B A R B A R A GROCHULSKA
U w agi o bilansie han dlow ym K sięstw a W arszaw skiego
Problem atyka rynku wew nętrznego i handlu zagranicznego w okresie Księstwa Warszawskiego nie doczekała się w ielu opracowań. Niewątpliwy fakt ru iny gospodarczej i stagnacji oraz burzliwość krótkiego żywota pań stwowości polskiej w latach 1807— 1813 zw racały historyków raczej ku spokojniejszym oraz obfitszym w źródła czasom K rólestw a Kongresowe go. Tak więc wiedza nasza o tych zagadnieniach n ie posunęła się wiele poza opracowania K o n i c a , G r o s s m a n a, S t r z e s z e w s k i e g o , G r ó d k a czy Ż ó ł t o w s k i e g o 1.
R eprezentując różne stanowiska wszyscy historycy zgadzają się prze cież w jednym : bilans handlowy Księstwa był katastrofalny i stanowił jedną z przyczyn jego ru in y gospodarczej. Tego poglądu, zasugerowanego przez jedyne, w yzyskane dla naśw ietlenia tych zagadnień źródło, jakim jest wypowiedź posła Godlewskiego 2, n ik t nie próbuje podważyć. Więcej naw et — Grodek w swej pracy o emisji pieniędzy papierowych wysuwa przypuszczenie, że bilans roku 1810/11 był również ujem ny tak jak i zna ny, z roku 1808/9, wskazując tym samym n a tendencję dalszego pogłębia nia się depresji gospodarczej 3.
Głębsza analiza w yzyskanych już w literaturze źródeł oraz dane, za czerpnięte ze źródeł dotąd nie opracowanych pozwalają na podjęcie pole miki z dotychczasowymi opiniami. Ułamkowość m ateriału źródłowego nie gw arantuje zresztą pewności ostatecznych wniosków i wiele kw estii nie ostainie się być może w dalszej dyskusji. Postawione poniżej tezy mogą stać się punktem w yjścia dalszej dyskusji i badań szczegółowych.
Państw owa sprawozdawczość gospodarcza Księstwa Warszawskiego wchodziła w zakres kom petencji dwóch m inisteriów : M inisterium Spraw W ewnętrznych i M inisterium Skarbu; statystyką w jej klasycznej i trad y cyjnej w ersji zajmowało się M inisterium Spraw W ew nętrznych z podle głymi m u urzędami: była to przede w szystkim statystyka ludnościowa
1 H. K o n i c , R oln ictw o i handel za czasów K się stw a W arszaw skiego 1807—1815, Warszawa 1881; St. Ż ó ł t o w s k i , Die Finanzen des H erzogtum s W arschau 1806— 1815, Posen 1890; Cz. S t r z e s z e w s k i , H andel zagran iczn y na ziem iach K sięstw a W arszaw skiego i K ró le stw a K on gresow ego 1807—1830, Lublin 1934; A. G r o d e k , Zagadnienie em isji papierow ych zn aków pieniężn ych, W arszawa 1934; H. G r o s s m a n , S truktura społeczna i gospodarcza K sięstw a W arszaw skiego, W arszawa 1925.
2 G łosy posła M ariam polskiego na sejm ie roku 1811, Warszawa 1811. 8 G r o d e k , op. cit., s. 70.
PRZEGLĄD H ISTOR YCZNY T o m L I — z e sz y t 3
i rolna, obie pojęte dość szeroko i wykraczające nieco poza zagadnienia demografii i ro ln ictw a4. O nie opierało swoje prace Biuro Statystyczne i tę właśnie sprawozdawczość wyzyskał H. Grossman w swej pracy o strukturze gospodarczo-społecznej Księstwa 5.
Spraw y przem ysłu i handlu natom iast objęte były sprawozdawczością M inisterium Skarbu, które z kolei dostarczało m ateriałów Głównej Izbie Obrachunkowej 6, układającej budżet państw a i sporządzającej sprawozda nia z w ykonania budżetu. Zainteresow ania Dyrekcji, a później M iniste rium Skarbu, wykraczały daleko poza spraw y podatków i właściwej adm i nistracji skarbowej. Instrukcja dla dyrekcji skarbow ych7 będąca rozwi nięciem uchw ał Komisji R ządzącej8 określa szczegółowo ich szerokie kompetencje.
Praktyczne odbicie znalazły one w kwestionariuszach^ wedle których nadsyłać mieli sprawozdania dyrektorow ie skarbu niezależnie od spraw o zdań finansowych. P ytania kw estionariusza brzmią jak następuje:
„1. Perceptę miesięczną z ceł u konsumcji.
2. Jakie artykuły w mnogości do k raju weszły i z k raju wyszły. 3. Jakich artykułów w prowadzanie lub eksportowanie zakazaćby
należało.
4. Jak wysoko agio za k u ran t lub inną monetę za granicą się płaci i jak wysokie jest w k raju tutejszym .
5. W jakiej sytuacji jest handel w ościennych krajach i czyli jakie odmiany względem ceł i podatków konsum cyjnych się darzyły. 6. Jaka jest sytuacja rzemieślników w m iastach powiększych.
