idocznie jedynie gotowy już fragm ent pisanego wówczas

Mieszka.

Także druga z recenzji Sucheckiego (skuteczniejsza, bo M ickiew icz Panią

Anielę nieco potem zm ienił) ucierpiała w druku z powodu kilku uchybień ko­

pisty, a najbardziej przez opuszczenie zak oń czenia8. Z błędów odpisu w ażny jest zwłaszcza jeden: w rzeczywistości, zdaniem Sucheckiego, M ickiew icz „dziwić się każe przez nadanie m yślom prostym [a nie: „myślom sw oim ”!] cechę niejakiejś w yższości”. Przejdźmy jednak do owego zakończenia. N iew ątpliw ie w pośpiechu Łopalewski zapomniał odwrócić kartę 4 autografu i tym sposobem przeoczył w ła ­ ściw e zakończenie recenzji. Tam zaś dopiero Suchecki zamknął sw oje uwagi. Pom inięty w pierwodruku tekst podajem y dla dopełnienia niefortunnie okaleczo­ nej recenzji jednego z pierwszych utworów Mickiewicza.

C ały początek dziw nie jest piękny, ry m y zaś wszędzie są w yborne,

[k. 4 v:] Słowem , pism o to do ty ła jest podobającym się i p rzy je m ­

nym , iż n a w e t to, co je s t nieprzyzw oitym i słabym , postrzec się praw ie

nie d a je i jest sowicie nadgrodzone żyw ym i obrazam i, m yślam i i d e lik a t­

nością, jak ą p oeta ciągle od początku do końca u trz y m ał. Życzyć by

tylko należało, żeby pisarz, z a ję ty szczególniej w ew n ętrzn y m i m ow y

zaletam i, nie zaniedbyw ał też pisow ni i nie szczędził (?) czytelnikow i

szczęśliw ych sw ych m y śli pojęcia.

W recenzji M alewskiego z K a r t o f l i 9 łatwo zauważyć, że w yrazy „staw iony”, „staw i” Ł opalew ski w szędzie niepotrzebnie pozam ieniał na „sław iony”, „sław i”. K onsekw entnie w ięc opatruje ostrzegawczym „sic” zdanie następujące: „Święci są jedynie wzorem do naśladowania przez Kościół w ystaw ionym i”. Warto tu popra­ w ić sens innego zdania zniekształcony przez kopistę. M alewski napisał: „W Gre­ cji bogi półbogi byli, b yły to istoty wyższe ludzkimi namiętnościami obda­ rzone [...]”, u ŁopaleWiSkiego: „W Grecji bogi, półbogi były to istoty w yższe [...]”. Stosunkowo najw iększą w iernością w obec autografu w ykazuje się w pierwo­ druku recenzja W arcabów , napisana przez C zeczota10. Em endacji nie ma więc potrzeby w nosić. Nie możemy jedynie poniechać poprawienia „pionków” na „pieszków” w zdaniu: „Warcaby nasze składające się tylko z pieszków i dam przenoszą Szachy Widy w opisaniu samego składu gry”.

Przed zupełnie innym problemem staw ia nas obszerna recenzja Józefa Je­ żowskiego, który om ówił rozprawę estetyczną M ickiewicza zatytułowaną Prze­

chadzki w iejsk ie n . Jak w iadom o, rozprawa się nie dochowała i tylko to, co napi­

8 Ibidem, k. 3—4.

9 CBLAN, rkps F. 60— 150, k. 1—4. 10 CBLAN, rkps F. 60— 146, k. 7— 10v. 11 CBLAN, rkps F. 60— 152, k. 19—33v.

U Ł O M K I M IC K IE W IC Z O W SK IE ZE Z B IO R Ó W W IL E Ń SK IC H 1 6 9

sał Jeżowski, pozwala nabrać pojęcia o jej zawartości. Łopalewski przeczytawszy recenzję stwierdził, że duża jej część nie odnosi się bezpośrednio do wypowiedzi M ickiewicza. Zawiera „własne poglądy psychoiogiczno-estetyczne” Jeżowskiego. Skopiował tedy jedynie partie rozbioru m ówiące o tekście poety, z innych w yjął parę dosłownych cytatów z rozprawy Mickiewicza. W tej postaci rozbiór Jeżow ­ skiego w szedł do powojennych w ydań zbiorowych pism poety (umieszczony oczy­ w iście w osobnym dziale).

Po zestawieniu pierwodruku z rękopisem odkrywa się jednak, iż w tym przy­ padku n ie m am y do czynienia z samymi tylko odmianami tekstu. Okazuje się, że recenzja w znacznie większym zakresie, niż to ustalił Łopalewski, dotyczy uwag Mickiewicza. W ogólności Jeżowski stale komentuje jego tekst, odwołuje się do niego, w ciąż do Przechadzek nawraca. Jasne więc, iż pełny tekst recenzji umożli­ w ia lepszy wgląd w intencje, m etodę i twierdzenia młodego w ileńskiego estetyka — od tego, co daje skopiowany fragment. Teraz dopiero, w św ietle lektury całego uporządkowanego rękopisu (choć kilka m iejsc pozostaje nieczytelnych), wyłania się przed nami zgoła imponujący zamiar Mickiewicza: opracowanie swoistego system u estetyki.

Jeżowski oceniał na razie początki tej ambitnej pracy, Rozmowę pierwszą

0 piękności. Wnosić z niej wolno, iż M ickiewicz postanowił twierdzenia natury

estetycznej oprzeć na najnowszych osiągnięciach ówczesnej fizjologii czy też na w ynikach dociekań rozleglejszej dyscypliny, modnej w tedy antropologii (badają­ cej człowieka w różnorodnych aspektach). Terminologia i poruszone zagadnienia przemawiają za tym , iż czwartoroczny student m ógł się zapożyczyć np. u Jędrzeja Śniadeckiego (Teoria je ste stw organicznych, zwłaszcza tom 2, w ydany w r. 1811) lub też u dawnego lekarza nowogródzkiego Józefa Jasińskiego (świeżo ogłoszona

Anthropologia o własnościach człowieka fizycznych i moralnych. Wilno 1818)12.

Koncepcji swej, która na filom atach w yw arła pewne w rażenie, M ickiewicz dalej n ie rozwinął. Od śmiałego, nowatorsko pomyślanego zamiaru odwiodła go tw ór­ czość poetycka. Jednakże nadal oczytyw ał się w publikacjach antropologicznych 1 studiował dzieła estetyków . Po zapoznaniu się z De l’Esprit Helwecjusza w yzn a­ w ał temuż Jeżowskiemu: „Teraz obaczyłem w czystym św ietle cały mój system at, rozpoczęty w pierwszej Rozmowie o piękności, i poznałem, z jakiego punktu rzecz była uważana i skąd poszły błędy rozumowania, tudzież niektóre prawdy do czego należą” 13. W późniejszych dokumentach urzędowych podawał, że od czasu studiów uniw ersyteckich pracował „nad częścią teoretyczną sztuk pięknych, to jest nad w łaściw ą estetyką” (nie omieszkał zaznaczyć przy tym, iż m iał do tego wrodzone sk łon n ości14). Koledzy też byli zdania, że „najwięcej pracował nad estetyką’’ i upierali się, że Przechadzki obok ballad i rom ansów mogą wyjednać M ickiewiczowi u kuratora Czartoryskiego — paszport zagraniczny!15 W P rze­

12 Na innym m iejscu rozwinie się szerzej kw estię tej zależności. Tu zaś warto napomknąć, że ów doktor Jasiński leczył pono ojca Mickiewicza. Zob. A. Ś n i e ż ­ ko: O p ierw szej polskiej antropologii. „Tygodnik Powszechny” 1953, nr 14; Ja­

siński Józef. W: Polski słownik biograficzny, t. 11.

