Funkcjonowanie rad i komitetów rewolucyjnych w Budapeszcie na jesieni 1956 roku

Tadeusz Kopyś

Funkcjonowanie rad i komitetów

rewolucyjnych w Budapeszcie na

jesieni 1956 roku

Pamięć i Sprawiedliwość 5/1 (9), 337-355

2006

Tadeusz Kopys

Funkcjonowanie rad i komitetów

rewolucyjnych w Budapeszcie

na jesieni 1956 roku

W śró d tem ató w zw iązanych z okresem zimnej w ojny w E uropie p ra w d o p o ­ dobnie największe zainteresow anie, a jednocześnie największe k on tro w ersje w y ­ w ołują pow stanie n aro d o w e n a W ęgrzech oraz in terw encja sow iecka w 1956 r. N ie oznacza to jednak, że wszystkie zagadnienia zw iązane z tym p ow staniem d o ­ czekały się w yczerpującego opracow ania.

B unt ro b o tn ik ó w poznańskich w czerw cu 1956 r. i w ybór G om ułki na p ierw ­ szego sekretarza P Z PR ośm ielił środow iska węgierskiej opozycji i skrzydła re fo r­ m atorskie w ew nątrz rządzącej na W ęgrzech p artii kom unistycznej. U grupow ania refo rm atorskie w partii i poza nią liczyły n a to, że w ydarzenia n ad D unajem p o ­ toczą się w ed ług polskiego scenariusza, tzn. bez udziału sow ieckich w ojsk in te r­ w encyjnych. Postulaty w ew nątrzpartyjnej opozycji były o w iele bardziej u m iar­ kow ane niż te, k tó re sform ułow ały środow iska inteligenckie i studenci zebrani 22 października w auli politechnik i w Budapeszcie (postulaty te om ów iono w dalszej części tekstu).

W ydarzenia na W ęgrzech w październiku i listopadzie 1956 r. m iały swoje k o ­ rzenie w katastrofalnej sytuacji ekonom icznej kraju i niskim standardzie życia społeczeństw a. Kolektywizacja poczyniła na W ęgrzech o w iele w iększe sp usto ­ szenie niż w Polsce. D ziennikarze i naukow cy dom agali się w olności słowa, a były to środow iska liczące się chociażby z tego w zględu, że represje o k u p a n ­ tó w w czasie drugiej w ojny światowej nie spow odow ały w śród węgierskiej in te­ ligencji tak dużych strat jak w Polsce. Społeczeństw o narzekało także n a w szech­ w ładzę służby bezpieczeństw a, której funkcjonariusze byli doskonale uposażeni finansow o, szerokie masy żyły zaś w skrajnej nędzy.

M anifestanci, którzy zdobyli w trakcie w alk b ro ń , op ano w ali budyn ek radia. 23 października 300 tys. m anifestan tów zażądało nom inacji Im re N agya n a p re ­ m iera. W tedy doszło do pierw szej interw encji w ojsk sowieckich, k tó re jednak ustąpiły, kiedy sytuacja zaczęła w racać do norm y.

Eskalacja w ydarzeń nastąpiła 25 października, poczynając o d m anifestacji p o d p arlam entem , do której niezidentyfikow ani spraw cy (najpraw dopodobniej funkcjonariusze służby bezpieczeństw a) otw orzyli ogień. Z ginęło p o n ad 100 osób. Dalsze posunięcia rządu N agya, m .in. rozw iązanie służby bezpieczeństw a, spow odow ały, że stro n a radziecka szykow ała się do ponow nej interw encji. 4 li­ stopada siły sowieckie w kroczyły pon o w n ie n a Węgry. D o p ołow y listopada trw ały w alki, podczas k tórych po stronie węgierskiej zginęło 20 tys. osób, a w ich w yniku p o n a d 200 tys. w yjechało n a Z ach ód .

Jednym z bardziej interesujących zagadnień zw iązanych z rew olucją w ęgier­ ską (w literaturze istnieje także inne określenie - népfelkelés, tzn. pow stanie lu ­ dow e) jest funkcjonow anie rad i k o m ite tó w rew olucyjnych1. W śró d tych tym cza­ sowych o rganów w ładzy m ożna w yróżnić rady robotnicze (m unkastanacs) oraz k om itety rew olucyjne (forradalmi bizottsàg). Pierwsze pow staw ały z reguły w za­ k ładach pracy, fabrykach oraz państw ow ych gospodarstw ach rolnych, drugie zaś w instytutach naukow ych, m inisterstw ach oraz w innych środow iskach n ie ro b o t­ niczych. C zęsto nazw y k o m ite tó w naw iązyw ały do tradycji rew olucyjnych i za­ w ierały słow o forradalm i (rewolucyjny), a także n aro d o w y ch i w ów czas określa­ ne były jako n em zeti (narodow y). Tw orzono je w w iększości za przyzw oleniem rządu N agya w celu zaprow adzenia p o rządku w m iejscach ich pow staw ania. Były także przejaw em o d radzania się sam orządności, tak silnej na W ęgrzech w czasach m onarchii dualistycznej. Pow staw ały spontanicznie już w ostatnich dniach p aź­ dziernika 1956 r., ale najwięcej ich u tw o rzo n o w listopadzie tego ro ku. M iały ró ż n ą żyw otność, ale istotne jest to, że od pierw szych miesięcy 1957 r. działały w podziem iu. D opiero 17 listopada tego rok u, a więc p o n ad ro k p o rozpoczęciu w alk w Budapeszcie, kierow nictw o partyjne z K âdârem na czele w ydało ro z p o ­ rządzenie, m ocą k tórego wszystkie istniejące jeszcze rady i kom itety u zn ano za nielegalne i rozw iązano.

Z ad a n ia i postulaty om aw ianych instytucji były zależne o d środow iska, w k tó ry m funkcjonow ały. Przede w szystkim usuw ano stalinistów z funkcji kie­ row niczych i zw iązków zaw odow ych działających przy zakładach i instytucjach. Rady robotnicze podejm ow ały także rozm ow y z re p rezen tan tam i zw iązków za­ w odow ych. C en traln a R ada R obotnicza W ielkiego B udapesztu (jej ch arak tery ­ styka znajduje się w dalszej części tekstu) naw oływ ały w ręcz do p o w o łan ia w o l­ nych zw iązków zaw odow ych, z którym i rad a byłaby w stanie w spółpracow ać. Term in w y b o ró w był już naw et ustalony, ale ich przep ro w ad zenie przekreśliła in­ terw encja sowiecka.

N iek tó re rady i kom itety m iały ro zb u d o w an ą stru k tu rę i organy, k tó re z re ­ guły funkcjonują przy rządzie. Przy w spom nianej C entralnej Radzie Robotniczej W ielkiego B udapesztu pow o łan o n aw et referat prasowy, k tó ry p ow ierzo no m ło ­ dem u, znającem u kilka języków zachodnich ro b o tn ik o w i M iklósow i Sebestyén. R ada ta p ró b o w ała p o d p o rząd k o w ać sobie rady i kom itety działające na obsza- 3 3 8 rze całego kraju. O zam iarze tym świadczyć m oże plan u tw o rzen ia Rady K rajo­ wej (Orszagos Tanacs), czegoś w rodzaju m u nkastanacsok parlam entje (parla­ m entu rad robotniczych). Plan ten opraco w an o 18 listo pad a 1956 r., a więc długo po interw encji sowieckiej. D zień później bu dapeszteńska ra d a w ezw ała wszystkie instytucje rew olucyjne reprezentujące w olę społeczeństw a (trzeba

pa-1 M agyar munkastanacsok pa-1956-ban, red. I. Kemény, B. Lomax, Parizs pa-1986, s. 332; Bill Lomax opisywał też rady robotnicze w innym swoim opracow aniu (Az aulról épitkezo demokrâcia.

M unkâtanâcsok és a központi hatalom , „Vilâgossâg” 1991, nr 32, s. 72 8 -7 3 3 ); B. Nagy, Budapest 1956: The Central Workers’ Council, „International Socialism” 1961, nr 18; K. Ungvary, A miskol- ci egyetemi diàkparlam ent tôrténete (1956), „M ùltunk” 1992, nr 2 -3 ; A z 1956 és a politikai pàrtok. 1956. október 23 - novem ber 4; J.M . Rainer, Budapest és vidék 1956-ben [w:] A vidék forradalo- ma, Debrecen 1992; P. Germuska, A forradalom Tatabanyan. Kronológiai vàzlat [w:] Rocznik

m iętać, że ra d i k o m itetó w pow stało w tym czasie nieco p o n ad dw a tysiące, w ich działaniach zaś zaangażow anych było około 28 tys. znanych działaczy), aby o d ­ delegow ały sw oich re p rez en tan tó w n a zjazd, któ ry m iał się odbyć w H ali S p or­ towej (Sportcsarnok) 21 listopada 1956 r. W dniu otw arcia p lanow anego zjazdu H ala S portow a została o to czon a przez sowieckie czołgi i oddziały p u fa jka só w 2. D elegatów uw ięziono, a zjazd uznano za nielegalny.

O tym , w jak niew yobrażalnych realiach działały rady i k om itety po 4 listo ­ p ad a 1956 r., świadczyć m oże fakt, że do m o m en tu bru taln eg o rozgrom ienia zjazdu działacze C entralnej Rady R obotniczej W ielkiego B udapesztu prow adzili regularne rozm ow y z generałam i sow ieckim i i m inistram i w rządzie K âdâra, dys­ ponow ali p rzepustkam i w ydaw anym i przez rosyjską adm inistrację w ojskow ą, a także pozw oleniam i na posiadanie b ro n i służbowej. Rady zostały zlikw idow a­ ne w m om encie, kiedy w alki n a W ęgrzech ucichły, a rady i k om itety staw ały się instytucjam i niew ygodnym i, posiadającym i o w iele w iększe zaufanie społeczne niż reżim K âdâra.