7. Czyli są fabryki jakie założone i czyli jakie dla dobra kraju za łożyć wypada.
8. Jaka sytuacja brow arów i gorzelni miejskich.
9. Czyli mieszkańcy w sól są opatrzeni lub jakie w tym przedmiocie są przeszkody.
10. W jakiej cenie sól w pogranicznym państw ie przedaje się.
11. Jaka cena zboża w krajach zagranicznych w porównaniu z ceną krajową.
12. Jak a cena łoju, m ydła i świec.
13. Czyli i z których urządzeń publiczność niekontenta.
14. Jak wiele jest kupców, hurtowników, kramarzy, handlarzy, prze kupniów, szynkarzy, piekarzy, rzeźników, m ydlarzy i czy tako wych przybyło lub ubyło z jakiej przyczyny i gdzie się przenieśli. 15. Wiele przybyło domów w 'mieście lub ubyło jakich rzem ieślni
czych, rolniczych, szynkowych, handlujących i dlaczego?
4 Por. kwestionariusz dla w ydziałów spraw wewnętrznych. G r o s s m a n , op. cit., s. 14. Biuro Statystyczne istniało już w r. 1810, tamże, s. 42.
8 G r o s s m a n , op. cit.
6 Pow ołana dekretem z dn. 14 grudnia 1808. D ziennik P raw t. I, s. 121.
7 Instrukcja z dn. 15 października 1810. Przedrukowana w Zbiorze przepisów a dm in istracyjn ych t. XV, s. 103.
8 Organizacja Dyrekcji Skarbowej: 24 marca 1807, M. R o s t w o r o w s k i , M a te ria ły do d zie jó w K o m isji R ządzącej, Kraków 1918, s. 577—582. Por. W. R o s t o - c k i , O rganizacja kancelarii u rzędów a dm in istracji p a ń stw o w ej jako czyn nika akto- tw órczego za K sięstw a W arszaw skiego, K sięga P am iątkow a stupięćdziesięciolecia AG A D , Warszawa 1958.
U W A G I O B IL A N S IE H A N D L O W Y M K S IĘ S T W A W A R S Z A W S K IE G O 485
16. Jakie targi, jarm arki prom ują się i upadają, byw ają na nich k up cy krajow i i skąd, zagraniczni, skąd z czym i w celu?
17. Jakie najobficiej, przedają się n a targach lub jarm arkach tow ary sukienne, bydło etc. krajowe, zagraniczne?
18. Co się tycze kultury? 19. Przypadki nieszczęśliwe. 20. W jakim stanie są drogi“ 9.
Zagadnienia ujęte kwestionariuszem stanowią sferę zainteresowań jednego z wydziałów M inisterium Skarbu — W ydziału Dochodów Niesta łych i stanowią jedynie drobną część sprawozdawczości M inisterium. W pierwszych latach sprawozdania te sporządzane były przez deputacje akcyz i ceł istniejące przy dyrekcjach skarbu 10 i korespondencja w tych sprawach prowadzona była między M inisterium a deputacją. W roku 1810 raporty układa już sam a dyrekcja.
Statystyka handlu zorganizowana została w zasadzie rozporządzeniami Komisji Rządzącej w roku 1807 11, szczegółowe przepisy w tej m ierze w y dane zostały jednak dopiero w m arcu 1808 12. Egzekwowanie sprawozdań było w pierwszych miesiącach bardzo· ciężkie. Polska statystyka okazała się bardziej jeszcze drobiazgowa, a ty m samym bardziej uciążliwa niż pruska. Miesiącami trw ała korespondencja z opornymi urzędnikami. De- putacja Akcyz i Ceł D -tu Poznańskiego na przykład odmawia stanowczo składania sprawozdań miesięcznych, prosząc o pozwolenie sporządzania półrocznych; powołuje się przy tym na praktykę rządu pruskiego, który w ymagał tylko statystyk rocznych: „Że inne Deputacje miesięczne są w stanie podawać historyczne tabele — pisze w jednym z błagalnych pism — musi być w tym jakaś nieznana przyczyna“ 13. M inisterium oka zało się jednak nieustępliw e i prostym sposobem nakładania k ar pienięż nych na odpowiedzialnych za to urzędników zmusiło departam ent po znański do uległości. W innych departam entach działo się podobnie i spra wozdania dochodziły często z kilkumiesięcznym opóźnieniem, bardzo czę sto niekompletne. Powszechnie też panował zwyczaj sumowania i przesy łania raportów bez względu na istniejące luki.
Początkowo sprawozdania były opisowe, w roku 1810 uzyskały formę kw artalnych zestawień statystycznych, które odpowiadały na pytania 2, 8, 14, 16 kwestionariusza, resztę zagadnień trak tu jąc bardzo pobieżnie.
9 AGAD, Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu (KRPiS), 330.
10 W zasadzie były to instytucje pow ołane do opiniowania i rozsądzania sporów celnych. Por. R o s t o c k i, op. cit., s. 323. Kom petencje ich ustala Kom isja Rządząca. W praktyce jednak deputacje spraw ow ały rów nież funkcje czysto administracyjne. Dwoistość ta w ynikała prawdopodobnie z tego, że deputacje zorganizowane zostały na w zór analogicznych urzędów pruskich, stanowiąc ich naturalną kontynuację, a w adm inistracji pruskiej zakres działalności deputacji był znacznie szerszy. W łonie centralnej w ładzy pruskiej jaką było generalne Dyrektorium, sprawy akcyz i ceł w ydzielone zostły w oddzielny departament równorzędny z kamerą rachuby. Por. W ą s i c k i , Z iem ie polskie pod zaborem pruskim . Prusy Południow e 1793— 1806, W rocław 1957, s. 29 przyp. 13. Funkcje adm inistracyjne przejmują od nich dy rekcje skarbu. W roku 1809 Feliks Łubieński w ystępuje z projektem zniesienia de putacji, m otyw ując to tym, że są już niepotrzebne. AGAD Rada Stanu, Sekcja IV vol. 219, f. 50 i 51.