13 D 14, 120. 14 D 14, 175.

15 Zob. memoriał F. M a l e w s k i e g o złożony Czartoryskiemu w r. 1822, ogłoszony przez M. D e r n a ł o w i c z (Memoriał Franciszka Malewskiego. W:

Miscellanea z okresu romantyzmu. Wrocław 1956, s. 104. „Archiwum Literackie”

170

chadzkach stanął w ięc M ickiew icz u początku drogi, którą w pewnym okresie

obrał za głów ny szlak zainteresowań.

Wzgląd na to skłania do ponownego opublikowania recenzji Przechadzek, tym razem w rozszerzonej w ersji, ograniczając do streszczenia partie rzeczywiście w łasnych poglądów Jeżow skiego. Recenzję zaczął on od ogólnych stwierdzeń o ówczesnym etan ie estetyki. Za znam ienną cechę nauki w XVII w. uznał dążność do połączenia teorii sztuk pięknych z teorią myśli. W rezultacie estety­ ka stała się „znakomitą gałęzią filozofii”. Na tym polu, z jednej strony, położyła duże zasługi szkoła Leibniza i W olffa, z drugiej — szkoła szkocka. Uczniami tych szkół byli Baumgarten w Niem czech i Home w Angliii. Pomimo wzrostu po­ w agi estetyki w system ie nauk — stwierdzał w końcu Jeżow ski tonem żalu — w ciąż pozostaje ona „prawie całkiem nam obca” 16. Następnie przeszedł do w y w o ­ dów Mickiewicza.

Józef Jeżow ski

R ecenzja pism a pod ty tu łe m „P rzechadzki w iejskie. Rozmowa pierw sza

o piękności”, z poprzedniczą uw agą n ad przedm iotem tego pism a

P rz ek o n a n y o ważności estety k i nasz kolega o b rał sobie za p rzed ­

m iot ciągłej p rac y tę n au k ę i nie pojedyncze i oderw ane jej części, ale

całą w porząd k u przez siebie ułożonym m a w zam iarze trak tow ać. P ię k ­

ność jako isto ta sztu k p[ięknych] n ajp ierw ej uw agę a u to ra zajęła, za

w stęp zaś do piękności służy (...) rozum u w przeszłych (...}. A jeżeli

przedm iot tej p racy z n a tu ry sw ojej ty le je st i T ow arzystw u m iły być

m usi, nie m niej sposób tra k to w a n ia tego przedm iotu n a pow szechną ko­

legów zasłu g u je uw agę. Nie chciał a u to r dla w yrozum ienia estety k i u d a ­

w ać [się] w p ro st do pisarzów o estetyce, ale chciał poprzedniczego całej

m ocy w łasnego zm ysłu użyć do pojęcia i zgłębienia tej nauki, bo chciał

przez to dopełnić tych koniecznych w arunków , pod jak im i każdy p ra g ­

n ący w edług m ożności się udoskonalić doskonalenie się rozpoczynać po­

w inien, to jest: pow inien mocą w łasnego zastan aw iania się i m yślenia

w ładze um ysłow e rozw ijać, uw agę zaostrzać, sąd upew niać, a cudzej

p racy i postrzeżeń do sprostow ania tylko i w sparcia w łasnych, rozw i-

n ionych już m yśli używ ać 17.

P rzejdżm yż tera z do uw ag n ad pism em au to ra. Ażeby zaś te uw agi

zrozum iane, a stą d i sądzone b y ły — samo pismo w przódy dostatecznie

objęte być pow inno i dlatego, nim do uw ag przystąpim y, głów niejsze

m yśli auto ra, w jed n y m połączone obrazie, wyłożyć czuję potrzebę.

Zam ierzyw szy a u to r m ówić o piękności uw aża naprzód, że piękność

ocenia się przez czucie; dla poznania zaś, co jest uczucie, doznaje p o trze­

by porów nania isto t czujących z nieczującym i, że zaś znowu nie w szyst­

16 CBLAN, rkps F. 60— 152, k. 19—21 v.

U Ł O M K I M IC K IE W IC Z O W SK IE ZE Z B IO R Ó W W IL E Ń SK IC H 1 7 1

kie istoty czujące mogą czuć piękność, stąd nowy m iędzy istotam i czu­

jącym i podział. Tym więc sposobem istoty żywe i m artw e, św iat cały

na uw adze autorow i stanął. Św iat ten m a się składać z m aterii, sił i feno­

m enów . M ateria sam a przez się trw ać by nie mogła, połączona z siłam i

w różnym k ieru n k u działającym i, składa ciała m artw e. Do m ate rii i sił

prostych dodana siła organiczna tw orzy rośliny, porusza nimi, k arm i ich

i czyni żyjącym i. R ośliny więc różnią się od ciał nieorganicznych, że

m ają siłę ożyw iającą, że m ają całość, k tó rej ciała nieorganiczne są po­

zbawione.

Dla tej to całości uszkodzona roślina psuje się, k tó ry fenom en cier­

pieniem rośliny nazyw am y i czucie przyznajem y, gdy tym czasem roślin ­

na [!] czucia nie potrzeb u je i nie ma, bo skaleczenie i niszczenie rośliny

je st prostym siły ożyw iającej zniszczeniem. A jako siła organiczna rośli­

n y do jednego m iejsca przyw iązane sama k arm i i zachow uje, tak w zwie­

rzętach, do m iejsca nie przyw iązanych, wola tę sarnę fun kcję spraw uje.

W ola ta zam ieniona na w olną w olą jest udziałem człowieka i od zw ierząt

go różnią. W jakim zaś porządku rzeczone siły po sobie następow ały,

w takim porządku na odw rót jed n a siła rządzi drugą: wola — organiza­

cją, organizacja — siłam i prostym i. Ale jakim że sposobem wola prow adzi

zw ierząt do w ybierania pokarm ów , m ianowicie zaś do rozróżniania po­

żytecznych od niepożytecznych? Na w ytłum aczenie tego, pow iada autor,

pospolicie p rzy pisu ją zw ierzętom szczególną władzę, in sty n k tem zwaną,

co nie jest rzeczą potrzebną, poniew aż bez przypuszczenia in sty n k tu rze­

czone ocenianie pokarm ów w ytłum aczyć się daje i tłum aczy je au to r

przez ustaw iczne doskonalenie zmysłów zw ierzęcych i stow arzyszone ich

działanie. Jakoż n a tym doskonaleniu zm ysłów w szukaniu i ocenianiu

p okarm ów tudzież na u n ikan iu niebezpieczeństw całe życie zw ierząt

i całe ich przyjem ności zależeć m ają.

Do zm ysłu sm akow ania odnoszą się praw ie w szystkie przyjem ności,

do konieczności unik ania niebezpieczeństw odnoszą się rozkosze popędu

płciowego, to jest, że zw ierzęta szukają rozkoszy dla unik nien ia dolegli­

wości, k tó ra by inaczej koniecznie nastąpić m usiała. G dy zaś w szystkie

przyjem ności zwierzęce n a zm yśle sm akow ania polegają, zdało się a u to ­

row i dłużej nad nim zastanow ić. Pokazuje, że zm ysł sm akow ania jest

„najgłów niejszym i najpotrzebniejszym dla zw ierząt zm ysłem ” , w szyst­

kie zaś inne stają się m u tylko w prędkim ocenianiu pokarm ów pomocą.

