Maciej Lubiszewski
Lustracja a prawa człowieka: w
poszukiwaniu podstawowych
standardów
Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego 1, 81-98
U W M w Olsztynie 2010 IS S N 2082-1786
M a c i e j L u b is z e w s k i
Uniw ersytet Warm ińsko-Mazurski w Olsztynie, Katedra Praw Człowieka i Praw a Europejskiego
Lustracja a p raw a człowieka. W poszukiwaniu
podstawowych standardów
S ło w a k lu c zo w e : prawa człowieka, dekomunizacja, lustracja, demokratyzacja.
1. D efin icja lustracji
M im o ż e lu s tra c ja je s t m e c h a n iz m e m u r e g u lo w a n y m p r a w n ie , je j z d e fin io w a n ie w y m a g a s ię g n ię c ia do d o ro b k u in n y ch d y s c y p lin n a u k o w ych , w s z c z e g ó ln o ś c i s o c jo lo g ii (w t y m ta k ż e s o c jo lo g ii p r a w a ) i p o lito lo g ii. W y n ik a to p r z e d e w s z y s t k im z b ra k u d e fin ic ji u sta w o w e j.
D ość o g ó ln ą d e fin ic ję lu s tr a c ji p o d a ł S. C o h en , n a z y w a ją c j ą m a s o w y m o c z y s z c z e n ie m (m a s s p u r i f i c a t i o n ) , p o le g a ją c y m w s z c z e g ó ln o ś c i n a u s u n ię ciu lu b d y s k w a lifik a c ji z e s ta n o w is k rz ą d o w y c h .1 In te re s u ją c e n as p o jęcie d o p re c y z o w a ł od s tro n y p o d m io to w e j S. L . E s q u ith , k t ó r y s tw ie r d z ił, ż e j e s t to u su n ię cie lu b d y s k w a lifik a c ja z e s ta n o w is k a p u b lic z n e g o b y łe g o fu n k c jo n a r iu s z a p a ń s tw o w e g o lu b p a r ty jn e g o .2
Z k o le i, N . L e t k i w y r ó ż n iła d w a p o d e jś c ia do d e fin ic ji lu s tr a c ji.3 P ie r w sze z n ich to u ję c ie sz e ro k ie , r e p r e z e n to w a n e g łó w n ie p r z e z S. K a rs te d t, k t ó r a u z n a ła , ż e lu s tra c ja s k ła d a się z d w óch ty p ó w p roced u r: 1) p ro ce d u r k a rn y c h p r z e c iw k o c zło n k o m e lit i w ła d z w y ż s z e g o s z c z e b la o ra z 2 ) p ro ced u r m a s o w e g o s p r a w d z a n ia (s c r e e n in g ) p ro w a d z o n y c h p r z e c iw k o w s p ó ł p ra c o w n ik o m , c z ło n k o m p a r t ii lu b p r a c o w n ik o m in s ty tu c ji p a ń s tw o w y c h (n p. p o lic ji, słu żb b e z p ie c z e ń s tw a ) g łó w n ie s z c z e b la ś re d n ie g o i n iż s z e g o .4
1 S. Cohen, State Crimes o f Previous Regimes: Knowledge, Accountability, and the P o lic ing o f the Past,„L a w & Social In qu iry”, Vol. 20, No. 1 (W in ter, 1995), s. 12.
2 S. L. Esquith, Toward a Democratic Rule o f Law: East and West, „P olitical Th eory” , Vol. 27, No. 3 (Jun., 1999), s. 334.
3 N. Letki, Lustration and Democratisation in East-Central Europe, „Europe-Asia Stud ies” , Vol. 54, No. 4 (Jun., 2002), s. 530 i n.
4 S. Karstedt, Coming to Terms with the Past in Germany after 1945 and 1989: Public Judgments on Procedures and Justice, „L a w and Policy”, Vol. 20 (1998), s. 16. Podane za: N . Letki, op. cit., s. 530.
82
M aciej LubiszewskiZ w o le n n ic y p o d e jś c ia z a w ę ż a ją c e g o , ja k C. O ffe , tr a k t u ją lu s tra c ję w y łą c z n ie ja k o p ro c e d u rę u k ie r u n k o w a n ą n a p o z b a w ie n ie p e w n y c h k a t e g o r ii osób sta n u p o s ia d a n ia i/lub s ta tu s u o s o b is te g o .5 W t y m n u rcie m ie ści się m .in . d e fin ic ja N . L e t k i: „p o s tę p o w a n ia m a ją c e n a celu s p r a w d z e n ie (s c r e e n in g), c z y o sob y u b ie g a ją c e się o w y b r a n e s ta n o w is k a p u b lic zn e m ia ły p o w ią z a n ia z r e ż im e m k o m u n is ty c z n y m ” .6 W lit e r a t u r z e p r z e d m io tu z a w ę ż a ją c e ro z u m ie n ie lu s tr a c ji z d e c y d o w a n ie d o m in u je, p r z e z co z a g a d n ie n ie o d p o w ie d z ia ln o ś c i k a rn e j osób p ia s tu ją c y c h w y s o k ie s ta n o w is k a w re żim a c h k o m u n isty czn y ch (c z y szerze j: to ta lita r n y c h ) u ch o d zi z a k w e s tię od ręb n ą , choć m ie s z c z ą c ą się (w e s p ó ł z lu s tra c ją ) w n u rcie z ja w is k z w ią z a n ych z tz w . s p r a w ie d liw o ś c ią e p o k i p rze jś c io w e j ( t r a n s i t i o n a l ju s t ic e).7
P r e c y z y jn ie js z e o b ja ś n ie n ie p o ję c ia „lu s tr a c ja ” d a ła M . Ł o ś. W e d łu g n iej, lu s tra c ja to „s p r a w d z e n ie (s c r e e n in g ) lu b p r z e ś w ie t le n ie ( v e t t i n g ) k a n d y d a tó w n a w a ż n e s ta n o w is k a p u b lic z n e lu b osób p ia s tu ją c y c h t a k ie s ta n o w is k a w ce lu z id e n t y fik o w a n ia (o ra z często - w y k lu c z e n ia n a o k re ś lo n y c za s ) b y ły c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w ta jn y c h s łu żb .8
J e d n o c z e ś n ie a u to rk a b a rd zo w y r a ź n ie z a a k c e n to w a ła ró ż n ic ę p o m ię d z y lu s tra c ją a d e k o m u n iza cją . T a d r u g a o d n o si się do w y k lu c z e n ia b y ły c h fu n k c jo n a riu s z y p a r t ii k o m u n is ty c z n e j o ra z czło n k ó w tz w . n o m e n k la tu ry ,9 z a te m o s tr z a ty ch m e c h a n iz m ó w s k ie ro w a n e są w ob ec o d m ie n n y c h k a te g o r i i osób. O w o z ró ż n ic o w a n ie m o g ło b y b yć tu p o m in ię te , g d y b y n ie fa k t, iż u w id a c z n ia ono je d n ą z is to tn y c h cech lu s tr a c ji - je j c e le m je s t z id e n t y fi k o w a n ie b y ły c h ta jn y c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w k o m u n is ty c z n y c h słu żb b e z p ie c z eń stw a .
W y d a je się, ż e ta k ie ro z u m ie n ie lu s tr a c ji p r z y ję ło się w s p ó łc z e ś n ie , c z e go d o w o d e m je s t je d n o z n a jn o w s zy c h o p ra co w a ń , p o św ięco n y ch in te r e s u ją c e j n as m a t e r ii.10 A u t o r z y p r z y ję li, iż lu s tra c ją je s t „u s ta la n ie , c z y osoba
5 C. Offe, The Varieties o f Transition: the East European and East German experience,
Cambridge 1996, s. 80. Podane za: N. Letki, op. cit., s. 530. 6 N. Letki, op. cit., s. 530-531.
7 Por. np. L. Huyse, Justice after Transition: On the Choices Successor Elites Make in Dealing with the Past, „Law & Social Inquiry”, Vol. 20, No. 1 (Winter, 1995), s. 52. Mianem
transitional justice określa się różnego rodzaju mechanizmy stosowane przez państwa w celu rozliczenia się z totalitarną i/lub zbrodniczą przeszłością. Transitional justice ma zastosowa nie w rzeczywistości posttotalitarnej i/lub postkonfliktowej. Do mechanizmów tych zalicza się m.in. postępowania karne (prowadzone przez sądy krajowe lub międzynarodowe), komisje prawdy, rekoncyliację, reparacje, rehabilitację, lustrację, reformy instytucjonalne, przedsię wzięcia upamiętniające. Por. m.in. R.G. Teitel, Transitional justice, Oxford 2000, J. Elster,
Closing the Books. Transitional Justce in H istorical Perspective, Cambridge 2004.
8 Przywołana definicja pochodzi z opracowania: M. Łoś, A. Zybertowicz, Privatizing the Police-State. The Case o f Poland, London 2000, s. 145. Maria Łoś ogłosiła tę definicję już wcześniej w artykule pt. Lustration and Truth Claims: Unfinished Revolutions in Central Europe, „Law & Social Inquiry”, Vol. 20, No. 1 (Winter, 1995), s. 121. Pierwotna wersja różni ła się od powyższej, lecz różnice te nie są na tyle istotne, by je roztrząsać w tym miejscu.