W artykule niniejszym przedstaw ione są kom itety i rady rew olucyjne funkcjo­ nujące w Budapeszcie. Powstawały one także na prow incji. Przykładow o w Vacu pow stała R ada R obotnicza i Ż ołnierska (M unkas és K atonai Tanacs), w Szi- getvarze pow ołano Rewolucyjną Radę N a ro d o w ą R obotników (N em zeti Forra- dalm i M unkâstanâcs), a w T 0r0kszentm iklós - Rewolucyjną Radę N a ro d o w ą (Forradalm i N em zeti Tanacs). Tekst niniejszy pow stał na podstaw ie dostępnej li­ teratury, m ateriałów zgrom adzonych w Instytucie 1956 Roku w Budapeszcie (Oral H istory Archive), a także m ateriałów z A rchiw um H istorycznego W ęgier­ skiej Służby Bezpieczeństwa w Budapeszcie (ÀSZTL). Te ostatnie to głów nie tzw.

Krónika - kilkutom ow e, szczegółowe opracow anie w ydarzeń rew olucyjnych

z 1956 r. Jego autoram i byli funkcjonariusze węgierskiej służby bezpieczeństw a w czasach Kâdâra. D ane podaw ane w tym opracow aniu należy traktow ać z d u ­ żym dystansem , jednak z wielu p o w o d ó w m ateriały te m ogą być doskonałym źró ­ dłem do przygotow ania szerszego opracow ania dotyczącego rew olucji w ęgier­ skiej. Przykładow o, znajdziemy w nich także w zm ianki o zaangażow aniu Polaków w węgierskie przem iany polityczne na jesieni 1956 r. Z akt w iadom o co najmniej o dw óch takich osobach: Kazimierzu Tyranszkim i E dm undzie Burtykovszkim (praw dopodobnie: Burtykow skim , ur. 23 listopada 1918 r. w Z akrzow ie)3.

Bur-2 Oddziały składające się z robotników popierających reżim Kâdâra, którzy przed rew olucją byli członkami partii komunistycznej, agentami służby bezpieczeństwa. O d w aciaków (węg. pufajka), w które byli ubrani, wzięła się nazwa całej formacji.

3 Tyranszky rozwinął działalność konspiracyjną dopiero po interwencji sowieckiej. Zorganizował grupę zbrojną, planow ał nasilenie oporu, a naw et napad na pociąg wojskowy. Członkowie tej grupy, która określała się jako M agyar Függetlenségi Part (Węgierska Partia Niepodległości), odbywali prze­ szkolenie wojskowe i zaznajamiali się z mapami wojskowymi z podręcznika z 1938 r. Po interwencji sowieckiej grupa wydawała także ulotkę zatytułow aną Pamiętajmy o 4 listopada. Poza Tyranszkym do grupy tej należał m.in. dwudziestojednoletni György Borbély i czterdziestojednoletni nauczyciel historii Gyula Arisztid. Tyranszky (jeśli uwzględnimy węgierską pisownię nazwisk słowiańskich, to niewykluczone, że nazywał się Tyrański) określany był jako nauczyciel z Warszawy, który przybył do Budapesztu przez Austrię. W stolicy Węgier m iał zamiar założyć firmę budow laną (jeden z Węgrów nazwiskiem Szentimray skontaktow ał go naw et z odpow iednią osobą z M inisterstwa Budownictwa), mającą zajmować się odbudow ą miasta. Faktycznie poświęcił się działalności konspiracyjnej.

tykovszky był zaangażow any w w ydarzenia rew olucyjne, dlatego w a rto p o w ie­ dzieć więcej n a jego tem at. Pozostał n a W ęgrzech jako u chodźca w ojskow y z 1939 r. Po drugiej w ojnie światowej nie w ró cił do Polski. Jeszcze przed re w o ­ lucją był kilkakrotnie sądzony przez w ładze w ęgierskie, m .in. za obrazę w ładz w stanie nietrzeźw ym oraz za to, że n a początku lat pięćdziesiątych przyw iózł z prow incji do B udapesztu (pracow ał jako kierow ca) b alon z ulotkam i, jakie p a ń ­ stw a zachodnie wysyłały za żelazną kurtyn ę w ram ach akcji propagando w ej. 0 u lotkach tych nie pow iadom ił w ładz i n a k ró tk o trafił do w ięzienia. W czasie rew olucji w szedł do kierow nictw a W ojskowego R ew olucyjnego K om itetu (Kato- nai F orradalm i Bizottsag) działającego w II dzielnicy B udapesztu w okolicach u li­ cy F o . G łów nym i osobam i dziłającym i w tym kom itecie byli O tto R oboz 1 S andor Palfia. W różnych spraw ozdaniach znajdujem y nazw isko B urtykov- szkiego, co sugeruje, iż był bardzo aktyw nym uczestnikiem om aw ianych w yd a­ rzeń. M iał być obecny w redakcji pism a „Szabad N é p ”, być m oże w raz z zajm u­ jącym i ją siłami rew olucjonistów z północnej części Budy. W innym miejscu B urtykovszky pojaw ia się u bo k u przedw ojennego poruczn ik a h o n w ed ó w J a n o ­ sa Suri - przedstaw iał się jako „d ow ó dca sił pow stańczych w B udzie”4.

Po ro k u 1957 oficjalne publikacje próbow ały ukształtow ać w społeczeństw ie przekonanie, że pow stanie 1956 r. było dziełem w yw iadów pań stw zachodnich, a jego w ybuch pop arły w arstw y społeczne, k tó re straciły swoją dotychczasow ą pozycję w w yniku nacjonalizacji przem ysłu i reform y rolnej. Jed n ak naw et z a r­ chiw ów węgierskiej służby bezpieczeństw a (Âllamvédelmi H atósag - ÂVH) w yni­ ka, że przyw ództw o duchow e spoczyw ało w tedy w rękach intelektualistów , a idee przez nich głoszone p oparli głów nie studenci i m łodzi robotnicy. Już 22 paździer­ nika na spotkaniu w auli politechniki budapeszteńskiej dom inow ali przedstaw i­ ciele stołecznych szkół wyższych, studenci politechniki w Szegedzie i re p rezen tan ­ ci Z w iązk u Pisarzy (ίró szö v etség )5, k tó ry o d pierw szych dn i p o w stan ia w ystępow ał z w ielom a postulatam i do rządu, n p. podczas przygotow ań do m ani­ festacji 23 października żądano nieużyw ania siły w obec m anifestujących. 24 paź­ dziernika związek zaprotestow ał przeciw pozostaw aniu w rządzie E rn ó G e ro , obaw iając się p o w ro tu M atyasa Rakosiego, któ ry w krytycznej sytuacji zdecydo­ w ał się na em igrację w ZSR R (Gero w chodził w skład trium w iratu, któ ry do w y­ buchu w alk niepodzielnie spraw ow ał kierow nictw o n ad w ęgierską polityką: 3 4 0 G e ró zajm ow ał się spraw am i gospodarki, M atyas Rakosi n ad zorow ał k ierow nic­ tw o partyjne, a M ihaly Farkas był odpow iedzialny za służbę bezpieczeństw a i wszystkie procesy polityczne przed 1956 r.). W ystąpił też przeciw ko pow stają­ cej w kręgach rządow ych koncepcji w prow adzen ia stanu w ojennego i am nestii dla uczestników w alk oraz aresztow anych m anifestantów . Jeszcze 24 październi­ ka po połu d n iu rep rezen tan t Zw iązku Pisarzy Z o ltan Z elk telefonow ał do Im re N agya z propozycją zakończenia w alk i ogłoszenia pow szechnej am nestii.

4 Âllambiztonsagi Szolgalatok Tôrténelm i Levéltara Budapest (Archiwum H istoryczne Węgierskiej Służby Bezpieczeństwa w Budapeszcie - dalej ÂSZTL), 31.9.V -150381/5, t. 6: Ellenforradalom Ma-

gyarorszàgon, I-II kerületben mik0dó' ellenforradalmârok (Kontrrewolucja w Budapeszcie. K ontrre­

wolucjoniści działający w I i II dzielnicy), s. 3 -6.

5 A z lrósz0vetseg kiàltvànya (Odezwa Związku Pisarzy) [w:] Egy népfelkelés dokum entum aiból

R ola Z w iązku Pisarzy w działaniach rew olucyjnych była og ro m n a i polegała głów nie na w pływ aniu n a postaw y m oralne obyw ateli Węgier. N ależało do n ie­ go w ielu dziennikarzy niezadow olonych z rząd ó w kom unistycznych i z tej racji stru k tu ra ta m iała ogrom ny w pływ n a kształtow anie refo rm atorsk ieg o i d em o ­ kratycznego w izerunku rządu N agya. W ielu intelektualistów (np. T ibor Méray, T ibor Déry) wygłaszało przem ów ienia radiow e mające n a celu po dtrzy m anie na duchu walczących. 28 października D éry m ów ił przez radio: „Jestem dum ny i szczęśliwy, że razem z m oim i przyjaciółm i pisarzam i m ożem y skierow ać p ierw ­ sze słow a i p o zdrow ienia do n aro d u . To jest w historii pierw sza i zarazem zw y­ cięska w ęgierska rew olucja. [...] O d dziesięciu lat w y kradan o nam nasz kraj spod stóp, k ro k po k roku. W ierzym y nadal, że będziem y bud ow ać socjalizm, ale nie taki, któ ry pow staje z krw i i kłam stw a, w w ięziennych m u rac h ”6. Inny re p rez en ­ ta n t Z w iązku Pisarzy, G yula Hay, w kom unikacie prasow ym , któ ry 30 p aźd zier­ nika ukazał się w „Iradolm i Ujsag”, pisał: „N ie w ierzyłem , że po dw unastoletnim w ychow aniu m ającym na celu zniszczenie ducha m łodzież okaże się na tyle św ia­ d om a i zdyscyplinow ana. W ierzę też, że ta rew olucja będzie rew olucją m oralną, a i w ypalony w jej ogniu n aró d pozostanie czystą w a rto ścią”7.

W ypracow any 21 października p ro g ram polityczny środow isk in telek tu al­ nych, składający się początkow o z piętnastu punktów , p oszerzono do dw udzie­ stu pięciu. Pierwsze dw anaście dotyczyło w yłącznie kw estii politycznych. Ż ą d a ­ no m .in. p o w o łan ia Im re N agya n a stanow isko prem iera, otw artej rewizji procesu Laszló Rajka, pociągnięcia do odpow iedzialności osób w innych deficy­ tu w h an d lu zagranicznym oraz inform acji w spraw ie h an d lu w ęgierską ru d ą u ra ­ no w ą z ZSRR . Postulaty studenckie były drugo plano w e. W p rzypadku n iew ypeł­ nienia w oli n aro d u (tj. pierw szych sześciu postulatów ) g rożono m anifestacjam i

(p raw d opodobnie ten ostatn i p u n k t zadecydow ał o dalszym przebiegu p o w sta­ nia). W spom niane sześć p o stu lató w dotyczyło m .in. natychm iastow ego w ycofa­ nia wojsk sow ieckich z Węgier, zw ołania kongresu p artii i w ybo ru now ego k o ­ m itetu centralnego, odsunięcia od w ładzy ekipy R akosiego i pow ierzen ia rządó w N agyow i, now ych dem okratycznych w y b o ró w i u stano w ienia now ych sto sun­ kó w z ZSR R oraz Jugosław ią na zasadzie partn erstw a, a nie zależności.