Z uw ag nad zm ysłem sm akow ania w ynikło naprzód, że wielkość

i małość ciał jest dla zm ysłu sm akow ania obojętna, po w tóre, że dla

zm ysłu sm akow ania w szystkie przedm ioty nie są obojętne. Pom inąw szy

zaś różne niepew ne m niem ania względem sposobu, jakim ciała na zmysł

sm akow ania działają, przychodzi do ważnego zapytania, czyli w rażenia

na zm yśle sm akow ania spraw iane przypom inane być mogą? Po zasta­

1 7 2 M IC H A Ł W IT K O W S K I

now ieniu się poprzedniczym n ad p raw am i (?) przyp om in ania w ypadło,

że zm ysł sm akow ania sam przez się bez pom ocniczych zm ysłów p rzy ­

pom nienia obudzić się nie m oże i że to przyp om nienie jest nieczęste,

tru d n e i słabe, i że nareszcie w szystkie zw ierzęce przypom nienia są m i­

m ow olnym sk u tk iem jed nej ty lk o potrzeby, to jest głodu.

Skończyw szy a u to r ze zw ierzętam i, przechodzi do człow ieka; uw aża

go w sto su n k u z całym św iatem . Z m ysły są drogam i kom u nikacji m iędzy

człow iekiem i św iatem . S to su n k i człow ieka z otaczającym i przedm iotam i

są takie, iż go p rzed m io ty w stan zajęcia w prow adzają, rzadko zaś i n ie­

długo zo staw ują w obojętności. S tan zajęcia znowu dw ojaki: p rzy jem n y

lub niep rzy jem n y . Użycie z tego w zględu zm ysłów porząd ku je a u to r

dw ojako: do powzięcia w yobrażeń o p rzedm iotach zm ysł dotyk ania n a j-

pierw sze zajm u je m iejsce; do sądzenia o w ielkości złożonej z części w i­

dzenie n ajlep iej, sm akow anie n a jm n ie j sposobne. P rzedm io ty na zm ysły

działające sk ła d a ją się z pierw iastk ów , k tó ry ch trz y rodzaje: atom y, ko­

lory, tony. R ozm aitym sposobem zm ysły o zbiorze takow ych p ierw ia st­

ków sądzą: p rzy jem n e lub n iep rzy jem n e przedm iotów działanie pochodzi

z dw ojakiego ro d zaju skom binow ania ty ch p ierw iastków : kom binacja

znowu dzieje się dw ojakim sposobem : w edług sił p ro sty ch i w edług p ro ­

porcjonalnego pierw iastków ułożenia. P rzedm ioty złożone z pierw iastków

w edług k o m binacji sił p ro sty ch d ziałają n a zw ierzęta; złożone w edług

proporcjonalnego p ierw iastk ów połączenia szczególniej człowieka zajm u ­

ją. Człowiek nadto zdolny je st czynić kom binacje w edług w łasnego upo­

dobania, zdolny p ierw ia stk i now ym sposobem układać, stosować (?), n a ­

śladow ać i stąd po w stają sztu ki piękne.

Ten jest ry s nauki, k tó ry nam a u to r podaje w pierw szej rozm owie

o p ię k n o śc i1S. Pow rócić tera z znowu w yp ad a do początku pism a dla czy­

nienia uw ag porządkiem , w jak im rzeczy po sobie n astęp u ją.

M ateria i siły, oddzielnie uw ażan e przez a u to ra i połączone potem ,

jakkolw iek o ciałach nieorganicznych d ają w yobrażenie, zdaje się jed ­

nak, iż p o trz e b u ją (jaśniejszego) zupełniejszego w ykładu, bo w k ró tk im

tym w yłożeniu w y p ad ki same, a nie drogi, k tó ry m i do tych w ypadków

a u to r przychodził, w idzim y. P o trz e b a by w yjaśnić, jak im sposobem siły

p sują m iędzy sobą rów now agę i przez to psucie d a ją początek fenom e­

nom . Chociaż z d rug iej [strony] m ożna by uważać, że dłuższy tej rzeczy

w ykład niew ielki m ógłby mieć z całym przedm iotem pism a stosunek.

Różnica m iędzy ciałam i nieorganicznym i a roślinam i n a całości zasadzo­

na, jako do samego a u to ra należy, jest owocem głębokiej uw agi i w te ra ź ­

niejszych p ierw o tn y ch dociekaniach (nadpisano: śledzeniach) naszych za

w ielką policzyć się może zdobycz. A le pom im o tej całości i życia rośliny

nie czują i czucia nie m ają potrzeby. Tu jest p u n kt, od którego w łaściw ie

i p rzedm iot się a u to ra poczyna, i nad k tó ry m bliżej się nieco zastanow ić

m usiem y. S praw iedliw ie autor dociekania o piękności zaczyna od pozna­

nia czucia, k tó re piękność ocenia, i dla poznania znowu czucia porów ny­

wać zm usza istoty czujące z m artw y m i tudzież isto ty czujące zdolne czuć

piękność z pozbaw ionym i tej zdolności. (W szelakoż u p a tru ją c różnicę

m iędzy trzem a k lasam i) Ale porów nyw ając a u to r trzech klasy (?) istot

przyrodzonych w całej masie, lubo nowym i w łaściw ym sobie sposobem

odkryw a m iędzy nim i różnice, co jest w ielkim w ćw iczeniach m yśli po­

żytkiem , jednakże przez to ogólne trzech klas porów nyw anie opuszczać

zdaje się przedsięw ziętą drogę, i czucie, k tó re szczególniej uw agę au to ra

zająć m iało, w dalszym ciągu p rzestaje niejako być celem.

N astępnie Jeżowski zastanawia się, co nas może zbliżyć do poznania istoty czucia. Zdaniem recenzenta, należy w tym celu zbadać postęp siły organicznej (a jest to „nieprzerwany, z licznych ogniw złożony łańcuch”) od kam ienia do rośliny i dalej, od rośliny do zwierząt (zbliżonych do siebie przez ruch i czucie, „ale to czucie różne jest od naszego”). W yposażenie w zm ysły i w odrobinę woli dowodzi, iż mamy do czynienia z szeregiem coraz doskonalszych stworzeń.

G dyby więc a u to r tak ą drogą dośledzał różnic m iędzy isto tam i o rga­

nicznym i, może by dośledzone różnice były widoczniejsze, a p rz y n a j­

m niej do celu A u to ra bardziej stosowne.

U w agi te nad czuciem roślinnym i siłą organiczną posunione dalej

podają m i w w ątpliw ość tw ierdzenie autora, że „wola organizacją

rządzi” .

Jeżow ski twierdzi, że sile i praw u organizacji człowiek całkowicie podlega, a w ola czuwa, aby organizacja („porządek wzrostu człowieka”) nie była w niczym naruszona.

„W ola zw ierząt rządzi siłą organiczną jednym tylko sposobem, to jest:

pędząc zw ierzęta k u m aterii, każe tej sile za pośrednictw em sił fizycz­

nych chw ytać m aterię, że zaś ta w prow adzona osłabia lub niszczy siły

proste, a stąd i siłę ożywiającą, a w prow adzenie m ate rii zależy od woli,

zatem w ola m odyfikuje pośrednio rozm aitym sposobem siłę organiczną”

—■

tą uw agą au to r nie zdaje się przekonyw ać.