11 Rozporządzenia z 24 marca i 12 maja 1807, G r o s s m a n , op. cit., s. 71. R o- s t w o r o w s k i , M ateriały, s. 579.
12 AGAD KRPiS, 330. 13 Tamże.
Na całość sprawozdań składały się raporty komór celnych z obrotu towarów i sprawozdania inspektorów wydziałowych dotyczące wszystkich pozostałych k w e s tiiu . Według wszelkich praw ideł na podstawie tych „specjaliów“ dyrekcje sporządzały „generalia“, co polegało na mechanicz nym zestawieniu raportów komór celnych i dołączeniu zestawień inspek torów wydziałowych w ich oryginalnej wersji. M ateriały te przesyłano do M inisterium, gdzie były „w eryfikow ane“ w Wydziale Dochodów N ie stałych i odsyłane do Wydziału Rachunkowo-Statystycznego. Niezależnie od sprawozdań miesięcznych a potem kw artalnych, dyrekcje obowiązane były do sporządzania zbiorczych zestawień rocznych,
Tak więc w aktach M inisterium m am y do czynienia z m ateriałem róż nego stopnia bezpośredniości, a filiację tych przekazów można by ustalić jak następuje:
Wykres l
Jakkolw iek liczne instrukcje określały szczegółowo try b urzędowania i sposób prowadzenia kancelarii i kontrolowania tejże 15, to jednak kon trola ta była jeszcze niedoskonała i „w eryfikacja“ na wyższym szczeblu polegała głównie na m onitow aniu opieszałych urzędników i nawoływaniu do sumienności. M inisterium nie było w stanie zanalizować sprawozdaw czości terenow ej w celu sprostowania błędów i w prowadzenia poprawek. Wobec słabego jeszcze powiązania z terenem i niedoskonałych m etod kon
14 Instrukcja dla inspektorów w ydziałow ych z dnia 1 sierpnia 1809 określa bar dzo szczegółowo szeroki zakres ich kompetencji. Mają oni prawo wglądu w spra w y handlu, przemysłu, komunikacji, sprawy miar — jednym słow em w całą go spodarkę tego terenu. Por. także R. R y b á r s k i , S karbow ość Polski w dobie roz
biorów , Kraków 1937.? *
15 N ajw ażniejsze z nich: Instrukcja dla komór celnych w zględem pobierania, a dla urzędów konsumpcyjnych w zględem kontrolowania cła ewektow ego, inw ekto- w ego i tranzytowego 1 września 1811. Instrukcja dla komór celnych i konsum pcyj nych jak sobie w układaniu rachunków rocznych postępować mają 28 czerwca 1810. Instrukcja w zględem pobierania i kontrolowania cła tranzytowego 23 lipca 1830 i 1 września 1811. Instrukcja dla dyrekcjów skarbowych jw. Instrukcja dla inspek torów w ydziałow ych jw.
U W A G I O B IL A N S IE H A N D L O W Y M K S IĘ S T W A W A R S Z A W S K IE G O 4 8 7
troli wypada za bardziej wiarygodne uznać sprawozdania władz I i II in stancji.
Rok 1810 stanowi w yraźny przełom w statystyce M inisterium Skarbu: raporty inspektorów przesyłane są bez większych opóźnień, form a ich w yraźnie ujednolicona i staranniejsze wykonanie. W raportach komór celnych, obok zestawień materiałowych, pojaw iają się wyceny sprowadza nych i eksportowanych towarów, a na prawidłowość funkcjonawania aparatu urzędniczego wskazuje zgodność liczb podawanych przez sprawo zdania departam entów z liczbami podawanymi w bilansie. Taki stan rze czy nie jest zresztą specyfiką stosunków polskich, gdyż w roku 1810 za czyna się w całej „francuskiej“ Europie reform a biurokracji w ogólności, a statystyki w szczególności16.
Procent zachowania akt M inisterium Skarbu jest znikomy. A kta Księ stwa w znacznej mierze zostały zniszczone w roku 1813, a te z akt skarbo wych, które ocalały, zostały włączone do Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu stanowiąc jej priora. Obecny zasób akt Komisji stanowi 3% objętości dawnego zespołu 17. Sprawozdania Wydziału Dochodów Niesta łych zachowały się tylko dla departam entów : poznańskiego, bydgoskiego, i częściowo' płockiego, jeśli chodzi o szczegółowe raporty celne. Wyciągi z nich w postaci zestawień wywozu zboża istnieją dla d-tów: poznańskie go. bydgoskiego, płockiego, łomżyńskigo i kaliskiego. W sumie więc jest to m ateriał bardzo fragm entaryczny, posuwa jednak nieco wiedzę o eko nomice Księstwa poza spisy z roku 1808 i 1810 oraz wypowiedzi Godlew skiego. Wiele nowego wnosi on zwłaszcza do zagadnienia handlu, który nie bez racji chyba uważany był przez współczesnych za jedyną, a źle w ykorzystaną możliwość powiększenia dochodu narodowego w tym tru d nym dla rolnictw a okresie rujnujących wojen.