9 M. Łoś, A. Zybertowicz, op. cit., s. 145.
10 K. Williams, A. Szczerbiak, B. Fowler, Explaining Lustration in Central Europe: A ‘Post-communist Politics’ Approach, „Democratization”, Vol.12, No.1 (Feb 2005), s. 22-43.
p ia s tu ją c a d a n e s ta n o w isk o , c z y u b ie g a ją c a się o n ie p r a c o w a ła lu b w s p ó ł p r a c o w a ła z k o m u n is ty c z n y m i s łu ż b a m i s p e c ja ln y m i” .11
R e k a p itu lu ją c p o w y ż s z e u w a g i n a le ż y s tw ie rd z ić , ż e lu s tra c ja je s t m e c h a n iz m e m w y p r a c o w a n y m w ra m a c h tz w . t r a n s i t i o n a l ju s t i c e , k tó re g o z a d a n ie m je s t s p ra w d ze n ie , c z y o sob a k a n d y d u ją c a n a s ta n o w is k o p u b lic zn e lu b o sob a z a jm u ją c a t a k ie s ta n o w is k o w s p ó łp r a c o w a ła z k o m u n is ty c z n y m i s łu ż b a m i s p e c ja ln y m i. P o d s ta w o w y m c e le m je s t z id e n t y fik o w a n ie b y łe g o w s p ó łp r a c o w n ik a k o m u n is ty c z n y c h słu żb sp e cja ln y ch . C e le m d o d a tk o w y m m o że b yć (ch oć n ie je s t to w a ru n e k s in e q u a n o n ) w y e lim in o w a n ie ta k ie j osob y z ż y c ia p u b lic z n e g o .12
W y d a je się, choć p r a w d ę m ó w ią c tru d n o o je d n o z n a c z n y a fir m a ty w n y a rg u m e n t, ż e t a k a d e fin ic ja lu s tr a c ji m o że b yć p r z e n ie s io n a n a g r u n t r o z w a ż a ń p ra w n ic z y c h .
R e z o lu c ja Z g r o m a d z e n ia P a r la m e n t a r n e g o R a d y E u ro p y 1096 (1 9 9 6 ) z 27.06.1996 r., d o ty c z ą c a ś ro d k ó w d e m o n ta żu d z ie d z ic tw a po b y ły c h t o t a lita r n y c h sy s te m a c h k o m u n is ty c z n y c h ,13 w ś ró d ty tu ło w y c h śro d k ó w w § 11 w y m ie n ia „u s ta w y lu s tra c y jn e lu b d e k o m u n iz a c y jn e ” . T a k a fo rm u ła u w i d a c z n ia o d ręb n ość ty c h m e c h a n iz m ó w , ch ociaż p r z y w o ła n y d o k u m e n t n ie w y ja ś n ia , n a c z y m on a p o lega .
R ó w n ie ż o rz e c z n ic tw o E u ro p e js k ie g o T r y b u n a łu P r a w C z ło w ie k a 14 p o t w ie r d z a od ręb n o ść lu s tr a c ji i d ek o m u n iz a c ji, od n o szą c tę p ie r w s z ą do b y ły c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w ta jn y c h słu żb k o m u n is ty c z n y c h . W w y ro k a c h , w k tó ry c h w g r ę w c h o d z iły p r a w a b y ły c h p r a c o w n ik ó w słu żb s p e c ja l n ych lu b p a rty jn y c h d y g n it a r z y ,15 T r y b u n a ł s k r z ę tn ie u n ik a ł o k re ś le n ia
11
Ibidem, s. 23. Na marginesie warto odnotować, że autorzy uznali tę definicję za „polski sposób rozumienia lustracji”.12
Niewątpliwie ciekawym zagadnieniem, choć wykraczającym poza ramy niniejszego opracowania, jest etymologia pojęcia „lustracja”. Część autorów wskazuje na łacińskie lu strum oznaczające obrzęd oczyszczenia dokonywany w starożytnym Rzymie co pięć lat przez ustępujących cenzorów. Tak np. J. Rohozińska, Struggling with the Past. Poland’s contro versial lustration trial, „Central Europe Review”, Vol. 2, No. 30, 11.09.2000, http://www. ce-review.org/00/30/rohozinska30.html. Bardziej przekonujące wyjaśnienie przedstawili K. Wiliams, A. Szczerbiak i B. Fowler. Według nich termin „lustracja” był używany przez archiwistów słowiańskojęzycznych dla określenia przeszukania baz danych (rejestrów) w celu odnalezienia informacji o danej osobie. Tak rozumiane pojęcie zostało przejęte przez czecho słowackich polityków na początku lat 90. - op. cit., przypis 7. Na czechosłowackie pochodze nie takiego rozumienia słowa „lustracja” wskazała też H. Welsh, choć ona także, podobnie jak Rohozińska, odwołuje się do łacińskiego lustrum - por. Dealing with the Communist past: Central and East European Experiences after 1990, „Europe-Asia Studies”, Vol. 48, No. 3 (May 1996), przypis 10.13
Resolution 1096 (1996) on measures to dismantle the heritage o f former communist totali tarian systems, http://assembly.coe.int/main.asp?Link=/documents/adoptedtext/ta96/eres1096.htm.14
Dalej także jako ETPC lub Trybunał.15
Volkmer przeciwko Niemcom, decyzja w przedmiocie dopuszczalności z dn. 22.11.2001 r., skarga nr 39799/98 (sekretarz honorowy SED - Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności),Rainys i Gasparavicius przeciwko Litwie, wyrok z dn.7.04.2005 r., skargi nr 70665/01 i 74345/01, Sidabras i Diiautas przeciwko Litwie, wyrok z 27.07.2004 r., skargi nr 55480/00 i 59330/00 (funkcjonariusze KGB).
84
M aciej LubiszeEski„lu s tr a c ja ” - n ie p o ja w iło się ono a n i r a z u .16 P o ję c ie to b y ło n a to m ia s t k o n s e k w e n tn ie sto so w a n e p r z e z E T P C w s p ra w a c h d o ty czą cy c h b y ły c h w s p ó ł p r a c o w n ik ó w k o m u n is ty c z n y c h słu żb b e z p ie c z e ń s tw a .17 P r a w o k r a jo w e , co do za s a d y , n ie z a p r z e c z a p r z y ję te j w n in ie js z y m a r ty k u le r o z u m ie n iu lu s tra c ji. W p r a w d z ie o d p o w ie d n ie a k ty p r a w n e 18 n ie o g r a n ic z a ją się w y łą c z n ie do u r e g u lo w a n ia m e c h a n iz m u lu s tra c y jn e g o o b ejm u ją c ró w n ie ż d e k o m u n iz a c ję (s k ie r o w a n e są ta k ż e p r z e c iw k o fu n k c jo n a riu s zo m a p a ra tu p a ń s tw o w e g o i p a r ty jn e g o ), je d n a k u s ta w o d a w c y n ie n a z w a li tych u s ta w „u s ta w a m i lu s tr a c y jn y m i” .19
2. P ra w n e u re g u lo w a n ia lustracji w krajach
postkom unistycznych
C h a r a k t e r n in ie js z e g o o p ra c o w a n ia n ie p o z w a la n a o p is y w a n ie m e c h a n iz m ó w lu s tra c y jn y c h p o s z c z e g ó ln y c h p a ń s tw p o s tk o m u n is ty c z n y c h . S z c z e g ó ło w e in fo r m a c je m o ż n a z n a le ź ć w lic z n y c h p u b lik a cja ch . W ty m m ie jscu o m ó w io n e z o s ta n ą je d y n ie cec h y w s p ó ln e r o z w ią z a ń k r a jo w y c h z e w s k a z a n ie m is tn ie ją c y c h o d s tę p s tw w n ie k tó r y c h k r a ja c h b y łe g o b lo k u k o m u n i styc zn eg o.
P o d s ta w ą p r a w n ą lu s tr a c ji j e s t a k t p r a w a k r a jo w e g o ; w p r z y tła c z a ją c e j w ię k s z o ś c i są to u s ta w y . M o ż n a je d n a k z a o b s e rw o w a ć p e w n e o d s tę p s tw a od tej re g u ły . P o p ie r w s z e , z a s a d n ic z y trz o n r e g u la c ji lu s tra c y jn y c h w R F N z n a la z ł się w u m o w ie m ię d z y n a r o d o w e j, tj. w t r a k ta c ie z je d n o c z e n io w y m z 31.08.1990 r .20 P o d ru g ie, is to tn y (ch oć n ie n ie z b ę d n y ) e le m e n t lu s tra c ji,
16
Pewnym wyjątkiem jest zdanie odrębne, które złożył słoweński sędzia Bojan Zupanćić w sprawie Zdanoka przeciEko ŁotEie (sprawa dotyczyła członkini Komunistycznej Partii Ło twy). Pojawiło się tam określenie „lustracja”. Kontekst, w jakim ono wystąpiło, nie jest do końca jasny, aczkolwiek można przypuszczać, iż Zupanćić miał na myśli działania podejmo wane przeciwko „byłym współpracownikom” (ang. former collaborators).17
Turek p. SłoEacji, wyrok z dn. 14.02.2006 r., skarga nr 57986/00, Matyjek przeciEko Polsce, decyzja w przedmiocie dopuszczalności z dn. 30.05.2006 r., wyrok z dn. 24.04.2007, skarga nr 38184/03, Bobek przeciEko Polsce, wyrok z dn. 17.07.2007 r., skarga nr 68761/01,Luboch przeciEko Polsce, wyrok z dn. 15.01.2008, skarga nr 37469/05, JałoEiecki przeciEko Polsce, wyrok z dn. 17.02.2009 r., skarga nr 34030/07.