Z kolei Jeżowski w ypowiada się o w oli i instynkcie zwierząt.

Wola, przew odnicząc zw ierzętom w szukaniu pokarm ów , odznacza się

bardziej jeszcze w sposobności odróżniania pożytecznych od niepożytecz-

nych pokarm ów 19.

Sposobność tę, pow iada au to r, przypisują pospolicie osobnej w ładzy

U Ł O M K I M IC K IE W IC Z O W SK IE ZE Z B IO R Ô W W IL E Ń S K IC H

173

19 To i jeszcze następne zdanie dziwnym sposobem znalazło się pośród tekstu ogłoszonego przez Ł o p a l e w s k i e g o (zob. D 5, 376—377).

1 7 4 M IC H A Ł W IT K O W S K I

in sty n k tem zw anej, k tó re j zaprzecza, ocenianie zaś rzeczone pokarm ów

tłum aczy przez dośw iadczenie zm ysłam i odbyw ane; że zaś nie widzim y,

ażeby zw ierzęta dla dośw iadczenia n a kam ienie i drzew a się rzucały, po­

chodzi to ze wczesnego zm ysłów doskonalenia i stow arzyszonego ich

działania ta k dalece, że o użyteczności pokarm ów w przódy zw ierzęta

od zm ysłów ostrzeg an e byw ają, nim by dośw iadczenie nastąpić mogło.

Chociaż więc rzeczone ocenianie p okarm ów w ytłu m aczy m y i tę, jak po­

w iada au to r, zagadkę rozw iążem y, b y n ajm n iej przez to in sty n k tu nie

naruszym y.

Dalej rozprawia Jeżow ski o instynkcie, przy okazji cytując definicję in ­ stynktu z „Jenaische L iteratur-Z eitung”.

Zastano w szy [!] się poprzedniczo nad tą defin icją in sty n k tu , a w y­

prow adzone stąd uw agi zastosujem y do uw ag a u to ra nad jed n y m p rz y ­

padkiem czynności zw ierzęcych, którego tłum aczenie a u to r w celu za­

przeczenia in sty n k tu podaje.

Docierając do istoty instynktu, Jeżow ski stwierdza, iż jeśli działania zw ie­ rząt nie dają się podciągnąć pod prawa rozumu, to nie znaczy, że są ślepo k ie­ rowane niewiadom ą .siłą. Natura ,;pojętności, uwagi, rozm ysłu” u zwierząt jest całkiem różna niż u ludzi; instynkt „directe przez nasz rozum nie może być po­ znaw any”.

Lubo więc a u to r d la w idoczniejszego (...) poniżania zw ierząt zdaje

się in sty n k to m nie odm aw iać i w szelkie ich działanie przez pro ste do­

św iadczenie i nałogi tłum aczy, ja b y m chciał dla uzacnienia i w yw yższe­

nia tychże zw ierząt tłu m aczen ia a u to ra użyć. Bo kied y n iek tó rzy filo­

zofowie sp ra w y nasze m oraln e i um ysłow e n a dośw iadczeniu także i n a ­

łogach zasadzają bardzo spraw iedliw ie i dlatego w łaściw iej tym że sposo­

bem działania zw ierząt pojm ow ać m ożna, byleby tylk o tę dzielność zwie­

rz ą t nie do samego oceniania pokarm ów , jak a u to r czyni., lecz do spraw

całego ich życia rozciągnąć.

Zruszyw szy z posady rzecz jakąkolw iek, łatw iej już i do resz ty oba­

lić. O debraw szy zw ierzętom dobrowolność i rozm yślnych działań uczy­

niw szy ich m achynam i, łatw iej już dowodzić, jak a u to r dowodzi, że roz­

koszom zw ierzęcym początek d ają dla (u n ik n ien ia) niebezpieczeństw , że

(dośw iadczają) szukanie tej rozkoszy je st unikaniem m ogącej nastąpić

dolegliwości i znalezienie rozkoszy jest od dolegliwości ucieczką, kiedy

potrzeba pożyw ienia z ty lu się łączy okolicznościami: wola, zm ysły, p rze­

syt, jaki m ieć mogą zw ierzęta, w szelkie przyjem ności, podług samegoż

a u to ra do tej się p o trzeb y odnoszą.

W dalszym ciągu Jeżow ski staw ia kilka pytań. Czy tylko dla uniknięcia nie­ bezpieczeństwa zwierzęta np. rozmnażają się? Czy każdą rozkosz rzeczywiście poprzedzają dolegliwości? Czy skutkiem tej dolegliwości są niektóre zachowania

U Ł O M K I M IC K IE W IC Z O W SK IE ZE Z B IO R Ó W W IL E Ń SK IC H 1 7 5

się zwierząt (np. jaskółka dla ratowania potom stwa rzuca się w ogień!)? Recen­ zent jest zdania, że zwierzęta znają „czucie” miłości, a również odczuwają przy­ jem ność „z towarzyskiego obcowania”. Tu Jeżowski oburza się na stanowisko H elwecjusza, wyprowadzającego uczucia przyjaźni i „najściślejszych towarzyskich związków ” z przyczyn fizycznych, jak głód, pragnienie, zimno, ciepło lub żądza cielesna.

O dniósłszy a u to r w szystkie przyjem ności zwierzęce do zm ysłu sm ako­

w ania czyni uwagę, że ten zm ysł jest n ajpotrzebniejszym dla zw ierząt,

a w szystkie inne zdają m u się tylko w ocenianiu pokarm ów pom ocnym i,

i następ n ie zn ajd u je potrzebę dłuższego zastanaw iania się nad zm ysłam i

rzeczonym i, a to dla rozw iązania w ażnej kw estii, dlaczego zw ierzęta m a­

jąc zm ysły nie czują piękności. G dyby a u to r dowiódł był, że zm ysł sm a­

kow ania cale jest różny i wyższy u zw ierząt niżeli u ludzi, że wyższy

jest od in nych zm ysłów zwierzęcych, że połączony z duszą stanow i szcze­

gólną, sam ym zw ierzętom w łaściw ą, w ładzę sądzenia i pojm ow ania —

m ógłby potem a u to r podług uw ag nad zm ysłem sm akow ania rozw iązyw ać

rzeczoną kw estię.

Zdaniem Jeżowskiego, zmysł smakowania posiadają w równym stopniu ludzie co i zwierzęta, lecz u niektórych ludzi jest on „bardzo tępy i słaby”, a w ięc nie m ożna na tym zm yśle zasadzać przyczyny braku czucia piękna u zwierząt.