Podporządkowanie gospodarki Polski politycznym celom francuskiego protektora wyraziło się przede wszystkim w zahamowaniu dotychczaso w ych kontaktów handlowych. Od połowy XVIII w. w kontaktach tych coraz większą rolę zaczynała odgrywać Anglia w ypierając Holandię i Danię; jeszcze w roku 1752 obroty handlowe z Holandią były pozycją dominującą w handlu Gdańska 18. W drugiej połowie stulecia preferencja Anglii staw ała się coraz bardziej widoczna 19; potw ierdzają ją zestawienia
16 W. R o s t о с к i, R eferat w ygłoszony na posiedzeniu Towarzystwa M iłośni ków Historii, K an celaria francuska i je j w p ły w na kancelarie K sięstw a W a rsza w skiego. R. B o e с k, Die geschichtliche E n tw icklu n g der am tlich en S ta tistik des preussischen Staates, s. 29; G r o s s m a n , op. cit., s. 6. R o s t o c k ! staw ia kancelarię polską znacznie wyżej niž kancelarię francuską sprzed reform y w 1810 r. Ogólnie stw ierdza w iele w iększe w pływ y pruskie niż francuskie na kancelarię polską. Po gląd o dużych w pływ ach pruskich potwierdza też S z y m k i e w i c z , W arszaw a na przełom ie X V III i X I X w . w św ietle pom iarów i cyfr, W arszawa 1959, s. 47. S ta ty stykę pruską ocenia historiografia dość wysoko. Por. T. Ł a d o g ó r s k i , Ocena sta ty s ty k śląskich w dobie absolutyzm u, „Przegląd Zachodni” 1952. Por. także S z y m k i e w i c z , op. cit., s. 47.
17 H. D m o w s k a - G r a b i a s o w a , W stęp do in w en tarza K R P iS w A G A D w W arszaw ie (w maszynopisie).
18 W. V o g e l , B eiträge zu r S ta tistik der deutschen S eeschiffahrt im 17. und 18. Jahrh., „Hansische G eschichtsblätter” t. LVII, 1932, s. 113, 132 i inne.
10 Pod koniec X VIII i pocz. X IX w. ożyw iają się kontakty z Anglią przede w szystkim , poza tym z portami niem ieckim i. Obroty handlow e z Francją stanow iły n iew ielki odsetek — por. V o g e l , op. cit., s. 113 і 132. WAP Gdańsk, W u t s t r a c k , N achrichten von Danzig, Danzig 1807, (rpis), s. 199—201.
W y k re s 2 (d o ta b li cy I)
T a b l i c a I
Eksport zboża z Gdańska w latach 1793—1805 w łasztach Kraje przeznaczenia L a t a Ogółem 1793 794 1795 17 6 1797 1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 17 3—1805 °//0 Anglia 12 853 8 9441/г 4 399 25 983 19 917 19 807 18 316 39 759 38 535 28 842 12 978 25 212 34 011 289 5561/г 50,1 Holandia 5 5761/г 14 512 4 808 9 140 4 715 2 255 2 667 635 2 321 24 741 20 395 6 300 4 336 102 4011/г 17,8 Portugalia, Frankfurt 1 230 2 2701/г 185 1 454 4 419 6 691 6 386 2 099 3 812 11 39 6 983 13 775 3 716 64 7591/г * 11,2 Dania 6 7431/г 11 736 3 767 977 2 883 5 294 6 293 1 491 3 976 7 412 13 516 6 129 1 717 71 9341/г 12,5 Szwecja 1 4781/z 1 5201/4 37 402 1 061 3 789 2 058 208 2 537 2 503 2 875 2 153 901/г 20 7121/г 3,6
Hamburg, Lubekr., Brema 1 3371/2 475 829 399 1 089 2 C00 3 530 120 / 1 269 3 538 8 618 1 651 2 942 27 9791/г 4,9
Rosja — 60 — — — — — — — 91 101 — — 252 0
przybijających i w ypływ ających z Gdańska okrętów tudzież dane doty czące eksportu głównego tow aru eksportowego Polski, jakim było zboże. Na drugim dopiero miejscu stały Holandia i Dania. W latach 1798— 1805 przybyło z Anglii 3318 statków, tj. ok. 30% ogólnej liczby przybijających okrętów, z Danii — 2108 (19%). Stosunek ten, jeśli chodzi o eksport, kształ tował się jeszcze wyraźniej na korzyść Anglii: 4044 statków wyszło z por tu gdańskiego do Anglii stanowiąc 36% gólnej ilości, podczas gdy liczba statków wyszłych do Danii stanow iła tylko 16% 20.
Handlowa przewaga stosunków z Anglią rysuje się jeszcze wyraźniej w zestawieniu eksportu zboża do krajów europejskich (tabl. 1 )21.
Udział trzech najpoważniejszych odbiorców polskiego zboża kształtuje się zgodnie z w ykresem 2.
O spadku im portu Anglii w latach 1802 i 1803 zadecydowała zapewne kryzysowa sytuacja tegp k raju związana z intensyw nym i przygotowania mi do rozprawy z Napoleonem. Jednocześnie był to również okres spadku angielskiego eksportu. Sytuację tę w yzyskała Holandia pragnąc zapewne wyzyskać dobrą koniunkturę na zboże jaką stw arzała duża zwyżka cen.