18
Omówienie wybranych rozwiązań krajowych będzie przedmiotem kolejnej części niniej szego artykułu.19
W języku potocznym takie określenia przylgnęły do tych aktów prawnych. Polskie pra wo wykazuje w omawianym zakresie pewną niekonsekwencję. Ustawa z 1997 r. posługiwała się wprawdzie terminem „oświadczenie” (a nie „oświadczenie lustracyjne”), ale postępowanie sądowe wszczynane w celu sprawdzenia prawdziwości oświadczenia określenie było mianem „postępowania lustracyjnego”. Z kolei, w ustawie z 2006 r. mowa już o „oświadczeniu lustra cyjnym”.20
Traktat z 31.08.1990 r. pomiędzy Republiką Federalną Niemiec a Niemiecką Republi ką Demokratyczną o ustanowieniu jedności Niemiec. Tekst w wersji anglojęzycznej opubliko wany na stronie internetowej www.ena.lu.ja k im je s t p o z b a w ie n ie b y ły c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w s ta n o w is k w a d m in is tra c ji p u b liczn ej, z o s ta ł w p ro w a d z o n y n a L it w ie d e k re te m rz ą d u z 12.10.1991 r.21
P r a w o lu s tra c y jn e z a w ie r a ró w n ie ż m e c h a n iz m d e k o m u n iz a c y jn y . O z n a c z a to, ż e o bok id e n t y fik o w a n ia i e w e n tu a ln e g o w y k lu c z a n ia z s e k to r a p u b lic z n e g o b y ły c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w ta jn y c h słu żb b e z p ie c z e ń s tw a (lu s tra c ja ), p ra w o k r a jo w e o b e jm o w a ło r ó w n ie ż b y ły c h fu n k c jo n a riu s z y ty ch słu żb, c z ło n k ó w m ilic ji, a le ta k ż e o sob y z a jm u ją c e w y s o k ie s ta n o w is k a p a ń s tw o w e i/lub p a r t y jn e .22 W n ie k tó r y c h k r a ja c h p o s tk o m u n is ty c z n y c h m e c h a n iz m lu s tr a c y jn y w y k o r z y s ta n o r ó w n ie ż do z id e n t y fik o w a n ia osób w s p ie r a ją c y c h r e ż im n a z is to w s k i p od cza s d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j.23
L u s t r a c ja p r z e p r o w a d z a n a je s t w o b ec osób za jm u ją c y c h s ta n o w is k a w s e k to rz e p u b lic z n y m lub osób u b ie g a ją c y c h się o ta k ie sta n o w is k a . K a t a lo g ty c h s ta n o w is k r ó ż n i się w z a le ż n o ś c i od k ra ju , je d n a k m o ż liw e je s t w s k a z a n ie p e w n e j c zęśc i w s p ó ln e j. L u s tr a c ją o b ję te są z a te m n a s tę p u ją c e sta n o w is k a : c z ło n k o w ie p a rla m e n tu , p r e z y d e n t i w ic e p r e z y d e n c i, c z ło n k o w ie rzą d u , k ie r o w n ic tw o m e d ió w p u b lic z n y c h i p r z e d s ię b io r s tw p a ń s tw o w ych . W n ie k tó r y c h p a ń stw a ch , np. w C zec h a ch i n a S ło w a c ji b y li ta jn i w s p ó łp r a c o w n ic y k o m u n is ty c z n y c h słu żb b e z p ie c z e ń s tw a n ie m o g li p ia sto w a ć w y s o k ic h fu n k c ji n a w y ż s z y c h u c ze ln ia c h p a ń s tw o w y c h .24 W w ie lu p rz y p a d k a c h lu s tra c ja o b e jm o w a ła ta k ż e s ta n o w is k a w w y m ia r z e s p r a w ie d liw o ś c i (w s z c z e g ó ln o ś c i s ę d z ió w i p r o k u r a to ró w ) i w y s o k ie s ta n o w is k a w siła ch z b ro jn y c h .25
W w ie lu k r a ja c h s tw ie r d z e n ie , ż e o sob a lu s tro w a n a b y ła w s p ó łp r a c o w n ik ie m k o m u n is ty c z n y c h słu żb sp e cja ln y ch , o zn a c z a ło p o z b a w ie n ie je j s ta n o w is k a b ą d ź w y k lu c z e n ie z g r o n a k a n d y d a tó w . T a k ie r o z w ią z a n ie n ie je s t je d n a k p o w s ze c h n e - ś w ia d c z y o t y m p r z y k ła d P o ls k i, g d z ie n e g a ty w n e k o n s e k w e n c je w o b ec o sob y lu s tro w a n e j w y c ią g a n e są d o p iero w p r z y p a d k u
21 Dekret nr 418 z 12.10.1991 r. o wykluczeniu funkcjonariuszy i informatorów KGB ze stanowisk rządowych. Tekst w wersji anglojęzycznej opublikowano w N.J. Kritz, Transitional Justice. How Emerging Democracies Reckon with Former Regimes, Vol. III: Laws, Rulings, and Reports, Washington 1995, s. 427.
22 Por. np ustawę nr 451/1991 Sb. określającą niektóre inne warunki pełnienia niektó rych funkcji w organach i organizacjach państwowych Czeskiej i Słowackiej Republiki Fede ralnej, Republiki Czeskiej i Republiki Słowackiej. Akt ten został uchwalony 4.10.1991 r. przez Zgromadzenie Federalne Czeskiej i Słowackiej Republiki Federalnej. Tekst opublikowany na: http://www.abscr.cz/data/pdf/normy/zakon451-1991.pdf. Wersja anglojęzyczna opublikowa na została na stronie parlamentu gruzińskiego: http://www.parliament.ge/files/437_1262_ 566752_Chekheti.pdf
23 Np. na Węgrzech prawo lustracyjne objęło m.in. byłych Strzałokrzyżowców i człon ków partii faszystowskiej - por. K. Wiliams, A. Szczerbiak, B. Fowler, op. cit., s. 7. Podobnie w Estonii - por. M. S. Ellis, Purging the past: The Current State o f Lustration Laws in the Former Communist B loc, „Law and Contemporary Problems”, Vol. 59, No. 4 (Autumn 1996), s. 190. Z drugiej strony, lustracja w Czechach nie obejmowała osób piastujących wysokie stanowiska państwowe w okresie Praskiej wiosny - K. Williams, Lustration as the Securiti zation o f Democracy in Czechoslovakia and the Czech Republic, „Journal of Communist Stud ies and Transition Politics”, Vol. 19, No. 4 (Dec. 2003), s. 13-15.
24 K. Williams, op. cit., s. 13-15. Podobne rozwiązanie obowiązuje w Polsce.
86
M aciej LubiszeEskiz ło ż e n ia n ie p r a w d z iw e g o o ś w ia d c z e n ia lu s tra c y jn e g o . N a W ę g r z e c h z m ia n ę p r a w a lu s tra c y jn e g o w y m u s iło o rz e c z e n ie T r y b u n a łu K o n s ty tu c y jn e g o , u c h y la ją c e część p r z e p is ó w u s ta w y z 9.03.1994 r. o p r z e ś w ie t le n iu osób z a jm u ją c y c h p e w n e w a ż n e sta n o w is k a . N o w a u s ta w a p r z y ję t a 3.07.1996 r. n ie p r z e w id y w a ła a u to m a ty c zn e j u t r a t y z a jm o w a n e g o sta n o w is k a . O s o b ę z id e n t y fik o w a n ą ja k o b y ły ta jn y w s p ó łp r a c o w n ik słu żb b e z p ie c z e ń s tw a w z y w a n o do u s tą p ie n ia w c ią g u 30 dni, a j e ż e l i w e z w a n ie b y ło b e z s k u te c z ne, u s ta le n ia p a n e lu b y ły p u b lik o w a n e w d z ie n n ik u u rz ę d o w y m .26
L u s t r a c ja p r o w a d z o n a je s t z w y k le p r z e z s p e c ja ln ą in s ty tu c ję , k tó ra d y sp o n u je d o s tę p e m do a rc h iw ó w d a w n y ch k o m u n is ty c z n y c h słu żb b e zp ie - c z e ń s tw a .27 N ie w y k lu c z a to je d n a k m o ż liw o ś c i s k ie r o w a n ia p o s tę p o w a n ia n a d ro g ę s ą d o w ą 28 lu b s ą d o w o -a d m in is tr a c y jn ą .29
W ie le k r a jo w y c h a k tó w p ra w n y c h , w p ro w a d z a ją c y c h c z y m o d y fik u ją cych m e c h a n iz m lu s tra c y jn y , w y z n a c z a ło ok res, w k t ó r y m lu s tra c ja p o w in n a b yć d o k o n a n a , p r z y c z y m p r o lo n g a ta n ie je s t z ja w is k ie m n a d z w y c z a j n ym . C z e s k o -s ło w a c k a u s ta w a lu s tr a c y jn a m ia ła o b o w ią z y w a ć do k o ń ca 1996 r. C z e s k i p a r la m e n t z d e c y d o w a ł o p r z e d łu ż e n iu je j o b o w ią z y w a n ia o 5 la t, a n a s tę p n ie , w ro k u 2000 - n a cza s n ie o k re ś lo n y .30 P o d o b n ie w N ie m c z e c h , p ie r w o tn y te r m in (2 8.12.20 06 r .) p rze d łu ż o n o do 2011 r.
3. R ekonstrukcja stan d ard ów m iędzynarodow ych
P r o c e s y d e k o m u n iz a c ji i lu s tr a c ji n ie z o s ta ły u re g u lo w a n e w ża d n e j s p e cja ln ej u m o w ie m ię d z y n a r o d o w e j. T y m n ie m n ie j m o ż liw e je s t z r e k o n s tru o w a n ie s z e r e g u s ta n d a rd ó w , k tó re p o w in n y b yć z a c h o w a n e p r z e z p a ń stw o d o k o n u ją ce r o z lic z e n ia sw o jej t o ta lita r n e j p rze s z ło ś c i, w szc z e g ó ln o ś c i p o p rz e z m e c h a n iz m y lu s tr a c ji i d e k o m u n iza c ji.
D o k u m e n te m , k t ó r y m o że b yć w t y m p om ocn y, je s t R e z o lu c ja Z g r o m a d z e n ia P a r la m e n t a r n e g o R a d y E u ro p y 1096 (1 9 9 6 ) w s p r a w ie śro d k ó w d e m o n ta ż u sp u śc izn y po b y ły c h k o m u n is ty c z n y c h u stro ja ch to ta lita rn y c h , p r z y ję t a w d n iu 27.06.19 96 r .31
26 M. S. Ellis, op. cit., s. 184. W literaturze przedmiotu wyraźne złagodzenie prawa lu stracyjnego (znacząco zawężono katalog stanowisk objętych lustracją) wiązane jest z domina cją postkomunistów w ówczesnym parlamencie - tak np. K. Wiliams, A. Szczerbiak, B. Fow ler, op. cit., s. 7.
27 Np. Urząd ds. Akt Służby Bezpieczeństwa byłej NRD - tzw. Instytut Gaucka (Niemcy), Instytut Pamięci Narodowej (Polska, Słowacja).