Z daje m i się zaś, że droga, k tó rą au to r w badaniach swoich postępo­

w ał, przyprow adziła go do tych m niem ań, na k tó re zgodzić się nie m o­

gliśm y. Rozum iałbym , że au to r innym porządkiem m yślał, a innym m yśli

sw oje w ykładał, że to, co było na początku w rozm yślaniach, w piśm ie

na końcu czytam y, że a u to r rozbiorow ym sposobem w uw agach postępo­

w ał, a zbiorow ym je wyłożył. I tak więc zastanow iw szy się a u to r nad

ocenianiem piękności znalazł, że zm ysły nasze, mogące odbierać p rzy ­

jem ne w rażenie, n a p r z ó d zdolne są o wielkości i m ałości przedm io­

tów’ sądzić, p o w t ó r e, że nie od w szystkich przedm iotów , ale tylko

w pew nej sy m etrii ułożonych o dbierają p rzyjem ne w rażenia, p o t r z e ­

c i e , że w rażenia n a tych zm ysłach spraw ione łatw o przypom inane być

mogą. Poniew aż zaś zw ierzęta nie czują piękności, więc następow ało

twierdzenie^ a p r i o r i, że l mo zw ierzęta pow inny m ieć zm ysł n ajw y ż­

szy taki, dla którego by wielkość i małość by ła obojętną, 2do pow inien

być taki, dla którego by bez w zględu na sy m etrię w szystkie przedm ioty

nie b yły obojętne, 3tio pow inien być taki, n a któ ry m w rażenia od przed ­

m iotów przypom inane byw ać nie m ogły albo tylko przypom inane słabo

i niedokładnie. (S tąd w y padła potrzeba długiego) Zm ysł sm akow ania

pokazał się mieć te w łasności, stąd a u to r ten zm ysł sm akow ania obrał

za głów ny p u n k t, od którego w yprow adza przyczynę, dlaczego zw ierzęta

nie czują piękności. [...] Stąd w ypadła potrzeba długiego zastanaw iania

się nad zm ysłem sm akow ania i te w szystkie m niem ania, k tó reśm y

po-176

przedniczo w ykładali; stą d zdaje się, nie z uw ag n ad zw ierzętam i, zało­

żony został sy stem at au to ra , lecz podług sy stem atu au to ra układać się

m usiałfy?] zw ierzęta. Jeżeli zaś nie zgadłem , że a u to r rzeteln ie tą drogą

w badaniach swoich postępow ał, p rzy n a jm n ie j pew na jest, że należałoby

częściej (się) do sta n u czyteln ik a przenosić i tak jego prow adzić, ażeby

0 tym , co poprzedziło, b y ł zupełnie przekonany, a z dow iedzionych już

praw d now e w yw ięzyw ać, gdy tym czasem całe niniejsze pismo od d al­

szego ciągu o bjaśnień i w sparcia oczekuje.

W końcu Jeżow ski w ypow iada przekonanie, iż kwestii, dlaczego zwierzęta nie czują piękności (mogą jednak m ieć czucia i władze!), nie potrafim y rozwiązać jedynie przez badania nad zmysłami. Należy się zastanowić nad „uczuciami du­ szy” i w rażeniam i do niej przenoszonymi.

Jakoż te czucia i w rażenia głów nym celem pism a a u to ra były, lecz

zdaje się, iż w dalszym z uw agi spuszczone zostały.

Co do d ru g iej części pism a, w k tó ry m a u to r począł się zastanaw iać

na[d] człow iek iem ] pod w zględem uczuć piękności jem u w łaściw ych, ile

z krótkiego w y k ład u sądzić m ożna, uw agi tam podane są ważne, nowe

1 grunto w n e. Lecz w szystkie te uwagi, podział zmysłów, w rażen ia p rzed ­

m iotów do trzech p ierw iastk ó w odnoszone, kom binacja ty ch p ierw iast­

ków, p o trz e b u je obszerniejszego i jaśniejszego w ykładu. K iedy zaś całe

to pism o tak obszerne po w iększej części same w y p ad k i długich uw ag

zaw iera, ileż a u to r n a d nim i pom yślał! Jakiegoż szeregu przedm iotów

m yślą nie przebiegł! W jakże rozm aitym k ieru n k u użyć m usiał um ysłu

swego do sku p ian ia i łączenia ty ch przedm iotów ! O bow iązany wyłożyć

szczerze m yśli m oje n ad poruczonym m i pism em , dopełniłem tego, lecz

w yznaję z ró w n ą szczerością, żem w iele odniósł pożytku z tego pism a.

{•

-

)

Parę linijek zakończenia, w brulionie bardzo niedbale zapisanych, utrudnia sensowną rekonstrukcję.

3. Rozprawa Jana Śniadeckiego w ocenie filomaty

Na obu autografach Romantycznośc i M ickiew icz um ieścił przy słowach Star­ ca przypisek, którym odsyłał pierwszych czytelników wiersza do pewnego artyku­ łu polem icznego w „Dzienniku W ileńskim ”. W styczniu 1821 tym sposobem przy­ pominał filom atom w ystąpienia Jana Śniadeckiego przeciw Brodzińskiemu, ogło­ szone równo dwa lata w cześniej. Rozprawa m atematyka i astronoma O pismach

klasyczn ych i romantycznych, której charakterystycznie dosadne słow nictw o f i­

lomaci m ogli rozpoznać wśród słów ballady, pozostała do tego czasu n ajsilniej­ szym atakiem w ileńskich krytyków na now e zjawiska w literaturze. Uczony kry­ tyk nicow ał w niej przejawy romantyzmu w teatrze, a ściślej biorąc — w dra­ m ie, która pogłębiła kryzys tradycyjnych form teatralnych. Mocno niepokoiło go programowe podążanie za przykładem Szekspira przez zw olenników nowego

U Ł O M K I M IC K IE W IC Z O W SK IE ZE Z B IO K Û W W IL E Ń S K IC H 1 7 7

kierunku. Wobec „poduszczeń spiskowych” romantyków w teatrze Śniadecki po­ został na starych pozycjach prawideł wywiedzionych z doświadczenia i rozumu. Dla filom atów przypisek ów mógł nabrać głębszej w ym owy. U wagę ich bo­ w iem kierował nie tylko ku sporom literackim, jakie rozgorzały już m iędzy sta­ rym i klasykam i i młodymi romantykami. Zważmy, iż Śniadecki w W ilnie w y to ­ czył sprawę na pole rozleglejszej utarczki poglądów, kiedy podjął się polemiki z Brodzińskim. Otóż w swym wierszu Mickiewicz niew ątpliw ie ukazał się filom a­ tom jako zwolennik, by się tak wyrazić, warszawskiej orientacji w poezji. Bal­ lada popierała przecież stanowisko Brodzińskiego. Powstała zaś w czasie, kiedy to M ickiewicz usłyszał pouczenie, iż „poezje nie piszą się w W ilnie, ale w Warsza­ w ie”. Z tego też okresu doszły nas wzm ianki w listach poety, odbijające jego żywe zainteresow anie środowiskiem warszawskim (także w związku z w ydaniem po­ ezji) 20.

N astaw ienie Mickiewicza, tak krytyczne wobec lokalnej oceny dążności ro­ mantyków, dowodziło filom atom , iż ich przyjaciel w Kownie przestał się liczyć z autorytetem tego kręgu „gruntownie uczonych mężów”, których niepokoje w y ­ rażał Śniadecki. W środowisku w ileńskim zasiadali oni na katedrach U niw ersy­ tetu i stamtąd strzegli głów młodzieży od zawrotu hasłami „niepodległości” w sztuce. Ze względu na działalność związków m łodzieżowych filom aci starali się dobrze ułożyć stosunki z U niwersytetem i dlatego zaczepny przypisek poety m ógł ich poruszyć. Nie znamy jednak reakcji odbiorców owych kowieńskich listów M ickiewicza z tekstem Romantyczności. Dość, że w druku przypisek się n ie po­ jawił. Jakby w zamian za to otwiera balladę w tomiku Poezy j (1822) motto z Hamleta Szekspira, którem u tak w iele uwagi poświęcił Śniadecki w rozprawie przywołanej w rękopisie wiersza.