Z kontaktów tych nie chcieli gdańszczanie rezygnować i w ciężkim dla nich okresie Księstwa Warszawskiego; uparcie, w brew politycznym ten dencjom, opowiadają się za utrzym aniem ich uzasadniając przy ty m nie opłacalność, a co za tym idzie niemożliwość handlowania z F ra n c ją 22. Boją się, że rynek angielski w yróbi sobie inne źródła aprowidowania się w zboże i drzewo: E nfin nous avons observé — piszą członkowie Rady Handlowej w Gdańsku — qu‘il-y-a des preuves récentes et incontestables
que les Anglais ayant senti depuis six ans la nécessité de se désacoutumer de plus en plus de l’usage des productions de la Pologne sont déjà parve nus à les regarder d’u n oeuil très in différent à s’en passer m êm e et à ne pas éprouver aucune privation si les champs et les forêts de la Pologne restent sans être cultivés et exploités 2S.
Instruktyw na jest prośba gdańszczan o licencje, gdzie w ym ienia się wszystkie tow ary, którym i (obok zboża) interesuje się Gdańsk najbar dziej: drzewo różnego rodzaju, płótno, wosk, pióra i puch, szczecinę, po taż, włosie, piwo. Jeśli chodzi o przywóz, na pierwszym miejscu w ym ie niają sól, węgiel, w ina i wódkę francuską 24.
20 Podaję wg. W u t s t r a c k a , op. cit. Jego notowania uw zględnił rów nież Cz. B i e r n a t , M ateriały do d zie jó w flo ty gdań skiej w latach 1694—■1850: „RoczniK G dański” t. XIV, 1955. Liczby V o g l a różnią się nieco, czasem in plus, czasem in minus. Biernat w sw ej pracy nie ustosunkowuje się do tego i n ie cytuje pracy Vogla.
21 Opracowane na podstaw ie W u t s t r a c k a , op. cit., s. 199—201.
22 W liście do rezydenta francuskiego prosząc o co najm niej 50 licencji, co za spokoiłoby ich najpilniejsze potrzeby piszą: A près avoir déchargé nos bâtim en ts en A n gleterre la faculté d ’aller de la en France dépend poin t de nous e t nous ne pourrions aucun cas nous y engager. I dalej: Notre grand in té rê t serait toujours d ’obtenir la faculté de reven ir de l ’A n gleterre sur Lest. AGAD KRPiS 1392, f. 68. AGAD Rada M inistrów Ks. W arszawskiego (RMKW) Sekcja III, 132.
23 AGAD RMKW, Sekcja III, 128, f. 84. Prośba członków Gdańskiej Rady Han dlowej z 3 października 1810.
4 9 0 B A R B A R A G R O C H U L S K A
Pomimo uzyskiw ania pewnej ilości licencji, wywóz zboża przez Gdańsk został poważnie zahamowany 25.
Zły stan handlu wiślanego potw ierdzają notow ania komory fordońskiej z roku 1810/11 i to w okresie względnego ożywienia handlu w Księstwie. Wedle notow ań tej komory wartość eksportu wiślanego wynosi ok. 8 000 000 złp., co stanowi ok. 1 9 % 26 ogólnej sumy wywozu Księstwa. Trudno powiedzieć, czy stosunek ten uległ zasadniczym zmianom w po rów naniu do wcześniejszych czasów dawnej Rzeczypospolitej i okupacji pruskiej, gdyż zagadnienie to jest zupełnie nie opracowane dla końca XVIII w. St. Hoszowski, podając liczby eksportu wiślanego, notowanego na komorze Fordon w r. 1784 27 porów nuje w artość tego eksportu z w ar tością eksportu całej Polski, podaną przez Korzona dla roku 17 7 7 28. Z jego wywodów odnosi się wrażenie, że eksport w iślany uważa on za eksport polski po prostu. Takie stanowisko pozwala m u na wyciąganie wniosków ogólnych: w oparciu o dane zaczerpnięte z notowań komory fordońskiej charakteryzuje ekonomikę kraju jako bardzo jeszcze feudal ną, gdzie eksport surowcowy wskazuje na uzależnienie typ u kolonialnego od państw zachodnich, które zwiększa się coraz bardziej 29.
Jeśli chodzi o eksport zboża, zdania są zupełnie rozbieżne. Na podsta w ie Korzona ilość zboża wywożona przez Gdańsk stanowi w latach 1776— 1782 około 21% globalnego wywozu zbóż 30, a przyjm ując liczbę Czackie go (około 200 000 łasztów dla lat 1787— 1792) w ypadnie zmniejszyć i ten odsetek do 13 31. Jest to oczywiście inne terytorium wywozowe, w grę wchodzą takie porty, jak Cherson, Ryga, Kłajpeda, Królewiec etc. Poza tym szacunki bardzo ogólne mogą dawać znaczne odchylenie od rzeczywi stego stanu rzeczy.