23 października 1956 r. w Budapeszcie odbyła się m anifestacja solidarnościo­ w a z postulatam i n aro d u polskiego i to w łaśnie ona stała się iskrą rozpalającą

ogień rew olucji, do w ydarzeń w Polsce wciąż bow iem odn oszo no się z sym patią. 3 4 1 Podczas ob rad tzw. p arlam entu studenckiego József Szilagyi, stud ent IV ro k u m a­

szynoznaw stw a, w ezw ał do p o p arcia polskiego Października, a jego p rzem ó w ie­ nie, w e d łu g m a te ria łó w A V H , było skierow an e w yraźnie przeciw Z SR R (już w tedy w ysunięto żądanie w ycofania wojsk sow ieckich). T łum y zebrane 22 p aź­ dziern ik a w auli p olitechniki o bradow ały n ad listą postulatów , k tó re zam ierza­ n o przedstaw ić w ładzom . Stało się tak dzięki postaw ie Istvana M aria n a8, oficera

6 ASZTL, V -1 5 0 352/I, t. 2, Forradalmi bizottsdgok 1956-ben (Komitety rewolucyjne w 1956 r.), Budapest, 12 VII 1957 r., s. 900-9 0 9 .

7 Ibidem, s. 908.

8 Istvan M arian - em erytow any wojskowy, który w pow staniu w 1956 r. wziął aktywny udział i p o ­ magał się zorganizować studentom politechniki budapeszteńskiej. W edług wielu uczestników tam ­ tych wydarzeń był centralną postacią podczas form ułow ania postulatów studenckich w październiku

3 4 2

arm ii węgierskiej, któ ry był duchow ym przyw ódcą pierw szych dni pow stania, i to w łaśnie o n oraz przyw ódcy M agyar Egyetem i és F o isko lai Egyesületek Szôvetsége (M EFESZ9) ustalili datę pierw szej wielkiej m anifestacji n a 23 paź­ dziernika. Pod pom nikiem Petofiego zebrało się w tedy ok oło 50 tys. m an ifestan ­ tów, głów nie studentów . D o m łodzieży przyłączyli się robotnicy, członkow ie Z w iązku Pisarzy i ośm iuset zaw odow ych żołnierzy. Z eb ran i p o d pom nikiem Bem a m anifestow ali, dzierżąc polskie i w ęgierskie flagi n aro d o w e i wyrażając w ten sposób podziw dla przem ian politycznych w Polsce. Delegacja w ęgierskie­ go p arlam entu studenckiego p o zd ro w iła przebyw ającą n a W ęgrzech delegację polskich stu d en tó w następującym i słow am i: „W im ieniu w szystkich w ęgierskich stu d en tó w pozdraw iam y polskie organizacje studenckie, k tó re stały n a czele ru ­ chu zm ierzającego do przekształceń dem okratycznych i przekształciły się w o r­ gan w znacznej m ierze kierujący polskim życiem publicznym . Wasze d o k on ania uznajem y za w zorcow e i my sami pragniem y działać w p od o b n y m d u ch u ”10.

Jed en z najbardziej znaczących w okresie po w stania k o m itetó w rew olucyjnych pow stał n a wydziale p raw a U niw ersytetu L o randa Eötvösa w Budapeszcie (ELTE - Eötvös L orand Tudom anyos Egyetem). U konstytuow ał się 28 października 1956 r. i nosił nazw ę M agyar Értem iségi F orradalm i Bizottsag (MÉFB - R ew olu­ cyjny K om itet Węgierskiej Inteligencji). N a jego czele stanęli Adam György, Géza Losonczi i M iklós Vâsârhelyi. W skład form ujących się w trakcie w ydarzeń organów doradczych M ÉFB w chodzili ekonom iści: Adam György, Ivan Kâdâr i György M arkos. K om itet pełnił nieoficjalnie funkcję ciała doradczego rz ąd u 11, o czym świadczyły takie jego prerogatyw y, jak form ułow anie odezw i m anifestów do n arodu, k tó re po zatw ierdzeniu przez filozofa G yörgya Lukacsa trafiały do Im ­ re N agya. N iezw ykle istotne jest to, że kom itet był upow ażniony do przyjm ow a­ nia gości z zagranicy. 31 października 1956 r. przyjął delegację dziennikarzy p o l­ skich i delegację P Z P R 12. Z ram ienia kom itetu rozm ow y z gośćmi prow adził Adam György. W edług w ęgierskich służb bezpieczeństw a przyjechali oni do Bu­ dapesztu po to, aby n a w łasne oczy przekonać się, jaki charakter m ają zachodzą­ ce tam zm iany polityczne. To głów nie p o d w pływ em opinii M ÉFB rząd podjął d e­ cyzję o rozw iązaniu AVH, w ycofaniu wojsk sowieckich z B udapesztu oraz zaakceptow ał postulat w olnych w yborów . K om itet zajął się też utw orzeniem

1956 r. W pam iętnikach emigranta Béli Liptaka nazwisko M ariana pojawia się bardzo często (B. Liptak, Testament o f Revolution, Texas 2001).

9 Węgierski Związek Organizacji Uniwersyteckich i Akademickich - niezależna organizacja stu­ dencka na Węgrzech. Po jej likwidacji pod koniec lat czterdziestych komuniści utworzyli Demokra- tikus Ifjusag Szövetsege (Związek Młodzieży Demokratycznej), będący odpow iednikiem polskiego ZSMP.

10 ASZTL, V -1 5 0 352/I, t. 1, s. 345.

11 N a tem at powstających kom itetów rewolucyjnych, na których czele stali intelektualiści, pisał m.in. Géza Alföldy (Ungarn 1956. Aufstand, Revolution, Freiheitskampf, H eidelberg 1997). 12 N a czele delegacji stali wiceminister spraw zagranicznych M arian Naszkowski oraz A rtur Stare- wicz. Wizyta ta świadczy o wielkiej wadze, jaką kierow nictw o PZPR przywiązywało do w ydarzeń węgierskich. Polska delegacja była drugą po radzieckiej delegacją zagraniczną, która odwiedziła Bu­ dapeszt od m om entu wybuchu pow stania. Obydwie strony omówiły wydarzenia węgierskie, a stro­ na polska zrelacjonowała wizytę Chruszczowa w Warszawie; w edług historyka Janosa Rainera oma­ w iano także sprawę groźby interwencji wojskowej (J.M. Rainer, Nagy Imre 1953-1958. Politikai

G w ardii N arodow ej, a 28 października zadecydow ał, aby p o d kierow nictw em A vranki Jancsika i Évy Varga utw orzyć centrum inform acyjne przesyłające w iad o ­ m ości o koncentracji wojsk sow ieckich oraz lokalizacji i uzbrojeniu powstańców. Pow ołano także coś n a kształt centrum prasow ego zbierającego opinie o w ęgier­ skim pow staniu z innych krajów E uropy i świata. To w łaśnie M ÉFB w ydał o d e­ zwę do n aro d u zaw ierającą sform ułow anie: „C hw ała tym , którzy z bro n ią w rę ­ ku b ro n ią swoich pozycji, i którzy w iedząc o grożącej im śmierci, wyszli dem onstrow ać przeciw ko czołgom i karabinom m aszynow ym ”13. K om itet działał do 4 listopada, kiedy to został rozwiązany. O d ro dził się 21 listopada i prow adził propagandę przeciw ko ów czesnem u prosow ieckiem u reżim ow i Jan o sa Kâdâra.

30 października 1956 r. przy w ęgierskim M S Z pow stał k o m itet rewolucyjny, któ ry uznał za konieczne stw orzenie now ych fu n d am en tó w polityki zagranicznej Węgier. Podstaw ą dla ich w ytyczenia była b ro szura Im re N agya zaty tu ło w an a

N e m ze tk ö zi kapcsalatok ö t alapelve és kü lp o litik a n k kérdése (Pięć podstaw ow ych

zasad sto sunków m iędzynarodow ych i naszej polityki zagranicznej). Sekretarz kom itetu Pal Felix i jeden z jego członków György H eltai przygotow yw ali notę w spraw ie w ystąpienia W ęgier z U kładu W arszawskiego. Prem ier otw arcie tw ier­ dził, że polityka zagraniczna jego kraju p o w in n a opierać się n a neutralności, a także że dotychczasow y podział E uropy na bloki polityczne nie m a nic w sp ól­ nego z pokojow ym i dem okratycznym rozw ojem .

Istnienie tak w ielu kom itetów , tw orzonych spontanicznie w każdej po w aż­ niejszej instytucji państw ow ej, dow odziło ró ż n o ro d n o ści zadań, p rzed jakim i sta­ n ął rząd Im re N agya. Ten funkcjonujący w M inisterstw ie R olnictw a zajął się głów nie p ro blem atyką wsi oraz przyw róceniem w pływ ów N iezależnej Partii D robny ch R olników (Független K isgazdapart) i N arod ow ej Partii C hłopskiej (N em zeti P arasztpart)14. O p ró cz p o stu lató w charakterystycznych dla innych k o ­ m ite tó w rew olucyjnych po stu lo w ał rozw iązanie spółdzielni p rodukcyjnych i w pro w ad zenie w olnego o b ro tu ziem ią.