Romantyczność mogła zresztą dawać wyraz wspólnym zapatrywaniom za­

przyjaźnionej grupy m łodzieży w ileńskiej. Dotychczas jednak nie potrafiliśm y ustalić, jak się filom aci zapatrywali na niechęć ich profesora do romantyzmu w teatrze i literaturze. Wiadomo było jedynie, iż w ramach zbierania „wiado­ m ości naukowych”, nałożonego statutem Towarzystwa Filomatycznego, numer 1 „Dziennika W ileńskiego” 1819 z rozprawą Śniadeckiego omówił na posiedzeniu W ydziału II (nauk fizycznych, matematycznych i medycznych) w dniu 11/23 III 1819 członek korespondent Dionizy C h lew iń sk i21. Tekst tej „wiadomości” dotrwał do naszych czasów w w ileńskim zespole Archiwum Filomatów, skąd uwa­ gi Chlewińskiego ogłaszamy w e fragm encie istotnym dla poezji Mickiewicza. Jak bowiem obecnie da się stwierdzić, Chlewiński nie pominął wypowiedzi Ś nia­ deckiego 22.

Filomata szeroko om ówił rozprawę, co więcej: nie pozostawił w yw odów profe­ sora bez oceny. Stanowisko Śniadeckiego nie spodobało się mu, a w ięc przeciw­ staw ił się jego poglądom w kilku ważnych punktach. To prawda, że recenzja Chlewińskiego nie odznacza się tym stanowczym wyrazem przeświadczeń, jaki uderza nas w późniejszym wierszu Mickiewicza (pisanym w nastroju przygnębie­ nia, m. in. po odrzuceniu rozprawy magisterskiej przez Radę Uniwersytetu). Jed­ nakowoż obrona czarów i guseł w poezji, a zwłaszcza przekąs, z jakim

Chlewiń-20 Pouczenie zapamiętał A. Chodźko; wzmianki w listach zob. D 14, 148— 149, 165, 173.

12 Zob. Archiw um Filomatów, cz. 2: Materiały do historii T ow arzystw a Filo­

matów, t. 1 (Kraków 1920), s. 244.

22 CBLAN, rkps F. 60— 155, k. 20—21 v. 12 — P a m iętn ik L iterack i 1968, z. 4

1 7 8 M IC H A Ł W IT K O W S K I

ski m ówi o autorze rozprawy, co by chciał m atem atyczną „ścisłość i związek” zachować w poezji, świadczą, iż filom ata nie różnił się w ocenie od M ickiewicza. Wyprzedzał go rów nież tym uniżonym gestem szacunku dla profesora, jakim „skromnie” (niczym potem M ickiewicz wobec Starca) zamknął krytyczne omó­ w ien ie rozprawy Śniadeckiego.

Recenzja, gruntująca wśród filom atów negatywną ocenę poglądów profesora na romantyzm zaraz po ich ukazaniu się w druku, w yw arła dobre wrażenie. Znać to po wyborze Chlewińskiego na czynnego członka Towarzystwa Filomatycznego, czego dokonano głosam i w szystkich obecnych jeszcze w tym samym tygodniu, na zebraniu w dniu 16/28 III 1819.

Dionizy C hlew iński

W iadom ość n aukow a za m iesiąc styczeń: „D ziennik

W ileński” roku 1819 tom 1, N. 1, m iesiąc styczeń

[Fragm ent]

O pism ach k la sy c zn yc h i ro m a n ty czn y c h J a n a Śniadeckiego, „Dzien­

nik W .” , s. 2 do 27, N. 1. Są to uw agi albo raczej p rzestrog i dane n a ­

rodow i naszem u w zględem pism klasycznych i rom antycznych. Pow odem

do tego pisem ka, jak sam A u to r w yznaje, b yła rozpraw a J P a n a B rodziń­

skiego K azim ierza um ieszczona w „P am iętn ik u W arszaw skim ” w tejże

m aterii. Nie zam ierzył zgłębiać i b ardziej w y kładać a u to r tej m aterii.

Pisze raczej jako obrońca dobrego gustu i ośw iaty oraz jako gorliw y m i­

łośnik narodow ości. W yłożyw szy pokrótce, co rozum ie przez klasyczność

i rom antyczność, pierw szą, n a k tó re j się język i lite ra tu ra polska u fo r­

m ow ały, dla u trz y m an ia dobrego g u stu naśladow ać zaleca i radzi; drugą,

to jest rom antyczność, k tó ra podług a u to ra zasadza się na sam ym przy­

pom nieniu czarów, gusłów i upiorów w ieków przeszłych, n a tu ry dzikiej

i nieokrzesanej, k tó ra żadnym praw idłom klasyczności w łaściw ym nie

ulega, poczytuje za niedorzeczną, dobrem u gustow i i zdrow em u rozsąd­

kowi przeciw ną, strzec się i unik ać życzy. Osobliwie w tra fn y ch w y ra ­

zach w y ty k a niedorzeczne tęskn ien ia ro m an ty k ó w niem ieckich do cza­

sów, w k tó ry c h społeczność w stan ie dzikości i b a rb a rz y ń stw a zostaw a­

ła, kiedy człowiek, spodlony ciem notą i przesądam i, nigdy praw dziw ie

szczęśliwym być nie m ógł. D alej pisze, iż tru d n o jest dostrzec, „ ja k ona,

to jest rom antyczność, może być źródłem obfitym i żyznym polem w y­

nalazków p ra k ty c z n y c h ” .

M ogły stać się nadużycia, osobliwie przez pisarzów poezji w niem iec­

kiej lite ra tu rz e , k tó rz y istotn ie do tego potrzebnego ta le n tu nie posiadali,

jednakże p ew n a jest, iż żaden z nich nie życzył tego, abyśm y do stanu

daw nej dzikości i b a rb a rz y ń stw a pow rócili, i jeżeli w pism ach swoich

w ieki daw n e w y staw u ją, to zdaje się w ty m względzie, ile się (do) nie­

w inności i p ro sto ty oraz żyw ych nam iętności w ystaw ienia rzetelniejszego

ściąga, k tó re, że w początkow ych społecznościach b y ły pospolitsze i w w y­

U Ł O M K I M IC K IE W IC Z O W SK IE ZE Z B IO R Ó W W IL E Ń S K IC H

179

raźniejszym stopniu, w ątpliw ości b y najm niej nie zda się ulegać. W tym że

celu opisy obyczajów daw nych wieków że mogą być obfitym źródłem dla

poezji, w ięcej jest jak pew na. G dyby albow iem w ieków daw nych opisy

były obrazą daw nego gustu, sielankę teraz napisać byłoby niepodobień­

stw em . W szak p oeta chcący ją napisać znajdzież odpowiedni stan rzeczy

w teraźniejszej społeczności? Jestże ta niew inność, pro sto ta i skrom ność

obyczajów, tak potrzeb n e dla sielanki, u naszych pasterzów ? Gdzież więc

znajdzie dla niej osnowę, jeżeli nie w przypom nieniu daw nych czasów.