Natom iast Cz. B iernat w swej pracy o eksporcie zboża z Gdańska uw a ża eksport gdański za przeważającą część wywozu polskiego. Sugeruje nawet, że eksport gdański, obliczony możliwie dokładnie, będzie się
rów-25 Okres K sięstw a stanow i przełom, po którym eksport zboża przez Gdańsk n ie uzyska już nigdy takiej intensywności', jakkolw iek handel Anglii z Bałtykiem znów ulega ożyw ieniu w 1. 1809, 1810. Por. F. C r o u z e t, L ’économ ie britannique e t le blocus continental (1806—1813) t. II, Paris 1958, s. 433. Wykaz eksportu gdańskiego od r. 1651 do 1817 znajduje się w zbitce m ateriałów statystycznych w B ibliotece Ordyna cji Zamojskich (BOZ) starą sygnat. 1789. Pochodzenia tego wykazu nie udało mi się usta lić. Fakt, ż e 'był to odpis zestaw ienia gdańskiego potwierdzają analogiczne zestaw ie nia w pracy E. R o s e , Danziger G etreidehan del bis zu r M itte des 19. Jahrh, H eidel berg 1901. Podaje tam te sam e liczby (nieliczne odchylenia są raczej w ynikiem po m yłek technicznych) powołuje się tylko na S pecifikation des in Danzig eingekom m enen und ausgegangenen G etreides. Zestawienia tego z BOZ nie wykorzystuje B i e r n a t w sw oim artykule: S ta ty sty k a obrotu zb o żo w e g j G dańska od poło w y X V II w . do 1795, „Zapiski historyczne” t. XXIII, 1957. Wykaz z BOZ podaje liczby nieco w yższe od W u t s t r а с к a. Być może W u t s t r a c k podając eksport według krajów nie uwzględnia żeglugi przybrzeżnej i n ie notuje zboża wyw ożonego tą drogą.
26 Por. niżej — tablica II i III oraz VIII z uw zględnieniem poprawki według tablicy X I w ogólnej sum ie eksportu.
27 St. H o s z o w s k i , P olski eksport w iśla n y w r. 1784, „Kwartalnik Historycz n y ” t. LXIII 1956, s. 80.
28 T. K o r z o n , W ew n ętrzn e d zieje Polski za St. Augusta, Warszawa—Kraków 1897, t. II, s. 135.
29 St. H o s z o w s k i , op. cit., s. 80.
80 Obliczono na podstaw ie zestaw ień K o r z o n a , op. cit., t. II, s. 107 i 121. Por. T. C z a c k i , O litew skich i polskich praw ach, Kraków 1861, tablica.
T a b l i c a II Eksport przez komorę Fordon
w roku 1810/11 (w zło ty ch p o lsk ic h )
I kw. II i IV III kw. rok 1810/11Ogółem
Ogółem 5 330 906 2 415 035 341 800 8 087 741 Produkty spożywcze 4 298 701 1 975 924 6 274 625 Ziemiopłody i przetwory 4 273 017 1 969 245 6 242 262 Zboże 4 261 567 1 943 587 6 205 154 pszenica 3 400 365 1 751 100 5 151 465 żyto 820 368 152 600 972 968 jęczmień 29 860 29 180 59 040 owies 1 490 2 130 3 620 groch 9 484 8 577 18 061 tytoń i tabaka 166 1 025 1 191 owoce 728 1 123 1 851 kasze różne 656 14 831 15 487 pierniki 9 900 2 796 12 696 inne przetwory — 103 103 kawa — 1 125 1 125 nasiona różne — 693 693 chmiel — 2 646 2 646 koper — 1 316 1 316 Sól 24 480 — 24 480 Artykuły zwierzęce 54 220 274 Napoje 1 150 6 459 7 609 wódka 920 5 190 6 110 wino 230 1 027 1 257 piwo 242 242 Produkty zwierzęce 10 932 6 366 1.800 19 098 Skóry — 2 001 2 001 wosk — 726 726 szczecina i włosie 10 124 479 10 603 pierze 808 3 160 3 968 nieokreślone 1.800 1 800 210 Zwierzęta żywe — 210
Surowce i wyroby włókien
nicze 94 663 202 405 297 068 wełna 40 215 21 858 62 073 przędza 160 512 672 sukno 53 700 171 327 225 027 płótno — 5 658 5 658 pozostałe 588 3 050 3 638
492 B A R B A B A G R O C H U L S K A
c. d. tablicy II
I kw. II i IV kw. III kw. rok 1810/11Ogółem
Drzewo, wyroby drzewne i mat. bud. drzewo surowe drzewo obrobione wyroby drzewne potaż i popiół smoła cegła, dachówka, wapno 524 112 337 552 174 446 4 562 4 812 2 704 160199 3 602 64 506 61 318 1 486 24189 5 098 684 311 3 602 402 058 235 764 6 048 29 001 7 838
Wyroby szklane i cera
miczne 5 046 32 485 37 531
Przetwory chemiczne
(nieorg. org'., różne) 8 760 4 805 13 565
Metale i wyroby z me
talu _ 30 119 30 119
Książki 60 — 60
Instrumenty muzyczne — 1 100 1100
Środki lokomocji — 1 080 1080
Galanteria 300 — 300
Papier i wyroby z pa
pieru —. 342 342
Różne 112 — 112
Szacowane różne arty
kuły przemysłowe 388 220 340 000 728 220
nał w przybliżeniu produkcji towarowego zboża w P o lsce32. Tak więc trudno wypośrodkować jakiś stosunek, orientujący choćby w przybliżeniu.
S tru kturę eksportu wiślanego obrazuje zestawienie towarów, w yrażo nych w ich w artości w złotych polskich 33.
32 B i e r n a t , S ta tystyk a , s. 117.
33 N ajw iększą trudnością było w ycenienie zestawień towarowych. K w artały II i IV m ają praw ie pełną dokumentację. K wartał III i I — niepełną. U stalenie cen szczegółowych w g opracowań cen gdańskich czy w arszawskich F u r t a k a i S i e - g 1 a okazało się niem ożliwe. Doszacowano w ięc sumy w edług ogólnych proporcji kwartału II i IV. Towary, których cenę jednostkow ą udało się ustalić, w yceniono na podstaw ie Furtaka, Ceny w G dańsku w latach 1701—1815, Lwów 1935, łub cen po dawanych przez sprawozdanie departamentowe. Układ tabel i grup towarowych w zasadzie w g S t r z e s z e w s k i e g o , który przyjął ogólne założenia Konwencji Brukselskiej z r. 1913. Por. także F. Z w e i g , Cele i m e to d y sta ty sty k i handlu za granicznego, W arszawa 1921. W zestawieniach ogólnych w edług dużych grup tow a rowych przyjęto klasyfikację z powojennego Rocznika statystyczn ego m odyfikując oczyw iście tam, gdzie to było konieczne.