N a prow incji najsilniejsze w pływ y zdobyły p artie chłopskie. Jedynie w re jo ­ nach, gdzie ludność była słabiej w y ro b io n a politycznie, kom uniści zachow ali jeszcze dotychczasow e wpływy. D o kierow nictw a N aro do w ej Partii C hłopskiej weszli dyrek to r M uzeum R olnictw a Ferenc Szabó, nauczyciel uniw ersytecki i w ielki myśliciel Istvan Bibó oraz były poseł Ferenc Farkas. N iezależna Partia

C h łop ska zm ieniła nazw ę na Partię P eto fiego. W ielu p olity ków p artii ludow ych 3 4 3 w zięło czynny udział w organizow aniu now ego rządu. Farkas i Bibó jako m in i­

strow ie pracow ali w rządzie Im re N agya. Politycy Partii P etófiego uporczyw ie odrzucali apele Partii D robnych R olników naw ołujące do zjednoczenia. Z ram ie­ n ia rządu politycy N arodow ej Partii C hłopskiej podjęli n a arenie m ięd zy n aro d o ­ wej starania o udzielenie pom ocy rządow i w ęgierskiem u. P éter Véres udzielił m .in. w yw iadu dla rad ia szwajcarskiego, k tó ry po 1957 r. w ładze uznały za p ró ­ bę k o n tak to w an ia się ów czesnych w ładz z państw am i kapitalistycznym i. W w y ­ w iadzie V éres stw ierdził, że „położenie W ęgier nie zależy już tylko o d sam ego n a ro d u w ęgierskiego, ale od całej ludzkości. D latego zw róciliśm y się do O N Z ,

13 ÂSZTL, V -1 5 0 355, Jelentés (Doniesienie), Budapest, 20 VI 1957 r., s. 120-121. 14 I. Lajos, A z 1956-os forradalom pàrtjai és programjaik, „M ùltunk” 1992, nr 2 -3 .

do n aro d ó w św iata i prosim y je o pom oc, aby pom ogły nam stw orzyć niezależ­ ne, neu traln e W ęgry”15.

K om itet rew olucyjny w B udafok u tw o rzo n o w pierw szych dniach po w stania narodow ego . N a jego czele stanął Vilm os Schm idt, któ ry w poro zu m ieniu z lo ­ kalnym szefem milicji Istvanem Szénem i innym i członkam i ko m itetu , m .in. rzeź­ biarzem T iborem V ildem i m alarzem Em ilem i V énem , w obecności dw ustu osób nakazał zrzucić czerw oną gwiazdę z b u d ynku poczty w mieście.

Jak p odkreślano w m ateriałach w ęgierskich służb bezpieczeństw a, w lok al­ nych rad ach i kom itetach rew olucyjnych duże w pływ y zdobyli ziem ianie, daw ni urzędnicy i w ojskow i z czasów H o rth y eg o . P rzykładow o w m iejscow ościach przylegających do B alatonu w zarządach k o m ite tó w i rad dom inow ali w ojskow i. Twórcą G w ardii N arodow ej w B alatonfenves był Istvan N é m e th (urodzony w 1919 r.), lo tn ik z czasów drugiej w ojny św iatow ej, w B alatonfüzfo p rz ew o d ­ niczącym rady rew olucyjnej został zaś przedw ojenny oficer M iklós Istvanffy (urodzony w 1899 r. w Budapeszcie). W m iejscowości B alatonalm adi n a czele pow stałej tam rady stanęli były właściciel fabryki György Szivak, oficer A kade­ mii Lodoviceum (Wyższa Szkoła W ojskow a p o w o łan a przez H ab sb urg ów w X IX w ieku) Béla Farkas i oficer arm ii H orth y eg o Frigyés M o ln a r16. W m ateriałach w ęgierskich służb bezpieczeństw a znajdujem y n o tatk ę dotyczącą ko m itetu re w o ­ lucyjnego w Tiszafüred, w k tórego skład w chodzić m ieli m iejscowi ziem ianie (posiadający p rzed refo rm ą ro ln ą od 500 do 70 0 h o ld ó w ziem i17), p rzed w ojen­ ny urzęd nik wojskowej adm inistracji lokalnej i re sta u rato r Im re Kovacs18.

N a prow incji rady i kom itety zetknęły się z problem am i przyw rócenia daw ne­ go porządku praw nego i stanu własności ziemi sprzed wojny. K om itet rew olucyj­ ny w Tiszaszentimre zadecydow ał na przykład, że w łasność ziemi p o w inn a w rócić do stanu sprzed reform y rolnej w 1945 r. R ada robotnicza w M ezókeresztes n a­ legała, aby zw rotow i podlegały m ajątki o pow ierzchni do 100 holdów. R ozpada­ ły się zawiązane na początku lat pięćdziesiątych spółdzielnie produkcyjne, a w ięk­ szość ich pracow ników dom agała się zw rotu zabranej im ziemi. Pracownicy spółdzielni produkcyjnej „H arco s” (Bojownik) w Turkeve n a zebraniu członków spółdzielni orzekli, że ziem ia o pow ierzchni do 200 h oldów pow in na w rócić do swych daw nych właścicieli. Podobne było stanow isko rady rewolucyjnej w m iej­ scowości Fejérgyarm ati. R ada działająca w Egerze, p raw d op odo bn ie z uwagi na 3 4 4 fakt, że m iasto otoczone było wielkim i w innicam i, postanow iła, że o zw rot swojej własności m ogą ubiegać się właściciele m ajątków o pow ierzchni do 50 0 holdów.

O zw rocie ziemi w yw łaszczonym ch łopom m ów iło się w całym kraju; o d n a­ ro dow ego ko m itetu w m iejscowości M akó (który n aturalnie był zdania, że d aw ­ ną w łasność należy zw rócić) po reaktyw ujące się p artie polityczne. O rgan

praso-15 ASZTL, V praso-150 352/I, t. 2, Forradalmi bizottsdgok 1956-ben (Komitety rewolucyjne w 1956 r.), Budapest, 12 VII 1957 r., s. 861.

16 ASZTL, 3 .1 .9 -V -1 4 1 3 9 6 1 a, G yüjtube elóallitott személyek (Osoby doprow adzone do aresztów zbiorczych), Budapest, 11 II 1957 r., s. 341-3 4 2 .

17 H old (katasztralis hold) - historyczna jednostka pow ierzchni ziemi ornej na W ęgrzech (ok. 0,57 hektara).

18 ASZTL,V 150352/I, t. 2: A z 1956 évi magyarorszàgi ellenforradolom az allambiztonsdgi m unka

tükreben, (Kontrrewolucja na Węgrzech w świetle pracy służby bezpieczeństwa), Budapest, 23 III

wy N arod ow ej Partii C hłopskiej „Szabad Szó” (Wolne Słowo) w artykule z 31 grudnia 1956 r. zatytułow anym Ki legyen a föld? (Czyja będzie ziemia?) za­ jął się kw estią w łasności ziemi. Z w ro t zajętych po w ojnie przez pań stw o m ająt­ k ó w po p ierał ukazujący się w K om arom „F ig yelo” w artykule z 3 listopada

1956 r., w k tó ry m zw rócono uw agę opinii publicznej na kolejny w ażny elem ent przem ian rew olucyjnych. O tó ż pojaw ił się tam p o stu lat p o w o łan ia tzw. földren-

d e zó bizottsàgok (kom itetów kierujących spraw am i ziem i). Ich zadaniem m iało

być ustalenie stanu praw nego w łasności ziemi n a prow incji, a także ustalenie o d ­ szkodow ań za m ienie chłopskie oraz należące p rzed w ojną do ziem ian (m.in. m a­ szyny) przejęte n a rzecz państw ow ych gospod arstw ro lny ch w latach pięćdziesią­ tych. A rtykuł odniósł taki skutek, że p ostulat ten był staw iany przez wiele k o m ite tó w rew olucyjnych n a terenie całych Węgier. W m ateriałach w y tw o rzo ­ nych po 1957 r. przez w ęgierską służbę bezpieczeństw a znajdujem y zarzuty, że w skład k o m itetó w regulujących stosunki rolne n iejedn ok rotn ie w chodzili zie­ m ianie oraz że w w yniku p ow stania po d jęto prób ę rozg rab ien ia d o ro bk u, który przez dw anaście lat udało się stw orzyć w ładzy ludow ej.

Interesująca jest działalność pow stałej 30 października 1956 r. rady re w o lu ­ cyjnej w K rajow ym Z arządzie Leśnictw a (Orszagos E rdészeti Fóigazgatósag) z uw agi na w ysunięte przez nią postulaty. R ada przyg oto w ała dw udziestopunk- tow e m em orandum , k tó re skierow ano do w iceprem iera Z o lta n a Tildyego. Z a ­ w arte w nim głów ne postulaty dotyczyły w p ro w adzenia system u w ielopartyjne- go, ogłoszenia n eutralności i niezależności Węgier, w ycofania w ojsk radzieckich z tery to riu m kraju i zm iany godła n arodow ego. Jed n y m z najistotniejszych p u n k ­ tó w była rew izja u m ów m iędzynarodow ych w han dlu z zagranicą, k tó re były szczególnie niekorzystne, jeżeli chodzi o w ym ianę z ZSRR. Z K rajow ego Z a rz ą ­ du Leśnictw a w ykluczono pięciu kom unistów , członków W ęgierskiej Partii P ra­ cujących (M agyar D olgozók Partja) - m .in. Istvana T öm p e, Istvana M osonyi i B é ^ Keresztesi. C złonkow ie n ow o u tw orzo neg o zarządu wzięli udział w p ra ­ cach P et6fi-K ör19. R ozpoczęto reorganizację k iero w nictw a reso rtu leśnictw a i przem ysłu drzew nego. N o w e regulacje - co p od k reślo n o w m ateriałach służb bezpieczeństw a - były korzystne dla daw nych w łaścicieli lasów i zakładów p rz e­ tw ó rstw a drew na. Z akładały one zw rot tarta k ó w ich wcześniejszym w łaścicie­ lom oraz rewizje przyznanych od szkodow ań za znacjonalizow anie pryw atn e la­

sy. N ajw ybitniejszym i postaciam i w radzie byli: Istvan H é d er (ur. 1893 r.), do 3 4 5 1946 r. członek N iezależnej Partii D ro bnych Rolników, rencista, w 1914 r. o d ­

znaczony Krzyżem K arola; inżynier Istvan Danszki (ur. w 1927 r.), bezpartyjny, postulujący w ym ianę k adr w K rajow ym Z arządzie Leśnictw a; Jen o Tikos (ur. w 1926 r.), inżynier leśnictw a, oraz Laszló G enerzich (ur. w 1903 r.). C zło n k o ­ w ie zarządu w spom nianej rady żądali usunięcia kom u n istó w z K rajow ego Z a rz ą ­ du Leśnictw a a także, m iędzy innym i, rewizji u m ó w gospodarczych zaw artych przez kom unistycznych funkcjonariuszy m inisterstw a.