Tam to albow iem przeniesieni im aginacją, w y staw u jem y rzeteln y stan

szczęścia i pom yślności, czym zajęci zapom inam y n a stan teraźniejszy

i tęsknić poczynam y do niew inności, nie zaś, jak A u tor m niem a, do zdzi-

czałości i ciem noty. Żaden n aw et pew nie z poetów niem ieckich do tego

nie wzdycha, a jeżeli naśladow cy B ü rgera i Szyllera w Niem czech odstą­

p ili dobrego gustu i rozsądku zdrowego, źrzódłom, z k tó ry ch czerpali, te ­

go przypisać nie m ożna, ale raczej brakow i ta le n tu i gieniuszu, k tórych

nie posiadali. W iemy bowiem, iż ta sam a rom antyczność, na k tó rej pism a

poetyckie B ü rg era i S zyllera w yżej w zm ienionych o pierają się, św iętn y-

m i je, praw dziw ie klasycznym i w swoim rod zaju uczyniła, ta le n t bowiem

tych pisarzów p o tra fił ze wszystkiego, co w ieki daw ne w y staw iały, n a j­

szczęśliwiej korzystać.

Owszem, poezja zdaje się w przypom nieniu daw nych obyczajów nie­

w innych naszych przodków , byle z talen tem i zdatnością, obszerne m a

dla siebie pole. C zary n aw et i gusła w prow adzone klasyczności się prze-

ciwiać nie będą, jeżeli stosow nie do rzeczy są w ystaw ione, zwłaszcza że

i w pism ach klasycznych poetów staro ży tn y ch i now ożytnych opisy gron-

tu ją c e się n a rom antyczności w niczym się b y n ajm niej dobrem u gustow i

nie przeciw ią i klasyczności swej nie tracą.

Dalsze uw agi P isarza względem w ystaw iania diabłów, duchów i cza­

row nic n a scenie, są bardzo spraw iedliw e, gdyż przeznaczenie i cel pism

te a tra ln y c h takow ym w prow adzeniem nigdy osiągniętym i być nie mogą.

A u to r sław n y skądinąd w całym pisem ku tak rozpraw ia o poezji, jak

w innych swoich zaw ołanych o m atem aty ce i algebrze, i zdaje się życzyć,

ab y w pierw szej ta sam a ścisłość i związek zachow ane były, jak w os­

tatn ich , a co czy może być p rzy jęty m w poezji, każdy łatw o osądzić

potrafi. Tym i uw agam i nie sądzę, abym w czym ubliżył pisarzow i tak

w ielkich zasług i sław y, że zaś m yśli Jego odstąpiłem , nie spodziewam

się, aby m nie to za zufałość [!] poczytano.

4. Ankieta personalna Mickiewicza z roku 1820

Od czasu objęcia posady nauczyciela w szkole powiatowej w Kownie Mic­ k iew icz latem każdego roku w ypełniał rodzaj ankiety, tzw. opis formularny, w której oprócz danych osobistych kładł charakterystykę stanu swej służby. Te

180

„opisy” dozorca, czyli kierownik szkoły, w ysyłał następnie ze swoją opinią do Kuratorii (Wydziału Naukowego) przy U niwersytecie w Wilnie; tam pełniono nadzór nad szkołam i na Litwie. Poznaliśm y już coroczne „opisy” M ickiewicza z lat 1821 i 1823 23 (w 1822 otrzym ał urlop), a zatem brak było formularza z r. 1820, tzn. pierwszego w nauczycielskiej karierze poety. Przechowuje go w aktach perso­ nalnych szkoły kowieńskiej Państw ow e Archiwum Historyczne w W iln ie24. Znaj­ dziemy w nich 2 egzemplarze „opisu”, praw ie identyczne co do treści i formy, jeszcze bez opinii dozorcy (którym był Stanisław Dobrowolski). Zarówno pytania jak i odpowiedzi pisane są ręką samego Mickiewicza. W porównaniu z podob­ nym i „opisam i” innych nauczycieli kow ieńskich M ickiew icz nie silił się na szcze­ gółowość inform acji. Po pierwszym roku służby mógł m ieć mało do zakom uniko­ wania. Niedbałe, jakby niecierpliw e pismo dowodzi, że i ten obowiązek szkolny M ickiewicz spełniał niechętnie, pod przymusem.

[Opis fo rm u la rn y A dam a M ickiewicza]

Opis F o rm u la rn y A dam a M ickiewicza N auczyciela Szkoły A kadem ic-

kiey ( w S z k o le A k a d e m i c k i e y ) K ow ieńskiey. Sporządzony R oku 1820

D nia 2 Lipca ( Mca Lipca 2go D n ia }.

H onor, Im ie, Fam ilia, Obow iązek przez niego P ełnio ny w iele m a lat

od urodzenia? A dam M ickiewicz N auczyciel R eto ry ki Języ k a Łacińsk.

( łacińskiego) H istory i i P ra w a w Szkole akadem ickiey K ow ieńskiey koń ­

czy rok dw odziesty pierw szy.

Z Jakiego pochodzi S ta n u (sta n u pochodzij. Szlachcic.

W iele m a p o d dań stw a dusz płci m ęskiey ( m ę s k ie y płci dusz), w iakim

powiecie iak się m ianow icie nazyw a m aiątek? N iem a żadnego pod dań ­

stw a.

K iedy w szedł w służbę i w onéy iakiem i stopniam i p rzy iakich obo-

w iąskach i gdzie postępow ał. Takoż czy nieokazał iakich szczególnych za­

sług i czy n ieo d b ierał in n y ch iakich prócz ran g n agród i kiedy? U koń­

czywszy n au k i w szkole ptow e. N ow ogrodzkiey w ezw any przez U n iw ersy­

te t ( w ile ń s k i) n a k a n d y d a ta S tan u N auczycielskiego c z te ry lata sposobił-

się p rzy { ty m ż e ) U niw ersytecie {w i l e ń s k im }. W szedł w obowiązek

N auczyciela Roku 1819. Ż adnych zasług szczególnych nie okazał i nagród

nieodbierał.

W M arszach przeciw nieprzyiacielow i i w sam ych potyczkach czy nie-

b y ł lub by ł i kiedy m ianow icie? N ie był.

23 Ogłosił je W. M i c k i e w i c z w K orespon den cji A dam a M ickiew icza (Wyd. 4. T. 4. Paryż 1885, s. 48—49). Inny „opis form ularny” (błędnie: „formularzy” !) z r. 1823 podał do druku W. R e w o l i ń s k i w „Gazecie Radomskiej” (z 16/28 VI 1893), skąd powtórzył go W. M i c k i e w i c z w wyd. 2 Ż yw o ta A dam a M ic-

kiew icza (t. 1. Poznań 1929, s. 396).

24 CPAH ( = Centralne Państw ow e Archiwum Historyczne w Wilnie), rkps F. 1135, op. 4, d. 111, ark. 123 i 124. Tekst tego dokumentu podaję w odpisie dokładnym, zachowując cechy pisowni; w nawiasach kątowych, kursywą, odmia­ ny drugiego egzemplarza „opisu”.

U Ł O M K I M IC K IE W IC Z O W SK IE ZE Z B IO R Ó W W IL E Ń S K IC H 1 8 1

Czy n iebył w stro fach lub pod sądem Jeśli był za co? i iak się sp ra ­

w a skończyła? Niebył.

Do przed łużen ia obowią. (o bow iązków ) służby swoich ( s w e y ) czy

sposobny i podw yższenia ran g i czy godny i za co?

Czy nie był abszytow any spodw yzszeniem (spodw yzszeni.) rang i lub

bez niey i kiedy? Nie był.

Czy żonaty czy m a dzieci kogo m ianow icie i gdzie się one znayduią.