Najpoważniejszą pozycją jest zboże, stanowiące ok. 76% wartości całej sumy. W tym nieznaczny tylko odsetek przypada na inne zboża prócz pszenicy; w artość tej ostatniej stanow i 98% ogólnej w artości wywiezio nego zboża. Na drugim miejscu stoi wywóz drzewa i wyrobów drzewnych, stanowiąc jednak zaledwie ok. 8% sumy ogólnej. Z innych grup godną uwagi pozycją są jeszcze surowce i w yroby włókiennicze — w tym suk no (ok. 3%).
T a b l i c a III
Eksport przez komprę Fordon według grup towarów (w złotych polskich)
Grupa towarów I kw. II, III kw. III kw. rok 1810/11Ogółem °//o
Wyroby pochodzenia roślinnego 4 262 951 1 964 299 6 227 250 77,0 Wyroby pochodzenia zwierzęcego 862 3 380 1 800 6 042 0,1 -Zwierzęta żywe — 210 210 0 Kopaliny 24 480 — 24 480 0,3 Surowce i półfabrykaty 392 613 126 588 40 000 559 201 6,9 Wyroby przemysłowe 650 000 320 558 300 000 1 270 558 15,7 Razem 5 330 906 2 415 035 341 800 8 087 741 100,0
Tablica III zestawia eksportowane tow ary w edług większych grup, ujm ując je nie wedle ich pochodzenia i przynależności „branżowej“, lecz ich miejsca i funkcji w procesie produkcji. Daje ona odpowiedź na pyta nie, w jakim stopniu eksport polski był eksportem płodów surowych, n ie przerobionych lub półfabrykatów i jaką rolę odgryw ały w nim w yroby przemysłowe.
Porównanie wywozu wiślanego z roku 1810/11 z eksportem z roku 1784 wykazuje, że jego stru k tu ra nie zm ieniła się praw ie od końca XVIII w.34. Wartości te są porównywalne, gdyż ceny głównego tow aru eksportowanego tą drogą — mianowicie zboża — są mniej więcej jedna kowe dla tych lat. Tak samo jak w roku 1784 jest to eksport głównie su rowców. Stosunek zboża do innych tow arów kształtuje się niemal iden tycznie: dla roku 1784 wartość wywiezionego zboża stanowiła 70% ogól nej sumy, w roku 1810 odsetek ten wynosi 76. Tak samo mniej więcej kształtuje się wielkość eksportu surowców i wyrobów włókienniczych; znacznie zmniejszył się tylko w roku 1810 wywóz drzewa i wyrobów drzewnych (przeszło 20% w r. 1784, a tylko 6% w r. 1810).
W tym samym czasie jednak zupełnie inaczej kształtow ał się eksport d-tu poznańskiego. Nie zachowały się niestety raporty dla całego okresu.
34 H o s z o w s k i , op. cit., s. 79. Oprócz zestaw ień towarowych, zestaw ia on w ar tość eksportu w edług w iększych grup towarowych.
494 B A R B A R A G R O C H U L S K A
T a b l i c a IV
Zestawienie eksportu z departamentu poznańskiego w latach 1807—1810
Grupy towarów
1807/8 1808/9 1809/10
wartość w złp. wartość w złp. wartość w złp.
Ogółem 11462 346 14 488 804 16 989 888 Produkty spożywcze 1 448 658 2 708 529 2 097 212 Ziemiopłody i przetwory 1 362 239 2 631 026 1 978 871 zboże 1 238 138 2 555 682 1856 980 pszenica 90 767 327 906 254 776 żyto 893 927 1 923 902 1 311317 jęczmień 142 351 69 851 80 344 owies 46 084 210 207 172 140 groch 58 399 19 799 23 760 tatarka 4 820 429 3 397 proso 1 150 3 232 10 874 wyka 640 356 372 anyż 1 260 40 ziemniaki 1 358 1 236 3 365 owoce 350 1 386 754 kmin 1 000 — chmiel 3 539 ! 213 2 227 nasiona różne 1 496 418 912 siano 9181 7 370 3 940 słoma 1 477 1 960 6 482 tytoń 2 880 — 337 różne 297 580 900 przetwory zbożowe 101 263 61181 10 934 mąka żytnia 60 089 39 873 73 457 mąka pszenna 13 078 3 983 11 695 kasza 9 368 4153 6 712 otręby 8 347 4 234 4 962 słód 555 96 chleb 9 720 8 848 5 806 pozostałe 106 90 206 Inne 200 26 Artykuły zwierzęce 35 645 38 757 25 519 masło 27 207 27 549 8 446 jaja 5 696 241 1 804 mięso 1 969 535 1 515 łój — 10170 — drób 549 — — pozostałe 224 262 475 Napoje 50 574 38 746 92 796 miód 49 260 15 786 17 113
wódka różne (gatunki) 24 20 765 75 559
piwo 1 290 2 170 99
c. d. tablicy IV
Grupy towarów
1807/8 1808/9 1809/10
wartość w złp. wartość w złp. wartość w złp.