28 Np. w Niemczech, na Słowacji czy w Polsce. 29 Np. na Litwie.
30 Przy ostatniej prolongacie określono, że ustawa będzie obejmowała osoby urodzone przed 1.12.1971 r.
31 Dalej jako Rezolucja 1096. Dokument w wersji anglojęzycznej opublikowany na stro nie internetowej Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy: http://assembly.coe.int/main. asp?Link=/documents/ adoptedtext/ta96/eres1096.htm
W ś ró d środ k ów , ja k im i d y s p o n u ją k r a je p o s tk o m u n is ty c z n e (p o s tę p o w a n ia k a rn e , r e h a b ilita c je n ie s łu s z n ie s k a za n y ch o fia r r e ż im ó w k o m u n i styczn ych , o tw a rc ie a rc h iw ó w ta jn y c h słu żb sp e cja ln y ch , z w r o t b e z p r a w n ie o d eb ra n y c h m a ją tk ó w , w y p ła t a o d szk o d o w a ń ), w y m ie n io n o t a k ie ś ro d k i a d m in is tra c y jn e (a n g . a d m i n i s t r a t i v e m e a s u r e s ) ja k u s ta w y lu s tra c y jn e lu b d e k o m u n iz a c y jn e .32
W o p in ii Z g r o m a d z e n ia P a r la m e n t a r n e g o ,33 c e le m ty c h u s ta w je s t „o d su n ięcie osób od w y k o n y w a n ia w ła d z y rz ą d o w e j, o ile n ie m o ż n a im p o w ie rz y ć w y k o n y w a n ia je j w z g o d z ie z z a s a d a m i d e m o k ra ty c z n y m i, g d y ż n ie w y k a z a ły on e p r z y w ią z a n ia do ty ch z a s a d lu b w ia r y w n ie w p rze s z ło ś c i i n ie m a ją in te r e s u lub m o ty w a c ji do p r z e jś c ia n a n ie o b ecn ie.” 34
Z a ró w n o lu s tra c ja , ja k i d e k o m u n iz a c ja p o w in n y b yć z g o d n e z z a s a d a m i d e m o k ra ty c z n e g o p a ń s tw a p ra w a . A b y te n w y m ó g b y ł z a c h o w a n y , k o n ie c z n e je s t, z d a n ie m Z P R E , w y p e łn ie n ie n a s tę p u ją c y c h k r y te r ió w : „1 ) w in a (in d y w id u a ln a ra c z e j n iż z b io r o w a ) m u s i b yć u d o w o d n io n a w k a ż d y m in d y w id u a ln y m p r z y p a d k u - o d z w ie r c ie d la to p o trz e b ę in d y w id u a ln e g o , a n ie z b io ro w e g o s to s o w a n ia u s ta w lu s tra c y jn y c h . 2 ) p r a w o do ob ron y, d o m n ie m a n ie n ie w in n o ś c i, p r a w o do o d w o ła n ia do sądu m u s z ą b yć z a g w a r a n t o w a n e .” 35
R e z o lu c ja 1096 s ta n o w i p o n a d to , iż c e le m lu s tr a c ji p o w in n a b yć o ch ro n a m ło d e j d em o k ra cji, w z w ią z k u z c z y m „n ie m o g ą b yć d o p u s z c z a ln e p o lity c z n e c z y sp o łec zn e n a d u ż y c ia (m is u s e ) r e z u lt a t ó w p o s tę p o w a ń lu s t r a c y jn y c h .” 36 Co w ię c e j, Z g ro m a d z e n ie P a r la m e n t a r n e w y r a z iło p o glą d , ż e „c e le m lu s tr a c ji n ie je s t u k a ra n ie osób u zn a n y ch z w in n e ” , g d y ż je s t to „ z a d a n ie p r o k u r a to ró w sto su jących p ra w o k a r n e .”37 T w ó r c y o m a w ia n e g o d o k u m en tu z d a w a li sobie sp ra w ę , ż e je d n y m z e sk u tk ó w z a s to s o w a n ia „u s ta w lu s tra c y jn y c h lu b d e k o m u n iz a c y jn y c h ” je s t (c z y m o że b y ć ) p o z b a w ie n ie n ie k tó r y c h osób posad. Z a le c ili z a te m , b y osob y te „co do z a s a d y , n ie t r a c iły n a b y ty c h w c z e ś n ie j u p ra w n ie ń n a tu r y fin a n s o w e j” . J a k o w y ją t e k d o p u ś c ili sy tu a cję, w k tó re j „ e lit y rz ą d z ą c e d a w n e g o re ż im u p r z y z n a ły sobie w y ż s z e p r a w a do w y n a g r o d z e n ia , n iż p r a w a p o zo s ta łe j c zęśc i p o p u la c ji” . W ó w c z a s , is tn ie je m o ż liw o ś ć z r e d u k o w a n ia ich do „z w y k łe g o p o z io m u ” .38
W re s z c ie , R e z o lu c ja 1096 „s u g e ru je ” , a b y lu s tra c ja b y ła „z g o d n a z w y m o g a m i p a ń s tw a o p a rte g o n a z a s a d z ie rz ą d ó w p r a w a o ra z sk u p io n a n a
32 Rezolucja 1096, § 11. 33 Dalej także jako ZP RE. 34 Ibidem.
35 Ibidem, § 12. 36 Ibidem.
37 Ibidem. Sformułowanie, z którego wynika, jakoby prokuratorzy (prosecutors) karali osoby uznane za winne, jest niefortunne. Zgodnie z powszechnie przyjętą zasadą prawa, or ganem kompetentnym w tych sprawach są sądy. Niefortunność tego passusu polega na tym, że wymierzanie kar de facto przez prokuratorów i marionetkowa pozycja sądów to praktyki charakterystyczne dla wielu (jeżeli nie wszystkich) komunistycznych reżimów totalitarnych.
88
M aciej Lubiszewskiz a g r o ż e n ia c h p o d s ta w o w y c h p r a w c z ło w ie k a i p ro c e s ie d e m o k r a ty z a c ji.” 39 Z g ro m a d z e n ie P a r la m e n ta r n e , n a jw y r a ź n ie j ś w ia d o m e la k o n ic z n o ś c i p o w y ż s z e j fo rm u ły , o d w o ła ło się do d o k u m en tu pt. „W s k a z ó w k i, ja k z a p e w nić, b y p r a w a lu s tra c y jn e i p od ob n e ś ro d k i a d m in is tra c y jn e b y ły z g o d n e z w y m o g a m i p a ń s tw a o p a rte g o n a z a s a d z ie rz ą d ó w p r a w a ” .40 D o k u m e n t ten , w o p in ii Z g r o m a d z e n ia P a r la m e n ta r n e g o , m a słu żyć ja k o „p r z y d a tn a p u b lik a c ja w t y m z a k r e s ie ” .41
P o d su m o w u ją c , R e z o lu c ja Z g r o m a d z e n ia P a r la m e n ta r n e g o R a d y E u r o p y 1096 w s p r a w ie śro d k ó w d e m o n ta żu sp u śc izn y po b y ły c h k o m u n is ty c z n ych u s tro ja c h to ta lita r n y c h fo rm u łu je s z e r e g is to tn y c h s ta n d a rd ó w o ch a r a k t e r z e p ro c e d u ra ln y m , k tó r e p o w in n y m ieć z a s to s o w a n ie do p o s tę p o w a ń lu s tra c y jn y c h : o d p o w ie d z ia ln o ś ć n a z a s a d z ie in d y w id u a ln e j w in y , d o m n ie m a n ie n ie w in n o ś c i, p ra w o do o b ro n y o ra z p ra w o do o d w o ła n ia się do sądu.
W ś ró d s ta n d a rd ó w o c h a r a k te r z e m a t e r ia ln y m w y m ie n ić m o żn a : z a k a z p o lity c z n y c h i sp o łec zn yc h n a d u ży ć w y n ik ó w lu s tra c ji, o g ra n ic z e n ie lu s tra c ji do s fe r y p u b lic z n e j,42 o g ra n ic z e n ie k o n s e k w e n c ji u ja w n ie n ia w s p ó łp r a c y .43
J e ż e li c h o d zi o „W s k a z ó w k i, ja k z a p e w n ić , b y p r a w a lu s tra c y jn e i p o dobn e ś ro d k i a d m in is tra c y jn e b y ły z g o d n e z w y m o g a m i p a ń s tw a o p a rte g o z a z a s a d z ie rz ą d ó w p r a w a ” , d o k u m e n t ten , tro ch ę w b r e w sw o jej n a z w ie , k o n c e n tru je się w y łą c z n ie n a w y m o g a c h s ta w ia n y c h lu s tra c ji. T w o r z ą one trz y n a s to p u n k to w ą lis t ę (lit e r y a-m ), p r z y c z y m n ie k tó r e je j p u n k ty sta n o w ią p o w tó r z e n ie o m ó w io n y c h ju ż z a le c e ń R e z o lu c ji 1096, e w e n tu a ln ie n ie z n a c z n ie j e r o z w ija ją c .44
N ie k t ó r e re k o m e n d a c je , z a w a r te w o m a w ia n y m d o k u m en cie, z a s łu g u ją n a s z c z e g ó ln ą u w a g ę, z e w z g lę d u n a ich p o tw ie r d z e n ie w o r z e c z n ic tw ie E u ro p e js k ie g o T r y b u n a łu P r a w C z ło w ie k a . U p r a w n io n e je s t z a te m t w ie r d z e n ie, ż e o d z w ie r c ie d la ją one, p r z y n a jm n ie j w sw o jej z a s a d n ic z e j części, s ta n d a rd y w ią ż ą c e z a in te r e s o w a n e p a ń s tw a i często p r z e z n ie r e a liz o w a n e .45
39
Ibidem, § 13.40
Guidelines to ensure that lustration laws and sim ilar administrative measures com ply with the requirements o f a state based on the rule o f law, Doc. 7568, 3.6.1996. Dalej jakoWskazówki. Jest to część tzw. Raportu Adriana Severina opublikowanego na stronie interne towej: http://assembly.coe.int/Documents/WorkingDocs/ doc96/EDOC7568.htm
41
W taki sposób polskie Ministerstwo Sprawiedliwości przetłumaczyło wyrażenie referen ce text - por. tłumaczenie wyroków w sprawach Bobek i Matyjek - www.ms.gov.pl/re/bobek.rtf (§ 43 in fine) oraz www.ms.gov.pl/re/matyjek.rtf (§ 39 in fine).42
Wszak w § 11 Rezolucji mowa o wykonywaniu władzy rządowej.43
Mam tu na myśli § 11, w którym mowa o odsunięciu osób od wykonywania władzy rzą dowej, § 12 wykluczający możliwość karania osób uznanych za winne, oraz § 14 odnoszący się do utraty uprawnień natury finansowej.44
Por. np. lit. b) Wskazówek , gdzie autor podkreśla, że celem jest uwolnienie demokracji od osób, które mogą stanowić dla niej zagrożenie. W lit. c) Wskazówek stwierdza się, iż lu stracja nie może służyć karaniu czy zemście.45
Standardy sformułowane w Rezolucji 1096 mają niewątpliwie charakter soft law i jako takie powinny być przez państwa uwzględnianie. Mam poważne wątpliwości co do uznania Raportu Severina (tym samym również Wskazówek) za soft-law. Wiążący charakter standardu zawartego we Wskazówkach wynika, w mojej opinii, wyłącznie z potwierdzenia go w orzeczni ctwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.In n e p u n k ty W s k a z ó w e k są k o n tr o w e r s y jn e i ich o cen a n ie m o ż e być je d n o zn a c z n a . Z d a r z a się, co z o s ta n ie w y k a z a n e p o n iż e j, ż e tw ó r c a te g o do
k u m e n tu p o p a d a w sp rzeczn o ść z R e z o lu c ją 1096. P o n a d to , n ie m a ła g ru p a p o s tu la tó w n ie z n a jd u je p o tw ie r d z e n ia w p r a k ty c e p a ń s tw i d z ia ła ln o ś c i o rz e c z n ic z e j T r y b u n a łu w S tra sb u rg u .