Jed n y m z pierw szych p o w o łan y c h w okresie rew o lucji k o m ite tó w re w o lu ­ cyjnych był k o m ite t w Instytucie B adaw czym Przem ysłu D rzew n ego . Pow stał

19 Petódi Kör (Koło Petćfiego) - mała grupa dyskusyjna utw orzona w 1954 r. w ram ach Demokra- tikusz Ifjusag Szövetsege (Związku M łodzieży Demokratycznej). Była istotnym elem entem przygo­ towującym grunt pod przyszłe w ydarzenia na Węgrzech na jesieni 1956 r.

21 października 1956 r. w pryw atnym m ieszkaniu przy Pozsonyi u tca 21. Składał się z sześciu członków. Już na początku rew olucji z zarządu instytutu usunięto k o ­ m unistę Laszló Borsó, a pozostałym zabroniono w stępu do instytucji. K ierow nic­ tw o kom itetu naw iązało w spółpracę z G w ardią N a ro d o w ą p o d p o rządk ow aną dzielnicow em u kom itetow i w dzielnicy Ujpest celem uzyskania ochrony przed ew entualnym atakiem kom unistów , a kom itet uchw alił szesnastopunktow ą o d e­ zwę z żądaniem pozbaw ienia ich praw politycznych. Skład osobow y k om itetu re ­ w olucyjnego w Instytucie Przem ysłu D rzew nego był następujący: przew odniczą­ cy - Laszló Rosner, ur. 1907 r. w M unkacsu, pocho dzen ia mieszczańskiego; członkow ie - G yula Balint, ur. w 1905 r. w Szolnoku, pracow nik naukow y insty­ tu tu ; G éza Janko Czeglédi, ur. w 1921 w O roshaza, pracow nik naukow y instytu­ tu; G abor Kolozsvari, ur. w 1927 r. w Szegedzie, inżynier chem ik; dr Z o ltan Fi- ló, ur. w 1915 r. w Budapeszcie, inżynier leśnik, pracow nik naukow y instytutu.

O rganizacja rad i k o m itetów rew olucyjnych byłaby niem ożliw a bez o d ro d ze­ nia się w okresie rew olucji węgierskiej życia politycznego. Postulaty w olnych w y­ borów , restytucji system u w ielopartyjnego, p o w ro tu do rządó w koalicji - z najsil­ niejszym jej elem entem , N iezależną Partią D robnych R olników - doprow adziły do chwilowej restauracji pluralizm u politycznego n a W ęgrzech.

W pierwszej fazie po w stan ia N iezależna Partia D robnych R olników oraz in­ ne p artie polityczne przeżyw ały swój renesans. Z a spraw ą dr. G ab o ra Soósa ro z ­ poczęła się akcja tw orzenia filii Partii D robn ych R olników w instytucjach p a ń ­ stw ow ych. Z a p ośrednictw em Z o lta n a Tildyego u dało się odzyskać daw ne lokale partii oraz otrzym ać w sparcie finansow e w w ysokości 20 0 tys. fo rin tó w n a cele organizacyjne. P artia D robnych R olników o trzym ała także sam ochody dawnej służby bezpieczeństw a oraz Tow arzystw a Przyjaźni Radziecko-W ęgierskiej. Z p o ­ lecenia Tildyego w ydaw ała gazetę „Kis Ujsag” p o d redakcją D ezsó F utó, który w artykule Tiszta part, tiszta ńjsag w zyw ał lew icow ą frakcję Partii D robnych R ol­ n ików do zachow ania jedności w obec zakusów k om u nistów 20. Po w kroczeniu wojsk sow ieckich aktyw ność p artii osłabła. Liderzy znaleźli schronienie w za­ chodnich placów kach dyplom atycznych - Istvan Bibó w brytyjskiej, Béla Kovacs zaś w am erykańskiej.

31 października 1956 r. reaktyw o w ano D em o krata N é p p a rt (D em okratyczną Partię L udow ą). Przejęła o n a budyn ki w V dzielnicy B udapesztu. N a czele stron- 3 4 6 nictw a stanęli D énes Farkas, Z o lta n Briglevits i Im re Székely. W celu w zm ocnie­ nia pozycji partii po d jęto k o ntakty z austriacką K atolicką P artią L udow ą oraz z rodzim ą socjaldem okracją. O rozm achu D em o k rata N é p p a rt świadczyć m oże fakt, że w ydaw ała o n a pism o „H azan k ” (Nasza Ojczyzna), k tó re ukazyw ało się w 60 tys. egzemplarzy. W kierow nictw ie p artii znalazł się m inister przem ysłu z czasów H orth y eg o G éza B ornem issza.

D o partii odgryw ających m niejszą rolę w burzliw ym okresie p ow stan ia zali­ czyć należy M agyar Szabadsag P art (W ęgierską Partię W olności), reaktyw o w an ą 25 października 1956 r. w m ieszkaniu D ezsó A braham a. P artia w spó łp racow ała z P artią D robnych Rolników, a głów nym zw olennikiem tejże w spółpracy był

Józ-20 ÂSZTL,V 150 352/I, t. 2, Forradalmi bizottsdgok 1956-ben (Komitety rewolucyjne w 1956 r.), Budapest, 12 VII 1957 r., s. 870.

sef A ntal. M arginalne znaczenie posiadała M agyar Függetlenségi P art (W ęgierska P artia N iepodległości) założona n a n ow o 31 października 1956 r. N a jej czele stanęli T ibor H ornyak, József Gém es i G yörgy Fazekas.

W okresie p ow stania naro d o w eg o o drodziła się także Socjaldem okratyczna P artia W ęgier (M agyar S zocialdem okrata Part) - p rzed w ojną i do 1947 r. jedna z czołow ych sił politycznych na W ęgrzech. P artia zaw iązała się n a n ow o 25 paź­ dziernika, w okresie pow stańczych w alk, kiedy Im re N agy ogłosił koncepcję o d ­ ro d zen ia rządu koalicyjnego. Socjaldem okracja m iała w tym planie odgryw ać ro ­ lę kluczow ą. C zołow a osoba odp ow iedzialna za p ro p ag an d ę socjaldem okratów , A nna Kéthly, naw iązała w spółpracę z M iędzy naro dó w k ą Socjalistyczną, której siedziba znajdow ała się w W iedniu. Kéthly i A ndras Révész udali się naw et do W iednia na zaproszenie jednego z lid erów austriackiej socjaldem okracji Petera Strassera, od k tó reg o Węgrzy otrzym ali w sparcie finansow e i m aterialne. N a o d ­ bywającej się w ów czas sesji M iędzynaro dów k i zgłoszono chęć w ysłania n a W ę­ gry delegacji. Dzięki w sparciu z zagranicy p artia dy sponow ała w k ró tce sam o­ dzielnym p arkiem sam ochodow ym i odzyskanym i lokalam i w stolicy. O d października 1956 r. zaczęła znów ukazyw ać się gazeta „N épszavai”, od 84 lat głów ny organ prasow y socjaldem okratów 21. S tronnictw u sprzyjała po lityka rz ą­ du Im re N agya, któ ry w ydał decyzję o zablokow aniu k o n t k om u n istó w w B an­ ku N aro d o w y m . Socjaldem okraci w raz z politykam i Niezależnej Partii D robnych R olników i N arodow ej Partii C hłopskiej 30 października wzięli udział w sp o tk a­ niu z G ézą Lasonczym i N agyem w spraw ie o d no w ienia koalicji z 1945 r. Fak­ tycznie poparcie rządu N agya przez socjaldem okratów nastąpiło stosunkow o późno, bo d opiero dw a dni p rzed p o w tó rn ą interw encją sowiecką. N ależy p o d ­ kreślić, że A nna Kéthly do 1 listopada 1956 r. tw ierdziła, iż p a rtia nie poprze żadnych inicjatyw w spółpracy socjaldem okratów z rządem N agya22. S tronnictw o przejęło na no w o k o n tro lę nad zw iązkam i zaw odow ym i znajdującym i się do tej po ry p o d w pływ am i kom unistów . Z w iązek zaw odow y branży kom unikacyjnej k o n tro lo w ał o d tąd P éter C saplar. Z w iązek Z aw o do w y D rukarzy po w o łał now e kierow nictw o z socjaldem okratą G yulą Pozsgaiem na czele. P odobnie było z k ie­ row nictw em Krajowej Rady Z w iązków Z aw odow ych, gdzie także większość otrzym ali socjaldem okraci.

W yjątkow e miejsce w organizow aniu now ego życia społeczno-politycznego n a W ęgrzech w okresie po w stan ia zajęli w ięźniow ie polityczni. W ielu z nich em i­ grow ało z kraju, ale przew ażająca część zdecydow anie p o p arła N agya, tw orząc kom itety opow iadające się za polityczną linią rządu. Poczesne miejsce w śró d o r­ ganizacji zrzeszających byłych w ięźniów zajm ow ał Volt Politikai Foglyok O rszagos Szôvetsége (Krajowy Z w iązek Byłych W ięźniów Politycznych) - o rg a­ nizacja, k tó ra pow stała 1 listopada 1956 r. na spo tk aniu w bu dy nk u kina „U ra­ n ia ” z połączenia m niejszych grup byłych więźniów . Część uw o lnion ych w ięź­ n ió w p o lity czn y ch w zięła u d ział w o rg a n iz o w an iu G w a rd ii N a ro d o w e j.

21 W jednym z pierwszych artykułów niezależny dziennikarz tej gazety M ihaly Révész stwierdził, że na stronie tytułowej celowo zaniżono numerację o 8 lat, ponieważ w ten sposób partia chciała po­ zbyć się bagażu doświadczeń, jaki stał się jej udziałem w latach 1948-1956. Jak napisał Révész, przez 8 lat ukazywały się „Népszavak”, a nie socjaldemokratyczne „Népszavai” (ibidem, s. 860-863). 22 B. Lomax, Magyarorszàg 1956, Budapest 1989, s. 155.