Nie żonaty.

5. Filomata o ludowym obrzędzie pogrzebowym

Nie jest dostatecznie pewne, czy ludowy obrzęd „dziadów” M ickiewicz znał z oglądu, czy też przem awiały silnie do jego wyobraźni jedynie cudze opowia­ dania o „uroczystości obchodzonej dotąd między pospólstwem ”. Rzeczywiście, te­ m at młodzieńczego dramatu jest ukształtowany na wzór zwyczaju, jaki lud na W ileńszczyźnie około r. 1820 zachowywał. W tym przekonaniu utwierdza nas Ję­ drzej Śniadecki, który w listopadzie tego roku na łamach „Wiadomości Bruko­ w ych ” nazw ał „dziadami” zaduszkową ucztę żebraków. Przypomniano nam to dopiero przed kilku la t y 25. Tutaj chcemy stwierdzić, że o obrzędzie niezmiernej w agi dla początków romantyzmu w sztuce polskiej — nieco wcześniej usłyszano w gronie, któremu patronowali przyjaciele M ickiewicza (wówczas uczącego w szkole kowieńskiej).

Towarzystwo Filom atyczne nie stroniło od zainteresowań ludoznawczych, w ręcz przeciwnie, programowo przy sposobności szerzej zakrojonych badań „tere­ nowych” członkow ie gromadzili też m ateriały etnograficzne. Następnie relacje o nich w platali do sprawozdań, z których kilka odczytano na posiedzeniach zbio­ rowych. Dotychczas teksty takich prac Teodora Łozińskiego, Stanisława Kozakie­ wicza i M ichała Rukiewieza, z lat 1819'—1820, n ie były znane. Nic dziwnego, że w opracowaniach spotykamy twierdzenia, iż „Towarzystwo Filom atów jako orga­ nizacja nie daje pełnego obrazu zainteresowań ludoznawczych swych członków ani też n ie przedstawia jakichś w ybitnych osiągnięć” 26. Ten cierpki sąd będzie m ożna nieco skorygować po zapoznaniu się z treścią raportu Stanisława Koza­

kiewicza, od 2 II 1820 członka Związku Przyjaciół (działającego pod nadzorem filomatów). Kozakiewicz, student w ydziału prawa U niwersytetu W ileńskiego, przedstaw ił na dwóch zebraniach szczegółowy opis jednego z okolicznych powia­ tów. W zachowanym do dziś opisie um ieścił także szereg spostrzeżeń etnograficz­ nych, m. in. ciekawe obserwacje poczynione nad tam tejszym i obrzędami pogrze­

25 Obrzęd „dziadów” wzm iankuje J. Ś n i a d e c k i w P ró ż n ia c k o -filo z o fic zn e j podróży po bruku. Przedruk w zbiorze: „W iad o m o ści B ru k o w e ” . W y b ó r a rty k u ­ łów . Wybrał i opracował Z. S k w a r c z y ń s k i . Wrocław 1962, s. 192—193. BN I, 178.

26 S. Ś w i r k o , F ilo m a c i a fo lk lo r. W: Lu d o w o ść u M ick ie w icza . Praca zbio­ rowa pod redakcją J. K r z y ż a n o w s k i e g o i R. W o j c i e c h o w s k i e g o . Warszawa 1958, s. 46. — Ostatnio krótki fragm ent z odnalezionej rozprawy Łoziń­ skiego, wygłoszonej 10 V 1819 w Związku Przyjaciół, podał S. P i g o ń w tom ie D rze w ie j i w czo ra j (Kraków 1966); Łoziński omawiał w niej obrzędy ludu w oko­ licach Żytomierza.

1 8 2 M IC H A Ł W IT K O W S K I

b o w y m i27. Rozpowszechnianie wśród filom atów podobnych wiadomości nie pozo­ stało chyba bez w p ływ u na atmosferę, w której ukształtow ał się pomysł poetycki. Kto w ie, czy m otyw ów tem atu M ickiew icz nie czerpał z podobnych relacji praco­ w itych filom atów? Spostrzeżenia, w y jęte tu z opisu Kozakiewicza, autor czytał kolegom 24 Х/5 XI i 14/26 X I 1820 roku.

S tan isław K ozakiew icz

K ró tk ie sta ty sty c z n e opisanie pow iatu zaw ilejskiego

[Fragm ent]

W p rzy p a d k u śm ierci jakiego człow ieka w wiosce wszyscy gospodarze

schodzą się do dom u, w k tó ry m ta s tr a ta n astąp iła, śpiew ają nad nim aż

do pogrzebu, robią tru m n ę i w szelkie obrzędy relig ijn e spełniają, gdy

k rew n i zm arłego w ódkę w y staw iają; skoro jej nie będzie, żaden gospo­

d arz sw ojej pom ocy nie ośw iadczy i nic nie uczyni, aby w przeciw nym

razie działał. Na m ogile do tru m n y zm arłego fam ilia, jeżeli jest zamożną,

w kłada b u telk ę gorzałki, ser, m asło, chleb i wodę święconą, a to gdy

przyjdzie duch dobry, czyli anioł, dla wzięcia duszy, aby w tedy zm arły

m ógł częstować ty m i w ik tu ałam i; jeżeli zły, aby się mógł bronić wodą

święconą. W dniu zadusznym w ychodzi cała wioska na mogiły, śpiew ają

na nich, w yw ołują po im ieniu m iłe i znajom e niegdyś osoby, po czym

u d ają się do w ódki i zakąsek, resztę zostaw iając pozostałość [!] zm arłym

osobom.

6. Poezje M ickiewicza w w ileńskiej cenzurze

Każdy czytelnik P o e zy j M ickiewicza wiedział, iż przeszły one przez urzędową cenzurę. Starczyło odwrócić karty tytułow e tomików, aby zauważyć adnotację cenzorów. Z datowania i podpisu odczytywano, kiedy zezw olili na druk i kto z urzędu zapoznał się z zawartością edycji. A w ięc pierwszy tomik w yszedł z Ko­ m itetu Cenzury 25 V/6 VI 1822 za zgodą profesora i biskupa Jędrzeja Kłągiewicza, drugi — 21 II/5 III 1823, przejrzany przez profesora Joachima Lelewela. Ten stan faktyczny, a szerzej: koleje P o ezyj M ickiewicza w w ileńskiej cenzurze, uka­ zały potem w pełniejszym św ietle listy poety i filom atów. Są w nich wzmianki o obawach przed nadmierną surowością cenzorów, o przewidywanych trudnościach z tym czy innym utworem, fragm entem , zdaniem, zgoła pojedynczym wyrazem. Zwłaszcza drugi tomik (z D ziadam i i G rażyną) jest tam pod tym względem dość dobrze udokum entowany. Na podstaw ie tych źródeł próbowano już w badaniach określić w pływ , jaki cenzura m ogła wyw rzeć na utwory i edycję Mickiewicza.

Znajdziemy w zespole korespondencji pew ne napomknienia budzące podejrze­ nie, że nie w szystkie utw ory przeznaczone do zbiorku przecisnęły się przez cenzu­ rę (Oda do m łodości, Do m alarza). Cenzorzy w ileńscy na ogół dobrze pilnowali przepisów, które znali także filom aci. Oni zaś — zdaje się, iż z góry w iedzieli, co cenzura zaakceptuje, a co odrzuci, zresztą zasięgali też języka u osób w tajem ­