D o p ie r w s z e j g r u p y z a lic z y ć n a le ż y s ta n d a rd z a w a r t y w lit. a ) W s k a z ó w e k , z g o d n ie z k tó r ą lu s tra c ja p o w in n a być p r z e p ro w a d z o n a p r z e z s p e c ja l n ie u tw o r z o n y n ie z a le ż n y o rga n . W isto cie, w w ie lu k r a ja c h t a k ie in s t y t u cje p o w oła n o. J e d n a k a u to r d o k u m en tu b a rd zo u s z c z e g ó ło w ił te n w y m ó g o k reś la ją c, ż e m a to być „k o m is ja w y b itn y c h o b y w a t e li n o m in o w a n y c h p rze z g ło w ę p a ń s tw a i z a tw ie r d z o n y c h p rze z p a r la m e n t.” T a k w y s o k i i c z ę sto tru d n y do o s ią g n ię c ia w w a ru n k a c h n ie d o jr z a łe j d e m o k ra c ji s ta n d a rd p o w in ie n z o s ta ć u za s a d n io n y , w szczeg ó ln o ś ci, g d y - z d a n ie m p is z ą c e g o te s ło w a - n ie z a p e w n ia p o s tu lo w a n e j n ie z a le ż n o ś c i o rg a n u lu s tra c y jn e g o .
S ta n d a rd e m w s p ó łg r a ją c y m z p o w y ż s z y m je s t w y m ó g z lit. m ) o m a w ia n ego d o k u m en tu . Z g o d n ie z tre ś c ią te g o pu n k tu , „w ż a d n y m r a z ie o sob a n ie m o że b yć p o d d a n a lu s tr a c ji b ez d o s ta rc z e n ia je j w p ełn ej n a le ż n e j o ch ron y p ro ce so w ej, w łą c z a ją c w to [...] p r a w o do p o m o cy p r a w n e j (p r z y d z ie lo n ą , j e ż e l i p o d m io t n ie je s t w s ta n ie z a n ią z a p ła c ić ), do k o n fr o n to w a n ia i p o d w a ż a n ia d o w o d ó w p r z e m a w ia ją c y m p r z e c iw n iej, do d o stęp u do w s z y s tk ic h o b c ią ż a ją c y c h i u n ie w in n ia ją c y c h d o w od ó w , do p r z e d s t a w ia n ia w ła s n y c h d o w od ó w , do o tw a rc ie j ro z p ra w y , je ż e l i te g o sobie ż y c z y , i p r a w a do o d w o ła n ia do n ie z a le ż n e g o o rg a n u s ą d o w e g o .”
J a k p o k a ż e a n a liz a o r z e c z n ic tw a E u ro p e js k ie g o T r y b u n a łu P r a w C z ło w ie k a , w s z c z e g ó ln o ś c i w s p ra w a c h p olsk ich , p r z y z n a n ie osob ie lu s tr o w a nej g w a r a n c ji ty p o w y c h d la p o s tę p o w a ń k a rn y c h j e s t s ta n d a r d e m w y m a g a n y m od p o s tk o m u n is ty c z n y c h p a ń s tw c z ło n k o w s k ic h R a d y E u ro p y .
W re s z c ie , w tej g ru p ie n a le ż y w y m ie n ić s ta n d a rd z a w a r t y w lit. f): lu s tra c ja n ie p o w in n a m ie ć z a s to s o w a n ia w ob ec s ta n o w is k w o rg a n iz a c ja c h p ry w a tn y c h . P r z y a k c e p ta c ji is to ty teg o w y m o g u 46 S e v e r in r o z s z e r z y ł j e d n a k to w y łą c z e n ie n a o rg a n iz a c je „p ó łp r y w a tn e ” (s e m i- p r iv a t e ), n ie w y ja ś n ia ją c je d n o c z e ś n ie te g o p o jęcia . W o p in ii p iszą ceg o te słow a, m in im a ln y w p ły w p o d m io tu p r y w a tn e g o n a d a n ą o rg a n iz a c ję (m o ż n a go m ie rz y ć np. w ie lk o ś c ią u d z ia łó w p a ń s tw a w s tru k tu rz e w ła ś c ic ie ls k ie j) n ie w y k lu c z a p e r se m o ż liw o ś c i o b jęcia s ta n o w is k m e c h a n iz m e m lu s tra c y jn y m . C z y n n ik ie m d ec y d u ją cy m je s t tu b o w ie m c h a ra k te r tej o rg a n iz a c ji, je j z a d a n ia i k o m p e ten cje, n ie za ś w ie lk o ś ć u d z ia łu p a ń s tw a w s tru k tu rz e w ła ś c ic ie ls k ie j.
P o n a d to , a u to r W s k a z ó w e k tłu m a c z y k o n ie czn o ść w y łą c z e n ia lu s t r a c ji w o b ec s ta n o w is k w o rg a n iz a c ja c h p r y w a tn y c h i p ó łp r y w a tn y c h tym , ż e p o sa d y te n ie d a ją m o ż liw o ś c i p o d w a ż a n ia p o d s ta w o w y c h p r a w c z ło w ie k a i p ro ce só w d e m o k ra ty c z n y c h . T a a rg u m e n ta c ja je s t ch yb ion a.
46 Znalazł on potwierdzenie w jednej z „dekomunizacyjnych” spraw rozstrzygniętych przez ETPC - Sidabras i Diiautas przeciwko Litwie.
90
M aciej LubiszewskiM o ż n a p r z e c ie ż w y o b r a z ić sobie o rg a n iz a c ję p r y w a tn ą , p u b lik u ją c ą b a rd zo p o p u la rn e i o p in io tw ó r c z e w y d a w n ic tw o , k tó re - n ie w ła ś c iw ie w y k o r z y s ta n e - m o że s ta n o w ić p o w a ż n e z a g r o ż e n ie d la p r a w c z ło w ie k a (n p. p o p rz e z p r o w a d z e n ie k a m p a n ii w z y w a ją c e j do n ie n a w iś c i n a t le n a ro d o w o ś c io w y m ). C z y to sam o w sobie u z a s a d n ia z a s to s o w a n ie m e c h a n iz m u lu s tra c y jn e g o ?
A r g u m e n te m p r z e m a w ia ją c y m z a o b ję c ie m d a n ego s ta n o w is k a lu s tra c ją je s t to, ż e je s t to s ta n o w is k o z s e k to ra p u b liczn eg o . O d osób z a tru d n io n y c h w t y m s e k to rz e p a ń s tw o m o ż e w y m a g a ć lo ja ln o ści. O w e j lo ja ln o ś c i d o w o d z i m .in . w y n ik p o s tę p o w a n ia lu s tra c y jn e g o . N a t o m ia s t t a k ie w y m o g i n ie m o g ą b yć s ta w ia n e z a tr u d n io n y m w s e k to rz e p r y w a tn y m , d la te g o lu s tra c ja w t y m o b s z a rz e j e s t n ie u z a s a d n io n a .47
W g r u p ie d ru g iej, tzn . w ś ró d sta n d a rd ó w , k tó ry c h tra fn o ś ć b u d z i w ą t p liw o ści, w y m ie n ić n a le ż y p u n k t d ) W s k a z ó w e k . N a k a z u je on o g ra n ic z y ć z a s ię g lu s tr a c ji do ty ch s ta n o w isk , k tó ry c h p ia s to w a n ie m o ż e p o w o d o w a ć z a g r o ż e n ie d la p r a w c z ło w ie k a lu b d e m o k ra c ji. Z p o w o d ó w , o k tó ry c h b y ła m o w a w y ż e j (w s p o m n ia n y w y m ó g lo ja ln o ś c i), p o s tu la t te n n ie z a s łu g u je n a u zn a n ie. N ie s p o tk a ł się on z a k c e p ta c ją z e s tro n y p a ń s tw , k tó r e np. w y k lu c z a ły b y ły c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w k o m u n is ty c z n y c h słu żb b e z p ie c z e ń s tw a z z a r z ą d ó w p r z e d s ię b io r s tw p a ń s tw o w y c h . B a r d z o k o n tr o w e r s y jn y m p o s tu la te m S e v e r in a je s t w y łą c z e n ie lu s tra c ji w o b ec s ta n o w is k w y b ie ra n y c h , p o n ie w a ż „g ło s u ją c y są u p r a w n ie n i do w y b r a n ia k o g o k o lw ie k sobie ż y c z ą ” .48 T e m u s ta n d a r d o w i p r z e c z y ła u k s z ta ł to w a n a ju ż p r a k ty k a p a ń stw , k tó r e c z y n iły czło n k ó w p a r la m e n tó w i k a n d y d a tó w n a p a r la m e n ta r z y s tó w n ie m a l p ie r w s z y m „c e le m ” m e c h a n iz m ó w lu s tra c y jn y c h .49 P o n a d to , s ta n o w is k o E T P C w y r a ż o n e w s p ra w a c h Z d a n o - k a p r z e c iw k o Ł o t w i e50 o r a z C h o d y n ic k i p r z e c iw k o P o ls c e51 je d n o z n a c z n ie p o t w ie r d z a c a łk o w itą n ie tra fn o ś ć p o stu la tu .