Z w alniani w ięźniow ie kierow ali się do stolicy, aby wziąć udział w tw o rzeniu n o ­ w ych w ładz. N iektórzy z nich, jak n a przykład Lajos Füzesi, który włączył się w w alki na placu Széna, stanęli przeciw agresorom . W ięźniow ie, którzy zostali zw olnieni z w ięzienia w Vacu, zarekw irow ali b ro ń straży w ięziennej i sam ocho­ dam i w ięziennym i przyjechali do stolicy, aby wziąć udział w w alkach. N a w n io ­ sek Istvana Som odiego w Budapeszcie p o w o łan o ogólnokrajow y k om itet re h ab i­ litacyjny zajm ujący się przyw racaniem p ra w politycznych oraz publicznych członkom zdelegalizow anych p artii politycznych. O soby takie były w czasach stalinow skich n apiętnow ane i zostały odsunięte o d w szelkich funkcji społecz­ nych oraz zw iązanych z funkcjonow aniem sam orządó w lokalnych.

B ardzo w ysoki poziom organizacji charakteryzow ał ko m itet rew olucyjny przy W ęgierskich Kolejach Państw ow ych (M agyar Allam i Vasût - MAV). 24 paździer­ nik a p o w stała tam G łó w n a R ada R obotnicza, k tó ra 29 p aźd ziern ik a p rz ek ształ­ ciła się i zm ieniła nazw ę n a N aczelny K om itet Rewolucyjny. K ierow ały nim osoby pozbaw ione w okresie stalinizm u p ra w politycznych i stanow isk k iero w ­ niczych z p o w o d u p rzek onań politycznych - przew odniczącym został J e n ó Ka- m uti, jego zastępcam i zaś dr Ivan N adeczki i dr Z o lta n ^ k é ^ e s i . K ierow nic­ tw o p o p arło pow stańcze przem iany, a 3 listo pada w ydało rozkaz blok ow ania dróg przejazdow ych, aby u tru d n ić poruszanie się w ojskom sow ieckim . W ęgier­ skiem u w ojsku zezw olono na korzystanie z radiostacji kolejow ych w celu p rze­ kazyw ania ro zp orządzeń rządu N agya. Realizując te rozporządzenia, p od jęto m .in. decyzję zniszczenia dw orca kolejow ego w Z ah o n y na granicy z ZSRR, aby u tru d n ić w ojskom sow ieckim przem arsz w k ierun ku D unaju. W kom itecie zna­ lazło się 10 osób. Przedrew olucyjne kierow nictw o kolei w ęgierskich w osobach Józsefa B edó i K arolya A rató zostało usunięte. N a polecenie ko m itetu rew o lu ­ cyjnego, któ ry był tym czasow ym zarządem firmy, rozw iązyw ano oddziały p o li­ tyczne23 działające przy filiach M AV na prow incji - tak było przykładow o w M iszkolcu. N ależy tu w spom nieć o dw óch decyzjach k o m itetu. W pierw szej, w ydanej 1 listopada, w ezw ano praco w n ik ó w kolei do p o p arcia zdobyczy re w o ­ lucji i w ystąpienia przeciw ko w szystkim posunięciom , k tó re w te zdobycze go­ dzą. N a m ocy decyzji z 3 listopada rod zin o m kolejarzy, którzy zginęli w walce z agresorem radzieckim , zobow iązano się w ypłacić po 5 tys. fo rin tó w (na ten cel przeznaczono w całym kraju 122 tys. forintów ).

3 4 8 Pierwsze lokalne rady robotnicze przy W ęgierskich Kolejach Państw ow ych pow stały 26 października 1956 r., a kolejne tw orzyły się do pierw szych dni li­ stopada. W szystkie podlegały kom itetow i w Budapeszcie (jedną z najaktyw niej­ szych była ra d a w Szegedzie, gdzie 30 p aźd ziern ik a zo rgan izow an o G w ardię N a ro d o w ą, n a której czele stanął p ułkow n ik z czasów H o rth y eg o dr Kal­ m an Kóranyi). W D ebreczynie n a czele rady robotniczej stanął B arna Krasznai. Szybko zlikw idow ano w ydział polityczny przy tamtejszej dyrekcji M AV oraz

po-23 Z daniem węgierskiej służby bezpieczeństwa likwidacja kom órek w ydziałów politycznych i służ­ by bezpieczeństwa przy lokalnych siedzibach Węgierskich Kolei Państwowych przyczyniła się do te­ go, że tajna dokum entacja przedsiębiorstwa bardzo często trafiała w niepow ołane ręce. W samym Debreczynie naliczono 67 takich przypadków, kiedy dokum entacja MAV w ydostała się na zew nątrz (ASZTL, 3.1.9-V -150-355/1, Budapesti forradalmi bizottsàgok tevékénysége (Działalność kom ite­ tów rewolucyjnych w Budapeszcie), Budapest, 26 III 1958 r., s. 146-148).

w o łan o Straż R obotniczą do ścigania stalinistów i wszelkich elem entów antyna- rodow ych.

G łów ny m o rg an em k o n tro lu jący m w szystkie k o m itety i rady dzielnicow e w stolicy w okresie rew olucji była C en traln a R ada R obotnicza W ielkiego B uda­ pesztu (N agybudapesti K özponti M unkâstanâcs)24. Jej stru k tu ra była następująca:

PREZYDIUM

Sandor Bali, György Kalocsai, Sandor Racz

K om itet gospodarczy Kom itet polityczny G rupa inform acyjno-prasow a Istvan Ring József Balacs M iklós Sebestyén Sandor Karsai Sandor Bali Laszló Abód

Karoly Nagy Lajos Keresztes Ernó' Boros Endre M ester

Reprezentacja rady w instytucjach i kom itetach dzielnicowych, fabrykach i zakładach przem ysłowych

D ziałalność rady ze w szech m iar zasługuje na uw agę. N ajbardziej aktyw nie działała w okresie, jaki nastąpił bezpośredn io p o drugiej interw encji sowieckiej. Po 4 listop ada p re te n d o w ała do w ystępow ania p rzed w ojskam i okupacyjnym i ja­ ko stru k tu ra kierująca ruchem o p o ru . Po drugiej inwazji sowieckiej plano w ano przekształcenie jej w ciało ogólnokrajow e. N a początk u gru dn ia rząd K âdâra p o ­ ufnym i kanałam i zdobył inform ację o zam iarach rady planującej ogłoszenie straj­ ku pow szechnego i p ró b o w ał przeciw działać tej akcji. 8 grud nia aresztow ano szereg jej działaczy. Tego sam ego dn ia z prow incjonalnego m iasta Salgótarjan n a ­ deszły w iadom ości o m asakrze górników protestujących przeciw ko brutalnej ak ­ cji w ym ierzonej w organ izato ró w strajku. W takich okolicznościach ra d a ogłosi­ ła czterdziestoośm iogodzinny strajk, któ ry m ieszkańcy stolicy spontanicznie po parli, z tym w iększą nadzieją, że na w olności po zostaw ało jeszcze dw óch dzia­ łaczy rady: S andor Bali i S andor Racz. W tych okolicznościach 11 grudnia K âdâr w ystosow ał do obydw u rew olucjonistów osobiście pism o z p ro śb ą o spo ­ tkanie w budy nku parlam en tu . Po przybyciu na miejsce Bali i Racz zostali aresz­ tow ani, a ra d a rozw iązana. W o dpow iedzi n a to „N épszbadsag” w ezw ała do strajku, a w kilku ośrodkach przem ysłow ych n a prow incji, m .in. w Ó zd, Kecs- kem ét i M iszkolcu, doszło do w alk. R ząd w pro w adził w ięc stan wyjątkowy, za­ kaz zgrom adzeń i p oruszania się w określonych p o ra ch dnia. W ciągu kilku n a ­ stępnych dni zarządzono rozw iązanie w szystkich ko m itackich25 i m iejskich rad robotniczych p oza B udapesztem 26.

24 S. Racz, A Nagy-budapesti K özponti M unkâstanâcs, BeszéH' összkiadds, Budapest 1992. N a te ­ m at rad robotniczych pow stałych w okresie rew olucji pisał też Bill Lomax (Magyarorszàg..., s. 171-203).

25 Komitat (megye) - jednostka podziału administracyjnego na Węgrzech. Jej kom petencje są p o ­ rów nywalne z w ojew ództw em w Polsce, obszarowo zaś jest nieznacznie większa od polskiego p o ­ wiatu.

26 W edług Billa Lom axa po 4 XI 1956 r. sowieckie dow ództw o wojskowe w ykonało szereg w yro­ ków na węgierskich pow stańcach, od stycznia 1957 r. w yroki zapadały już w sądach węgierskich. Przykładowo, z sądzonych 33 działaczy rewolucyjnego kom itetu dzielnicy Ujpest na śmierć skaza­ no 10 (B. Lomax, Magyarorszdg..., s. 2 0 0-201).

W śród k o m ite tó w dzielnicow ych stolicy n a pierw sze miejsce w ysunął się Ko­ m itet Rewolucyjny Dzielnicy U jpest (Ujpesti F orradalm i Bizottsag) składający się z p iętnastu członków . N a jego czele stał Pal Kósa, pochodzący z B alatonfüred (ur. w 1921 r.), z zaw odu m istrz stolarski. W 1948 r. został w ykluczony z p artii za rozpow szechnianie w rogich poglądów . Ojciec Kósy p rzed 1945 r. był członkiem Partii Strzałokrzyżow ców (Nyilaskeresztes P art)27. Jak n a lokalny, dzielnicow y ko m itet, ten w U jpest działał bard zo aktyw nie. Jed e n z jego członków , Laszló G abor, został oddelegow any do W iednia, aby naw iązać tam k o n tak t z re p rez en ­ tan tam i R adia W olna E uropa.

W m ateriałach w ęgierskich służb bezpieczeństw a znajdujem y szereg inform a­ cji na tem at pochodzenia społecznego członków poszczególnych k o m itetó w re ­ w olucyjnych. Jed en z rep rezen tan tó w k om itetu z Ujpest Lajos Kollar, p o cho dzą­ cy z robotniczej rodziny (ojciec był pom ocnikiem piekarskim ), został wykluczony z partii z p o w odu szerzenia przeko nań antysem ickich. Janos Sohonyai (ur. w 1904 r.), należący przed 1945 r. do partii faszystowskiej, pochodził z rodziny kułackiej. Interesującą biografię posiadał też Karoly Csehi (ur. w 1925 r. w B uda­ peszcie), który w edług m ateriałów węgierskiej bezpieki podczas w ojny był człon­ kiem partii faszystowskiej, a w końcow ym okresie w ojny żołnierzem 25 Dywizji G renadierów SS „H u n y ad i”. W 1946 r. został skazany n a dożyw ocie, a w 1956 r. zw olniono go z pow o d u złego stanu zdrow ia. Po w ybuchu w alk w Budapeszcie przyłączył się do walczących pow stańców w dzielnicy Ujpest28.