R ó w n ie n ie z r o z u m ia ły s ta n d a rd p o ja w ił się w lit. g ) W s k a z ó w e k , w k tó re j s tw ie rd zo n o , ż e d y s k w a lifik a c ja o sob y lu s tro w a n e j p o w in n a trw a ć n a jw y ż e j p ięć la t, g d y ż n a le ż y d ocen ić zd o ln o ść je d n o s t k i do „p o z y ty w n e j z m ia n y p o d e jś c ia i n a w y k ó w ” . P o n a d to , d z ia ła n ia lu s tra c y jn e m ia ły być z a k o ń c z o n e do 31.12.1999 r., p o n ie w a ż do te g o cza su m ło d a d e m o k ra c ja o k rz e p n ie w e w s z y s tk ic h k r a ja c h p o s tk o m u n is ty czn y ch .
C o do o k res u p ię c io le tn ie g o , S e v e r in n ie w y ja ś n ił, d la c z e g o a k u ra t ta k i czas w y s t a r c z a do „ z m ia n y p o d e jś c ia i n a w y k ó w ” . P r a k t y k a p a ń s tw d o w o d z i b ra k u a k c e p ta c ji d la te g o p o stu la tu . C o w ię c e j, E T P C w s p r a w ie M a
-47
Por. Sidabras i Diiautas przeciwko Litwie, § 57.48
Autor Wskazówek dodał, że prawo do głosowania może zostać uchylone w wyniku ska zania decyzją sądu - to zaś nie stanowi administrative lustration a crim inal law measure.Argument zaskakujący o tyle, że nikt rozsądny nie mówi tu o uchyleniu prawa do głosowania (czynnego prawa wyborczego), a raczej o uchyleniu biernego prawa wyborczego.
49
Wyjątkiem było tu rozwiązanie czesko-słowackie i polskie, które nie wykluczało tych by łych współpracowników, którzy fakt swojej współpracy ujawnili w oświadczeniu lustracyjnym.50
Zdanoka przeciwko Łotwie, wyrok z dn. 16.03.2006 r., skarga nr 58278/00.t y jk a o d n ió s ł się do d z ie s ię c io le tn ie g o o k res u „ d y s k w a lifik a c ji” . T r y b u n a ł p r z y z n a ł, iż t a k i śro d e k je s t su ro w y, lecz o k o lic zn o ś c i h is to r y c z n e w z u p e ł n ości tę su row ość u s p r a w ie d liw ia ją .52
J e ż e li c h o d zi o te r m in z a k o ń c z e n ia lu s tr a c ji w k r a ja c h p o s tk o m u n i sty c zn y c h (d o k o ń c a 1999 ro k u ), s y tu a c ja w y g lą d a p od ob n ie. W w ie lu p a ń stw a ch m e c h a n iz m y te fu n k c jo n u ją n a d a l, co w ię c e j, ich d z ia ła n ie z o s ta ło p r z e d łu ż o n e n a czas n ie o k re ś lo n y .53 T r y b u n a ł w c ią ż ro z p a tru je s p ra w y , k tó ry c h p o d ło ż e m b y ło p o s tę p o w a n ie lu s tra c y jn e c z y d e k o m u n iz a c y jn e i n a w e t je ż e l i s t w ie r d z a n a r u s z e n ie K o n w e n c ji o o ch ro n ie p r a w c z ło w ie k a i p o d s ta w o w y c h w o ln o ś c i,54 to n ie c z y n i te g o z p o w o d u u p ły w u z n a c z ą c e g o cza su od u p a d k u k o m u n izm u .55
A s p e k t t e m p o r a ln y w y s tę p u je ta k ż e w p u n k cie j ) W s k a z ó w e k , g d z ie p o stu lu je się, a b y lu s tra c ja o b e jm o w a ła d z ia ła ln o ś ć d a n ej o sob y po 1.01.1980 r. O g r a n ic z e n ie to u z a s a d n ia się p o g lą d e m , z g o d n ie z k tó ry m , je ż e l i k to ś n ie d o k o n y w a ł n a ru s z e ń p r a w c z ło w ie k a p r z e z o s ta tn ie d z ie s ię ć la t, n ie b ę d z ie te g o c z y n ił o b ecn ie. W y d a je się, ż e p o g lą d te n o p a r ty je s t w y łą c z n ie n a in tu ic ji i w e w n ę tr z n y m p r z e k o n a n iu a u to ra , n ie z a ś n a d o w ie d z io n y c h i p o w s z e c h n ie a k c e p to w a n y c h fa k ta ch . P o n a d to , p r z e c z y to - w id o c z n e m u n a g ru n c ie R e z o lu c ji 109656 i sa m ych W s k a z ó w e k 57 - ro z r ó ż n ie n iu p o m ię d z y lu s tra c ją a p o s tę p o w a n ie m k a rn y m . C e le m lu s tr a c ji n ie j e s t z id e n t y fik o w a n ie osób, k tó r e d o p u ściły się n a r u s z e n ia p r a w c z ło w ie k a , g d y ż je s t to, co do z a s a d y , z a d a n ie o rg a n ó w ścig a n ia . N ie z r o z u m ia łe je s t z a te m u z a s a d n ie n ie te m p o r a ln e g o o g r a n ic z e n ia z p u n k tu j ) W s k a z ó w e k . B r a k u a k c e p ta c ji d la te g o p o s tu la tu d o w o d z i p r a k ty k a p a ń s tw i E T P C , k t ó r y n ie k w e s tio n u je w y n ik ó w p o s tę p o w a ń lu s tra c y jn y c h c z y d e k o m u n iz a c y jn y c h w y łą c z n ie d la tego , ż e fa k t w s p ó łp r a c y m ia ł m ie js c e p r z e d 1980 r. Z a ró w n o R e z o lu c ja 1096, ja k i R a p o r t S e v e r in a n ie m a ją c h a ra k te ru w ią ż ą c e g o .58 P o n a d to w y d a je się, ż e o m ó w io n e d o k u m e n ty n ie d o c z e k a ły się p o w a ż n ie js z e g o p o tr a k to w a n ia z e s tro n y p a ń stw , k tó re k o n s tru u ją c
52
Matyjek przeciwko Polsce (dec.), § 55 in fine.53
Czechy i w pewnym zakresie również Niemcy (pracownicy badający akta Stasi).54
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4.11.1950 r., Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284. Dalej także jako Europejska Konwencja Praw Człowieka, EKPC lub Konwencja.55
Chociaż w sprawie Rainys i Gasparauicius przeciwko Litwie Trybunał podniósł prob lem przyjęcia przepisów dekomunizacyjnych „dekadę po uzyskaniu przez Litwę niepodległo ści” (§ 36). Miało to wspierać ocenę Trybunału, iż doszło do naruszenia art. 14 w koniunkcji z art. 8 Konwencji. Jednak w świetle wcześniejszego orzeczenia w bardzo podobnej sprawie(Sidabras i Dziautas przeciwko Litwie, § 60), można z całą pewnością stwierdzić, że argu ment ten nie był przesądzający. W końcowej części niniejszego opracowania znajdą się bar dziej szczegółowe rozważania na ten temat.
56
Por. § 7 i 11 Rezolucji 1096.57
Por. lit. c) Wskazówek.58
O zaleceniowym charakterze uchwał Zgromadzenia Parlamentarnego przesądza Statut Rady Europy z dn. 5.05.1949 r., Dz. U. z 1994 r., Nr 118, poz. 565, w szczególności art. 23 lit. a). Por. też B. Gronowska, Instytucjonalne gwarancje ochrony praw człowieka, w: B. Gronow ska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochro na, Toruń 2005, s. 121.92
M aciej Lubiszewskisw o je m e c h a n iz m y lu s tra c y jn e i d e k o m u n iz a c y jn e n ie u w z g lę d n iły w s z y s t k ich p o s tu la tó w w n ich z a w a r ty c h . C o w ię c e j, r ó w n ie ż s ta n o w is k o E u r o p e j sk ie g o T r y b u n a łu P r a w C z ło w ie k a n ie p o z w a la n ad ać R e z o lu c ji 1096 j a k ie goś s z c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia n o r m a ty w n e g o . W p r a w d z ie w k ilk u sp ra w a ch , w k tó ry c h p o d s ta w ą s k a r g i b y ło p o s tę p o w a n ie lu s tra c y jn e lu b dek om u n i- z a c y jn e , p r z y w o ły w a n o R e z o lu c ję 1096,59 le c z p o ja w ia ła się on a je d y n ie w c zęśc i z a ty tu ło w a n e j „W ła ś c iw e in s tr u m e n ty m ię d z y n a r o d o w e ” ,60 p o w o ły w a ła się n a n ią s tro n a s k a r ż ą c a 61 a lb o in te r w e n ie n t .62 N a t o m ia s t a n i ra z u n ie b y ła b r a n a pod u w a g ę p r z e z T r y b u n a ł w je g o m e ry to ry c z n y c h r o z w a ża n ia c h . W t y m k o n te k ś c ie m o ż e z a s k a k iw a ć s ta n o w is k o p o ls k ie g o T r y b u n a łu K o n s ty tu c y jn e g o , k t ó r y u z n a ł R e z o lu c ję 1096 z a d o k u m e n t z a s łu g u ją c y n a u w z g lę d n ie n ie p r z y d o k o n y w a n iu k o n t r o li k o n s ty tu c y jn o ś c i.63 W in n y m m ie js c u T r y b u n a ł p o tr a k to w a ł R e z o lu c ję 1096 ja k o e le m e n t „s ta n d a rd u eu- ro p e js k ie g o ” .64
P r z e c h o d z ą c do re k o n s tru k c ji s ta n d a rd ó w o d n o szą cych się do lu s tra c ji z w y p o w ie d z i E u ro p e js k ie g o T r y b u n a łu P r a w C z ło w ie k a , n a le ż y p o czyn ić u w a g ę n a tu r y p o rz ą d k u ją c e j.
Z g o d n ie z p r z y ję t ą d e fin ic ją lu s tra c ji, w t y m m ie jscu u w z g lę d n ić n a le ż y je d y n ie te o rz e c z e n ia E T P C , w k tó ry c h p o s tę p o w a n ie k r a jo w e d o ty c z y ło b y
ły ch w s p ó łp r a c o w n ik ó w ta jn y c h słu żb .65
Ś cisłe tr z y m a n ie się ta k ie g o z a ło ż e n ia n a k a z u je c a łk o w ic ie p o m in ą ć s z e r e g c ie k a w y c h o rz e c z e ń n a t le p o s tę p o w a ń d e k o m u n iz a c y jn y c h z a w ie r a ją c y c h d y r e k ty w y , k tó r e - z d a n ie m p is z ą c e g o te s ło w a - m o g ą z n a le ź ć z a s to s o w a n ie ró w n ie ż do m e c h a n iz m u lu s tra c y jn e g o . Z te g o pow odu ,
59
Miało to miejsce w następujących sprawach: Matyjek przeciwko Polsce, Turek przeciw ko Słowacji, Luboch przeciwko Polsce oraz Bobek przeciwko Polsce.60
Matyjek przeciwko Polsce, Bobek przeciwko Polsce.61
Luboch przeciwko Polsce. W tej sprawie Rezolucja przywołana również jako relevant international instrument. Por. też Chodynicki przeciwko Polce. W tej sprawie skarżący w szczególny sposób zaakcentował rzekome naruszenie przez Polskę Rezolucji 1096. Mimo to Trybunał całkowicie pominął ten dokument w swoich rozważaniach.62
Helsińska Fundacja Praw Człowieka w sprawie Turek przeciwko Słowacji. Ponadto, powołał się na nią skarżący, zaś Trybunał przywołał Rezolucję jako relevant international instrument.63
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dn. 11.05.2007 r., Sygn. akt K 2/07, s. 90. Wy rok został opublikowany na stronie internetowej http://www.trybunal.gov.pl/Rozprawy/2007/ k_02_07/K_2_07.pdf.64
Ibidem, s. 101. Ciekawe opinie pojawiły się w zdaniach odrębnych. Sędzia T. Liszcz uznała oparcie się Trybunału na dokumencie, który „nie jest [...] aktem o charakterze nor matywnym” za „wadliwe” (ibidem, s. 184). Natomiast sędzia B. Zdziennicki stwierdził inter alia, że „to nie jest tylko jakieś <soft law>, gdyż wskazana Rezolucja opiera się na ratyfiko wanej przez Rzeczpospolitą Polską europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i pod stawowych wolności oraz ściśle koresponduje z wiążącym nas od chwili przystąpienia do Unii Europejskiej art. 6 ust. 1 i 2 Traktatu o Unii Europejskiej”. Sędzia Zdziennicki doszedł do wniosku, iż polskie prawo lustracyjne powinno spełniać wszystkie wymogi zawarte w Rezolu cji 1096 i Raporcie Severina.65
W innym przypadku (pracownik służb specjalnych, funkcjonariusz państwowy lub par tyjny itp.) będziemy mieli do czynienia z dekomunizacją.w p ie r w s z e j k o le jn o ś c i p r z y w o ła n e z o s ta n ą o rz e c z e n ie p r i m a f a c ie n ie m ie s z c z ą c e się w z a k r e s ie p r z e d m io to w y m n in ie js z e g o o p ra co w a n ia . W s p r a w ie V o lk m e r p r z e c iw k o N i e m c o m s k a r ż ą c y z o s ta ł z w o ln io n y z p ra c y n a s ta n o w is k u n a u c z y c ie la . P r z y c z y n ą z w o ln ie n ia b y ło z a ta je n ie fa k tu w s p ó łp r a c y z k o m u n is ty c z n y m M in is t e r s tw e m B e z p ie c z e ń s tw a P a ń stw a , p e łn ie n ie w la ta c h 1 9 8 3 -1 9 8 9 fu n k c ji s e k r e t a r z a h o n o ro w e g o k o m ó r k i p a r ty jn e j w szk o le, w k tó re j p r a c o w a ł o ra z fa k t w y k o r z y s t a n ia je d n e g o z e sw o ich u c z n ió w do s z p ie g o w a n ia o p o z y c ji p o lity c z n e j.
T r y b u n a ł u z n a ł s k a rg ę z a n ie d o p u s z c z a ln ą . P r z y c h y lo n o się do a rg u m e n ta c ji b e r liń s k ie g o S ąd u P ra c y , k t ó r y s tw ie r d z ił, ż e w y k o r z y s t y w a n ie u c z n ia ja k o in s tru m e n tu do s z p ie g o w a n ia o p o n e n tó w p o lity c z n y c h sto i w s p rz e c z n o ś c i z o b o w ią z k ie m n a u c z y c ie la do e d u k o w a n ia sw o ich u czn ió w i do z a p e w n ie n ia , b y s z a n o w a li o n i z a s a d y w o ln o ś c i w y p o w ie d z i i t o le r a n c ji w ob ec p o g lą d ó w in n y ch osób.66 J e ż e li ch o d zi o d z ia ła ln o ś ć s k a rżą c e g o w p a r t ii k o m u n is ty c z n e j, T r y b u n a ł z a a k c e p to w a ł s ta n o w is k o są d ó w n ie m ie ck ich , u zn a ją cy c h siln e id e n t y fik o w a n ie się z s y s te m e m p o lity c z n y m N R D (w y s o k a p o z y c ja w p a rtii, p e łn ie n ie fu n k c ji h o n o ro w e j i w p e łn y m w y m ia r z e c z a su ) z a n ie do p o g o d z e n ia z o b o w ią z k ie m lo ja ln o ś c i w ob ec k o n s ty tu c ji R F N , w y m a g a n y m od n a u c z y c ie li b ęd ą c ych u r z ę d n ik a m i w słu żb ie c y w iln e j.67 S k a r ż ą c y n ie p o d n ió s ł w s k a rd z e do E T P C , ż e p o z b a w ie n ie go p ra c y w sz k o le z e w z g lę d u n a z a ta je n ie fa k tu w s p ó łp r a c y z M in is t e r s tw e m B e z p ie c z e ń s tw a P a ń s t w a s ta n o w iło n a r u s z e n ie E K P C . W sp ra w a ch S id a b r a s i D z ia u t a s p r z e c iw k o L it w ie o ra z R a in y s i G a s p a - r a v ic iu s p r z e c iw k o L i t w i e T r y b u n a ł ba da ł, c z y p o z b a w ie n ie b y łych fu n k cjo n a riu s z y K G B m o ż liw o ś c i z n a le z ie n ia z a tr u d n ie n ia w p rze d s ię b io rs tw a c h s ek to ra p r y w a tn e g o sta n o w iło n a ru s ze n ie E K P C . W o b yd w u p rzy p a d k a ch E T P C s tw ie r d z ił n a ru s z e n ie art. 14 w k o n iu n k c ji z art. 8 E K P C . A n a liz a o rz e c z e n ia w s p ra w ie S id a b r a s i D z ia u t a s dow odzi, ż e d w a c z y n n ik i d op ro w a d z iły T r y b u n a ł do ta k ie j k o n k lu zji. P o p ie rw sze, p o z b a w ia n ie osób z lu s tro w a n y ch m o ż liw o ś c i z n a le z ie n ia z a tr u d n ie n ia w ró żn y ch g a łę zia c h sek to ra p r y w a tn e g o je s t sp rzeczn e z e s ta n d a rd a m i p ły n ą c y m i z E K P C . O ile lo ja l ność w ob ec k ra ju s ta n o w i n ie o d zo w n y w a ru n e k z a tr u d n ie n ia p rze z w ła d z e p a ń stw a , o ty le t a k i w y m ó g n ie is tn ie je w se k to rz e p r y w a tn y m .68 P o d ru gie, lis ta sta n o w isk , n a k tó ry c h n ie m o żn a b y ło z a tru d n ia ć b y ły ch fu n k c jo n a riu szy K G B , z a w ie r a ła ta k ie o k re ś le n ia ja k „p r a w n ic y ” i „n o ta riu s z e ” , n ie d e fi n iu jąc p re c y z y jn ie j, o ja k ie „za w o d y , fu n k cje lub z a d a n ia ” ch od zi.69 W o p in ii T ry b u n a łu sk u tk o w ało to „b r a k ie m n iezb ęd n ych g w a ra n c ji d la u n ik n ięc ia d y s k ry m in a c ji i d la z a g w a r a n to w a n ia w y s ta rc za ją c e g o i o d p o w ie d n ie g o n a d z o ru są d o w ego w ob ec n a k ła d a n y ch o g ra n ic z e ń .” 70