Kom itet z Ujpest redagow ał apele i odezwy w języku angielskim, francuskim i niem ieckim . Wysłał także swojego delegata do Austrii w celu przeprow adzenia pertraktacji z w ładzam i Austriackiego C zerw onego Krzyża. Dzięki tej inicjatywie oddziały z Ujpest były zaopatrzone w lekarstw a i środki m edyczne z E uropy Z a ­ chodniej. K om itet oddelegow ał na prow incję kilku swoich przedstawicieli (Sandor Lichtenstein, Lajos Kollar i M iklós Péterfi), których zadaniem było dopro w ad ze­ nie do tego, by prow incjonalne oddziały zbrojne i flotylla dunajska przyłączyły się do walczącego Budapesztu. M iklós Péterfi z oddziałem liczącym 150 ludzi i 3 czoł­ gami zajął 31 października 1956 r. więzienie w K obanya, uwalniając około 800 osób. W iększość z nich przyłączyła się do oddziałów powstańczych.

D oniosłe postulaty uchw aliła rad a rob otn icza zakład ów przem ysłow ych z X I dzielnicy B udapesztu (okolice G óry G ellerta). W punkcie pierw szym og ło ­ szono, że zakłady produkcyjne i ziem ia należeć b ęd ą do ludzi pracy. Uchwały podjęte zostały 12 listopad a 1956 r., już p o zajęciu praw ie całego kraju przez a r­ mię sowiecką. Ż ąd a n o m .in. opuszczenia stolicy przez siły sowieckie, zap ro w a­ dzenia po rząd k u przez jednostki w ęgierskie i zw olnienia zatrzym anych członków gabinetu Im re N agya. R ada p o stulow ała także przeprow ad zenie w olnych w ybo­ rów ; dopuszczone do nich m iały być jednak tylko te p artie polityczne, k tóre uznaw ały społeczną w łasność śro d k ó w produkcji. Poza tym ogłoszono zaw iesze­ nie b ro n i pom iędzy interw eniującym i w ojskam i a oddziałam i rew olucyjnym i

27 Najistotniejsze ugrupow anie polityczne węgierskich faszystów będących przy władzy w drugiej połow ie 1944 r. Ideowym przyw ódcą partii był Ferenc Szalasi (1897-1946). W skrócie określani ja­ ko nilaszowcy.

28 ASZTL, 3.1.9 V 150355/1, t. 2, Budapesti forradalmi bizottsàgok tevékenysége (Działalność ko­ m itetów rewolucyjnych w Budapeszcie), Budapest, 26 III 1958 r., s. 4 7 -5 0 .

oraz konieczność u tw orzenia jedn ostek odpow iadających za bezpieczeństw o w e­ w nętrzn e państw a. M iały one rek ru to w ać się spośród osób niezaangażow anych w A V H i w życie partyjne w czasach R akosiego.

W okresie jesiennych w alk w Budapeszcie pow stały też kom itety, k tó re za cel postaw iły sobie p o d p o rząd k o w an ie m niejszych rad dzielnicow ych. N ależał do nich Krajowy K om itet N a ro d o w y (O rszagos N em zeti B izottm any), k tó ry p o ­ w stał 1 listopada 1956 r. i p ierw otnie nosił nazw ę W ęgierski N a ro d o w y K om itet Rewolucyjny (M agyar N em zeti F orradalm i B izottm any). Jego siedzibą był ratusz miejski, a tw órcam i - P éter Kuczka i Istvan M arkus. K om itet ustaw icznie n aw o ­ ływał do tw orzenia w każdej instytucji i m iejscowości n a W ęgrzech w ładz n o w e­ go typu, niew yw odzących się z totalitarnej przeszłości, ale „n a ro d o w y ch ”, co o d ­ zw ierciedlać m iał przym iotnik n em zeti albo m agyar w ich nazw ie. K om itet w ykorzystyw ał sam ochody N a ro d o w eg o F rontu L udow ego (M agyar Független- ségi N é p fro n t29) oraz aprow izację k ierow aną przed po w staniem n a jego k on to. W swojej krótkiej historii m iał różne nazwy.

C hodziło o odróżnienie się o d ko m itetu Józsefa D udasa, k tó ry pow stał 29 października 1956 r. i nosił nazw ę N em zeti F orradalm i B izottm any (N a ro d o ­ wy K om itet Rew olucyjny - N R P). D ziałał on w drugiej dzielnicy B udapesztu, w północno-w schodniej części stolicy, prow adząc w alki z w ojskam i radzieckim i n a placu Széna i w jego okolicach. W jego pracach b rało udział 1 0 -1 2 osób, dzia­ łających w cieniu charyzm atycznego przywódcy. D udas p och od ził z S iedm iogro­ du i był synem m ilicjanta. Po w yzw oleniu trafił n a Węgry i w stąpił do N iezależ­ nej Partii D robnych Rolników, skąd w 1946 r. został w yrzucony z p o w o d u podejrzenia o antyrew olucyjne poglądy, a następnie uwięziony. W ydalono go z W ęgier do R um unii, gdzie spędził 8 lat w w ięzieniu (opuścił je w 1954 r.). Po w ybuchu rew olucji z m iejsca przyłączył się do sił pow stańczych, zajm ując z p o d ­ ległym i m u ludźm i budynek redakcji „Szabad N é p ”. K om itet w ydaw ał ro z p o rzą­ dzenia i apele do ludności stolicy, wzywając do o parcia przyszłego ustroju na neutralności państw a i pluralizm ie politycznym . József D udas m iał dość rozległe ambicje polityczne. 27 października przem aw iał do p o w stańców n a placu Széna, a dw a dni później, po zajęciu redakcji „Szabad N é p ”, stw orzył dw udziestopięcio- pu n k to w y p ro g ram zaw ierający m .in. postulaty neutralności Węgier, w p ro w a­ dzenia systemu w ielopartyjnego i utw o rzen ia rządu koalicyjnego. C h ara k te ry ­

styczne jest, że D udas p o p ad ł w k onflikt z rządem N agya. W w ydaw anej przez 3 5 1 swój k o m itet gazecie n akłaniał p olityków p artii ludow ych do odejścia z tego rz ą­

d u 30. W zajętym budynku „Szabad N é p ” k om itet w ydaw ał pism o „Függe- tlenség”, n a łam ach któ reg o D udas nakazał zamieścić odezw ę do m ieszkańców stolicy z apelem N e m ism erjük el a jelenlegi k o rm â n y t (Nie uznajem y obecnego rządu). O dezw a ukazała się 30 października 1956 r.

29 Instytucja utw orzona przez kom unistów w 1949 r. na gruzach partii mieszczańskich i chłopskich. N a jej czele stał Rakosi. Front Ludowy sięgał tradycjami do lat trzydziestych, ale w latach pięćdzie­ siątych stał się m arionetką służącą do przeprow adzania w yborów zgodnie z potrzebam i reżimu ko­ munistycznego. W czasach rządu Im re N agya zmieniono m u nazwę na Hazafias N ép fro n t (Patrio­ tyczny Front Ludowy). Po rewolucji, za czasów Kâdâra, Front Ludowy pow rócił do swojej służebnej wobec rządu formy z końca lat czterdziestych.

P ow odów konfliktu z rządem N agya było kilka, ale p raw d o p o d o b n ie najw aż­ niejszy był taki, że D udas m iał ambicje odegrania poważniejszej ro li w p o w sta­ niu. 30 października 1956 r. doszło do jego ro zm ó w z rządem . Z p o w o d u o tw a r­ tej jego krytyki oraz splądrow ania Banku N a ro d o w eg o D udas był d w u krotnie poszukiw any przez w ojska rządow e. N a początku listo pada 1956 r. p odjął n eg o ­ cjacje z Palem M aléterem 31 n a tem at u tw o rzenia jednolitego d o w ód ztw a p o ­ w stańczego i ew entualnej obsady now ego rządu. Ż ąd a ł dla siebie i ludzi ze sw o­ jego kom itetu sześciu tek m inisterialnych. W ładze sowieckie aresztow ały go 21 listo pada 1956 r. p o zw abieniu do parlam en tu n a rok ow an ia. W połow ie stycznia 1957 r. został skazany na śm ierć i po pięciu dniach w y ro k w y konano.

Niezwykle niebezpieczna sytuacja w ytw orzyła się także w G yór. W mieście tym 26 października pow stała rad a narodow a, na której czele stanął Attila Szigethy (ur. w 1912 r. w Kapuvarze) popierający politykę Nagya. Jednak przedw ojenny elektorat praw icow ych partii politycznych w zachodniej części kraju coraz bardziej odcinał się od polityki rządu w Budapeszcie. Bill Lom ax w ysunął naw et tezę, że w zachodniej części Węgier doszło do wyraźnej koncentracji nilaszowców i zw olen­ ników przedw ojennego ustroju horthystow skiego. R eprezentantem tych dążeń i tę­ sknot był początkow o fanatyczny m nich zakonu benedyktynów Iréneusz G alam ­ bos. D o poważniejszego kryzysu doszło 30 października, kiedy rada narodow a z G y ó r wezw ała inne mniejsze rady zachodniej części kraju do utw orzenia Zadu- najskiej Rady N arodow ej (D unantùli N em zeti Tanacs). Cel ten zrealizowano, ale te­ go samego dnia z Budapesztu przybył rew olucjonista nazwiskiem Somogyvari z kil­ kom a towarzyszami (już samo jego pojawienie się w zbudziło sensację, przyjechał bow iem w białym płaszczu ze świeżymi plam am i krwi). Początkow o Somogyvari próbow ał zająć budynek radia i podburzyć m ieszkańców G yór przeciw rządow i N agya i miejscowej radzie. Postulował naw et utw orzenie drugiego rządu, niezależ­ nego od stołecznego. Rozsądna postaw a Zadunajskiej Rady N arodow ej i nieulega- nie demagogii uchroniło kraj przed kryzysem. Dwaj najbardziej um iarkow ani członkowie rady otrzym ali funkcje kierownicze: Szigethy został przewodniczącym , jego najbliższy w spółpracow nik György Szabó zaś - wiceprzewodniczącym .

Trzeci najpow ażniejszy kryzys ra d a w G y ó r przeżyła 1 listopada. W ówczas to do m iasta trafiły apele Józsefa D udasa naw ołującego do p o w o łan ia jednego rzą­ du, któ ry funkcjonow ałby n a bazie jego rady i Zadunajskiej Rady N arod ow ej. Z decy d o w an a interw encja Szigethyego, któ ry stw ierdził, że takie zachow anie by­ łoby zdrad ą ojczyzny, pon o w n ie rozw iązała sytuację. W edług n iektórych źródeł w ęgierskich i o p racow ań historycznych, n a początku listo pad a przybył do G y ó r gen. Z akó, jeden z liderów ruch u faszystowskiego na W ęgrzech w okresie drugiej w ojny św iatow ej. Sytuacja ta groziła podziałem kraju na dw a państw a, tak jak to stało się w Korei. C zechosłow ackie „Rudé P ravo ” pisało w ręcz, że na początku listopada na W ęgrzech funkcjonow ały co najm niej cztery ośrodki w ła­ dzy32. Szigethy pon o w n ie w ezw ał do jedności i w y trw ania w lojalności w obec rządu N agya. 3 listopada w rozm ow ie z W ik torem W oroszylskim stw ierdził n a­

31 Gen. Pal M aléter - jeden z generałów armii węgierskiej, który 31 X 1956 r. zdezerterow ał i przy­ łączył się do sił rewolucyjnych. Sprzeciwiał się wykonywaniu kary śmierci na funkcjonariuszach ÂVH bez w yroku sądowego, wzywał do spokoju i udzielenia poparcia rządow i Nagya.

w et: „Dziś o to jest ten dzień, w k tó ry m bez zastrzeżeń uznaliśm y rząd. O becnie zadaniem wszystkich sił rew olucyjnych jest zgrom adzić się w o k ó ł rządu Im re N a ­ gya [...]. O d dnia dzisiejszego jest to tak n ap raw d ę rząd lu d o w y ”33.

Szigethy przed w ojną był urzędnikiem adm inistracji lokalnej w mieście Ka- puvar. O d 1943 r. aktyw nie działał w ruch u antyfaszystow skim . Po w ojnie był politykiem Partii C hłopskiej (Parasztpart), a w 1947 r. został w ybrany n a d e p u ­ tow anego do parlam entu. N igdy nie w stąpił do p artii kom unistycznej. W latach

1 9 5 0 -1 9 5 4 był w iceprzew odniczącym rady kom itackiej, a w 1955 r. w Sopronie otrzym ał dyplom inżyniera leśnictw a. W rew olucyjne w ydarzenia w G y ó r zaan­ gażow ał się 26 października 1956 r., kiedy w ybrano go n a przew odniczącego miejskiej rady narodow ej, k tó ra oddelegow ała dwie osoby do M osonm agya- róv ar w celu zapobieżenia dalszej eskalacji w ydarzeń. D oszło tam bow iem do ataku sił A V H n a pokojow ą m anifestację. Z ginęło oko ło stu osób, w tym k o bie­ ty i dzieci. R ada p o d kierow nictw em Szigethyego o d sam ego początku dążyła do konsolidacji w ładz, a dw a dni po pow staniu w ystosow ała do rządu N agya w Bu­ dapeszcie ultim atu m zaw ierające listę koniecznych reform . Czas p ró by dla rady w G y o r nadszedł 30 października, kiedy robotnicy i w ojsko w fabryce w ag on ów p o d przew odnictw em Lajosa Som ogyvariego p rzeprow adzili p ró bę puczu w sto ­ sunku do legalnego rządu w Budapeszcie. Po zdław ieniu p o w stan ia Szigethy zo ­ stał zaproszony przez K âdâra do objęcia teki m inistra w jego rządzie. Kiedy o d ­ m ów ił, został zw olniony z zajm ow anych funkcji publicznych, a w m aju 1957 r. sąd ko m itatu G y ó r-S o p ro n nakazał aresztow anie go. Z anim doszło do p rzesłu ­ chań, Szigethy p o p ełn ił sam obójstw o.

N ajaktyw niejsze rady i kom itety robotnicze n a prow incji działały w o śro d ­ kach przem ysłu hutniczego oraz rejonach w ydobycia w ęgla i w obliczu inwazji sowieckiej częstokroć wzywały do o p o ru . N ajcięższe w alki z pow stańcam i m iały miejsce w D unapentele, Ó zd i M iszkolcu oraz w rejonie D orog, Tatabanya i Pécsu. O statn i kom unikat radiow y z prow incji o trw ających tam w alkach został w ysłany z D un apentele 7 listop ada 1956 r. W stolicy najkrw aw sze starcia o d n o ­ to w an o w dzielnicy K ó b an y a i C sepel, gdzie działały jedne z bardziej aktyw nych stołecznych k o m itetó w robotniczych.

R ada typow o robotn icza p ow stała n a wyspie Csepel w Budapeszcie, gdzie k o n cen tro w ało się życie gospodarcze stolicy. O b o k p o w ołanego n arod ow ego k o ­ m itetu (którem u przew odniczył socjaldem okrata Istvan Ivanics) działała tam G w ardia N a ro d o w a z przedw ojennym oficerem Istvanem Buri n a czele, k tó ra p o d koniec października zaatakow ała kom end ę milicji w X X I dzielnicy B uda­ pesztu i zasłynęła z rozpaczliw ego o p o ru , jaki staw iła w kraczającym oddziałom sow ieckim . O ddziały gw ardii zostały w sparte przez regu larn ą arm ię w ęgierską i jej do w ó d có w w osobach poru czn ik ó w S andora K o rö si, Józsefa Kovacsa i p o ­ rucznika lotn ictw a Józsefa A ndi34.

N aczelne dow ództw o sił rew olucyjnych podlegało generałow i Béli Kiraly (ur. w 1912 r. w K aposvarze), któ ry także organizow ał G w ardię N a ro d o w ą

33 W. Woroszylski, Magyarorszàgi napló, Budapest 1984, s. 3 1 -3 2 .

34 E. Nagy, A m unkastanacs alakulâsa és mikôdése Csepelen, Az 1956-os Intézet O ral H istory Archivuma, wywiad nr 22, Budapest 1986. Zob. także Z.E. Tóth, A Csepel Vas- és F ém m ûvek

w stolicy. Po w kroczeniu w ojsk sow ieckich w ydał szereg ro zp orządzeń organizu­ jących linię obrony. P róbow ał odciąć m iasto od zbliżających się od działó w so­ w ieckich i w tym celu p lano w ał w ysadzenie obw odnicy B udapesztu w okolicach Janoshegy, głównej drogi Istenhegyi ut, lotn iska szybow cow ego i Wyższej Szko­ ły  VH . W okresie w ojny Kiraly był oddelegow any do M in isterstw a Obrony, a w czesną w iosną 1945 r. odpo w iad ał za o b ro nę kraju w rejonie m iasta Kószeg, gdzie w raz podległym i m u oddziałam i przeszedł n a stronę w ojsk sowieckich. La­ tem 1945 r., podczas tra n sp o rtu do ZSRR, zbiegł i natychm iast w stąpił do p a r­ tii kom unistycznej. Po podjęciu tej decyzji aw ansow ał w hierarchii nowej lu d o ­ wej arm ii: od dow ódcy dywizji w p row incjonalnym P apa do szefa A kadem ii W ojskowej. Latem 1951 r. w jego karierze nastąpiła gw ałto w na zm iana, p o n ie­ w aż w ładze oskarżyły go o spisek. Pół ro k u później został skazany przez sąd w oj­ skowy na karę śm ierci, k tó rą zam ieniono na dożyw ocie. W ięzienie opuścił n a p o ­ czątku w rześnia 1956 r. i w ziął bard zo aktyw ny udział w w ydarzeniach rew olucyjnych. 30 października m ianow ano go głów nodow odzącym sił p o ­ w stańczych w Budapeszcie. Stał n a czele R ew olucyjnego K om itetu Bezpieczeń­ stw a Państw a (Forradalm i K arhatalm i Bizottsag), a jego zastępcą był S andor Kopacsi. Po rew olucji, w 1957 r., w yjechał do Austrii, a p o tem do Francji. N a em igracji Kiraly p o w o łał do życia W ęgierską R adę R ew olucyjną w Strasburgu. N astępn ie w yjechał do USA, gdzie po ukończeniu studiów n a C olum bia U niver­ sity odgryw ał isto tn ą rolę w organizacji życia m adziarskich em ig ran tów (był członkiem H u n g arian F reedom Fighters F ed eratio n - Federacji B ojow ników o W olność Węgier).

Z agadnienie funkcjonow ania instytucji pow stańczych n abrało szczególnego znaczenia d o p iero po 1989 r., kiedy p artie polityczne węgierskiej praw icy i cen­ tru m głosiły, że dla od ro d zen ia się sam orządności na W ęgrzech istotne znaczenie m iała działalność lokalnych org an ó w w ładzy w pow stańczym Budapeszcie. O ak­ tualności tego stw ierdzenia przypom niał jeden z lid eró w W ęgierskiego Forum D em okratycznego (M agyar D em o k rata F órum - M D F) Balazs H o rv a th , który przy okazji w y borów sam orządow ych w październiku 2 0 0 2 r. p rzy po m n iał dzie­ dzictw o ro k u 1956 i jego znaczenie dla węgierskiej dem okracji i rozw oju sam o­ rządności.

3 5 4

Ta d e u s z Ko p y ś (ur. 1967) - ad iu n k t w Instytucie E uropeistyki U niw ersytetu Jagiellońskiego. Jego zainteresow ania badaw cze k o n cen tru ją się n a spraw ach E uropy Środkow ej w X IX i X X w ieku ze szczególnym uw zględnieniem spraw w ęgierskich. A utor książki Kwestia narodowościowa na ziemiach Korony św. Stefana 18 67-1918 (2001). W ro k u bieżącym ukaże się jego kolejna książka n a tem at działalności politycznej O szkara Jasziego.