66 Volkmer przeciwko Niemcom, § 1. 67 Ibidem, § 2.
68 Sidabras i Dziautas przeciwko Litwie, § 57 i n. Por. też Rainys i Gasparavicius prze ciwko Litw ie, § 34.
69 Sidabras i Dziautas przeciwko Litw ie, § 59. 70 Ibidem.
94
M aciej Lubiszewski N ie c o o d m ie n n y c h a r a k te r m ia ła s p r a w a Z d a n o k a p r z e c iw k o Ł o t w ie . S k a rż ą c a z o s ta ła p o z b a w io n a (m o c ą u s ta w y o w y b o ra c h p a rla m e n ta rn y c h z 1995 r .) b ie r n e g o p r a w a w y b o rc z e g o z e w z g lę d u n a „ a k t y w n y u d z ia ł” w d z ia ła n ia c h K o m u n is ty c z n e j P a r t ii Ł o t w y w o k re s ie od s ty c z n ia do w r z e ś n ia 1991 r .71 T r y b u n a ł (W ie lk a Iz b a ) u zn a ł, ż e in te n c ją te g o środ k a n ie b y ło u k a ra n ie tych , k t ó r z y d z ia ła li w p a r t ii k o m u n is ty c z n e j, a le „o ch ro n a in te g r a ln o ś c i p ro ce só w d e m o k ra ty c z n y c h p o p rz e z w y k lu c z e n ie z u d z ia łu w p ra c a c h d e m o k ra ty c z n e j w ła d z y u s ta w o d a w c z e j ty ch je d n o s te k , k tó re o d e g r a ły a k ty w n ą i p r z e w o d n ią ro lę w p a r t ii b e z p o ś re d n io p o w ią z a n e j z p ró b ą s iło w e g o o b a le n ia n o w o p o w s ta łe g o d e m o k ra ty c z n e g o s y s te m u .” 72T r y b u n a ł s t w ie r d z ił p o n a d to , ż e „ło te w s k ie w ła d z e b y ły u p ra w n io n e , w g ra n ic a c h m a r g in e s u sw o b od n ej ocen y, do p r z y ję c ia , ż e osoba, z n a jd u ją c a się w s y tu a c ji sk a rżą c e j w y z n a w a ła p o g lą d y b ęd ą ce w s p rzeczn o ści z p o tr z e b ą z a p e w n ie n ia in te g r a ln o ś c i p ro ce só w d e m o k ra ty c z n y c h , o ra z do u z n a n ia tej osob y z a n ie s p e łn ia ją c ą w y m a g a n y c h w a ru n k ó w do s ta rtu w w y b o ra c h .” 73
W y d a je się, ż e p o w y ż s z e k o n k lu z je E T P C m o g ą b yć o d n ie s io n e do p o s tę p o w a ń lu s tra c y jn y c h . O z n a c z a to, ż e u ja w n ie n ie w s p ó łp r a c y d a n ej osob y z k o m u n is ty c z n y m i s łu ż b a m i b e z p ie c z e ń s tw a m o że s k u tk o w a ć re a k c ją d e m o k r a ty c z n e g o p a ń s tw a w p o s ta c i p o z b a w ie n ia je j z a tr u d n ie n ia lu b m o ż li w o ś c i u b ie g a n ia się o z a tr u d n ie n ie w s e k to rz e p u b liczn y m , w szc z e g ó ln o ś c i n a s ta n o w is k a c h w a ż n y c h z p e r s p e k ty w y b u d o w a n ia d e m o k ra c ji o ra z t a k ich , g d z ie w y m a g a n a je s t lo ja ln o ść w z g lę d e m p a ń s tw a i je g o in s ty tu c ji. T a k ie o g ra n ic z e n ie n ie m o że b yć je d n a k r o z c ią g n ię te n a s e k to r p r y w a t ny. P o n a d to , p ra w o o k re ś la ją c e , ja k ic h s ta n o w is k o sob a z lu s tr o w a n a n ie m o że p ia sto w a ć, p o w in n o być d o s ta te c z n ie p r e c y z y jn e i z a w ie r a ć g w a ra n c je och ron n e, w t y m k o n tr o lę s ą d o w ą .74
W y d a je się ró w n ie ż , ż e p o z b a w ie n ie b y łe g o w s p ó łp r a c o w n ik a słu żb b e z p ie c z e ń s tw a b ie r n e g o p r a w a w y b o rc z e g o m o ż e być u z n a n e p r z e z T r y b u n a ł s tra s b u r s k i z a u z a s a d n io n e i d o p u szcza ln e w ś w ie t le z o b o w ią z a ń p ły n ą cych z E K P C .
Z g r u p y o rz e c z e ń o d n o szą cych się w p r o s t do p o s tę p o w a ń lu s tra c y jn y c h w y c ią g n ą ć m o ż n a s z e r e g g w a r a n c ji o c h a r a k te r z e p ro c e d u ra ln y m .
W s p r a w ie T u r e k p r z e c iw k o S ł o w a c ji b a d a n a b y ła rz e te ln o ś ć procesu
(f a ir n e s s o f p r o c e e d in g s ) n a p o d s ta w ie art. 8 E K P C . 75 T r y b u n a ł p r z y z n a ł,
71
Komunistyczna Partia Łotwy zmierzała do uchylenia łotewskiej Deklaracji Niepodle głości z 4.05.1990 r. oraz wzywała władze ZSRR do reakcji. Następnie partia ta próbowała obalić rząd łotewski poprzez powołanie własnego. Doprowadziło to do starć zbrojnych, w któ rych śmierć poniosło pięć osób, zaś 34 zostały ranne.72
Zdanoka przeciwko Łotwie, § 122.73
Ibidem, § 123.74
Por. Chodynicki przeciwko Polsce. Pozbawienie skarżącego mandatu poselskiego nie stanowiło, zdaniem ETPC, naruszenia Konwencji.75
Skarżący twierdził, iż odmowa wydania mu tzw. certyfikatu bezpieczeństwa, umożli wiającego zatrudnienie na wysokich stanowiskach w administracji publicznej ze względu na zarejestrowanie go w aktach komunistycznych służb bezpieczeństwa (StB) jako agenta,ż e w p o s tę p o w a n ia c h są d o w ych , o d n o szą cyc h się do d z ia ła ln o ś c i słu żb b e z p ie c z e ń s tw a p a ń stw a , is tn ie je u z a s a d n io n a p o d sta w a , b y o g ra n ic z y ć d o stęp do n ie k tó r y c h d o k u m e n tó w i m a te r ia łó w . N ie m n ie j je d n a k , tw ie r d z e n ie to tr a c i n a z n a c z e n iu w p rz y p a d k u p o s tę p o w a ń lu s tra c y jn y c h . P o p ie r w s z e , lu s tra c ja o d n o si się do fa k tó w z m in io n y c h c za só w re ż im u k o m u n is ty c z n ego, k tó r e n ie są b e z p o ś re d n io p o w ią z a n e z w s p ó łc z e s n y m i d z ia ła n ia m i słu żb b e z p ie c z e ń s tw a . N ie m o ż n a z a te m p o w o ły w a ć się n a ta jn y c h a r a k te r d o k u m e n tó w słu żb k o m u n is ty c z n y c h w celu u n ie m o ż liw ie n ia d o stęp u do n ich s tro n ie p o s tę p o w a n ia lu s tra c y jn e g o (tj. osob ie lu s tro w a n e j). T r y b u n a ł d o p u ścił m o ż liw o ś ć u tr z y m a n ia ta jn e g o c h a ra k te ru d o k u m en tó w , je d n a k n a w ła d z a c h s p o c z y w a c ię ż a r u d o w o d n ie n ia „a k tu a ln e g o in te r e s u p u b lic z n ego w n a ło ż e n iu o g ra n ic z e ń w d o s tę p ie do m a te r ia łó w z a k la s y fik o w a n y c h ja k o ta jn e p rze z b y ły r e ż im .” 76
P o d ru g ie, p r z e b ie g i w y n ik p o s tę p o w a n ia lu s tra c y jn e g o w sposób n ie u ch ro n n y z a le ż y od z b a d a n ia d o k u m e n tó w k o m u n is ty c z n y c h słu żb b e z p ie cz e ń s tw a . S tr o n a p o z b a w io n a d o stęp u do tych m a te r ia łó w tr a c i m o ż liw o ś ć s k u teczn ej o ch ro n y sw ych in te r e s ó w i p o d w a ż a n ia tw ie r d z e ń p r z e c iw n ik a p ro c e s o w e g o .77
P o trz e c ie , słu żb y b e z p ie c z e ń s tw a w w ie lu k r a ja c h d y sp o n u ją p r a w e m do d e c y d o w a n ia , k tó r e d o k u m e n ty u ta jn ić o ra z w y k a z u ją skłon n ość do u t a jn ia n ia sw o ich m a te r ia łó w n a m o ż liw ie n a jd łu ż s z y ok res. W sy tu a cji, w k tó re j osob a lu s tro w a n a k w e s tio n u je le g a ln o ś ć d z ia ła ń słu żb b e z p ie c z e ń stw a , p o z y c ja ty ch słu żb sk u tk u je s p rz e c z n o ś c ią z z a s a d a m i słu szn eg o p ro cesu, w t y m z z a s a d ą ró w n o ś c i b r o n i p ro c e s o w y c h .78
W o m a w ia n e j s p r a w ie s k a r ż ą c y - o sob a lu s tro w a n a - n ie d y s p o n o w a ł p e łn y m d o s tę p e m do m a t e r ia łó w i d o w od ó w , k tó re , z d a n ie m w ła d z , p r z e m a w ia ły p r z e c iw k o n iem u . Z d ru g ie j stro n y, w ła d z e m ia ły p e łe n w g lą d w te m a te r ia ły . W o p in ii T r y b u n a łu sk u tk o w a ło to n a r u s z e n ie m z a s a d y r ó w ności, co z k o le i po s tro n ie s k a rżą c e g o p o w o d o w a ło n iem o żn o ść sk u teczn ej o ch ro n y s w o je g o p r a w a do p o s z a n o w a n ia ż y c ia p r y w a tn e g o .79
W a ż n e u s ta le n ia p o c z y n io n e z o s ta ły n a g ru n c ie s p r a w y M a t y je k p r z e c i E k o P o ls c e . 80 T r y b u n a ł, a n a liz u ją c p o ls k ie p o s tę p o w a n ie lu s tra c y jn e , do s z e d ł do n a s tę p u ją c y c h w n io s k ó w . P o p ie r w s z e , w p r z e c iw ie ń s tw ie do w ie lu k r a jó w p o s tk o m u n is ty c z n y c h , w P o ls c e fa k t w s p ó łp r a c y z e s łu ż b a m i b e z p ie c z e ń s tw a n ie s k u tk o w a ł p e r se z a k a z e m p r z y jm o w a n ia i p ia s to w a n ia fu n k c ji p u b liczn y ch - t a k i s k u te k p o ja w ia ł się d op iero, g d y o sob a lu s tr o w a n a z ło ż y ła n ie p r a w d z iw e o ś w ia d c z e n ie lu s tra c y jn e .
godziło w jego dobre imię i reputację. Stanowiło zatem ingerencję w życie prywatne - Turek przeciwko Słowacji, § 110.
76 Ibidem, § 115. 77 Ibidem. 78 Ibidem. 79 Ibidem, § 116.