Zwierzęta żywe 1 608 258 1 850 107 1 805 578 trzoda chlewna . 986 127 1 496 063 1 552 583 owce 998 808 347 911 243 497 bydło rogate 81 538 585 159 konie 29 934 — — drób 11 851 5 548 9 213 pozostałe — — 126 Produkty zwierzęce 117 100 162 868 47 702
skóry surowe i
wypraw-ne 64 917 116 574 6 691 wosk 24 964 30 917 24 453 szczecina i włosie 14 976 10 792 11 828 pierze 7 488 33 1 508 róg 4 521 496 2 924 pozostałe 234 4 056 298 Surowce i wyroby włó kiennicze 7 944 830 9 330 334 12 448 763 wełna , 1 935 727 2 251 136 1 108 761 przędza 1 194 3 554 1 420 len i konopie 1 842 1 474 1 487 sukno 5 988 014 7 039 764 11 329 337 płótno 12 238 17 486 2 042 pozostałe 5 815 16 920 5,716
Drzewo i wyroby drzew
ne, mat. budowlane 307 553 425 373 576 908
drzewo surowe 11 772 6 714 30 780
drzewo obrobione 234 732 378 728 512 975
wyroby drzewne 5 720 2 355 3 710
potaż, popiół, węgiel 53 481 32 368 14 738
smoła 48 36 13 666
cegła i dachówka 1 400 1 316 —
trzcina 400 3 856 1 039
Wyroby szklane i cera
miczne 193 258 1073
Przetwory chemiczne (org.
nieorg., różne) 2 982 1772 3 247
Metale i wyroby z me
tali 5 626 3173 1701
Instrumenty muzyczne — 180 1 500
Środki lokomocji — 162 800
Papier i wyroby z pa
pieru 10 220 1730 60 Książki i obrazy 1638 48 -Odzież i konfekcja 3 467 2 298 3 530 Galanteria 986 1549 278 Pozostałe 4787 423 1 600 Nie odczytane 6 048 — —
496 B A R B A R A G R O C H U L S K A
T a b l i c a V
Eksport departamentu poznańskiego w latach 1807—1810 w edług wartości w złotych polskich
Grupy towarów
1807/8 1808/9 1809/10
wartość w złp °//0 wartość w złp »//0 wartość w złp »//0
Wytwory pochodzenia roślinnego 1 348 978 11,8 2 622 088 18,1 1 972 426 11,6 Wytwory pochodzenia zwierzęcego 43 133 0,4 38 790 0,2 27 067 0,2 Zwierzęta żywe 1 608 258 14,0 1 850 107 12,8 1 805 578 10,6 Surowce i półfabrykaty 2 350 392 20,5 2 836 931 12,6 1 718 337 10,1 Wyroby przemysłowe 6 105 537 53,3 7 140 888 49,3 11 466 544 67,5
Inne nie odczytane 6 048 0,0 — 0,0 — 0,0
Ogółem 11 462 346 100,0 14 488 804 100,0 16 989 952 100,0
W skaźniki eksportu rok 1807/8 = 100
1807/8 1808/9 1809/10 Wytwory pochodzenia roślinnego 100 194,3 146,2 Wytwory pochodzenia zwierzęcego 100 89,9 ’ 62,7 Zwierzęta żywe 100 115,0 112,2 owce i półfabrykaty 100 120,7 73,1 Wyroby przemysłowe 100 117,0 187,8 Ogółem 100 126,4 148,2 Wykres 3
Zestawienia zbiorcze sporządzane przez dyrektora skarbu d -tu poznań skiego dotyczą lat 1807/8, 1808/9, 1809/10, te ostatnie stanowić więc mogą podstawę porównawczą dla notowań komory fo rdo ń sk iej35.
35 AGAD KRPiS 812. Istnieją jeszcze fragm entaryczne zestaw ienia dla lat 1810/11 i 1811/12,' zbyt jednak ułamkowe, żeby je można było porównać z pełnym i zestaw ie niam i zbiorczymi.
Nieoczekiwanie wysoko kształtuje się w Poznańskiem stosunek wywo zu wyrobów przemysłowych do płodów rolnych i surowców. O takim sto sunku decyduje sukno, którego wywóz nie tylko nie maleje, ale wzrasta. Obraz handlu wielkopolskiego, jaki dają zestawienia ulegnie pewnej ko- rekturze, jeśli porówna się nie wartości, a ilości eksportowanych towarów w latach 1807— 1810. Bez uwzględnienia bowiem ruchu cen nie można z wielkości eksportu wnioskować o jego ilości, a tendencja zwyżkowa lub zniżkowa może być pozorna. 5 zasadniczych produktów określa charakter eksportu wielkopolskiego: sukno, zboże, zwierzęta żywe (głównie trzoda chlewna i owce), w ełna i drzewo. Ustalenie zmian ilościowych drzewa i wyrobów drzewnych jest praw ie niemożliwe — tak bardzo zmienia się ich asortym ent dla poszczególnych lat. Porównanie takie jest natomiast możliwe dla czterech pozostałych towarów. Wywóz zboża wskazuje tablica VI.
T a b l i c a VT
'W yw óz i przeciętne ceny podstaw owych artykułów w ywozu (zboże w korcach, w ełna w kamieniach, trzoda chlewna i ow ce w sztukach,
sukno w postawach) A rtykuły 1807/8 , 1808/9 1809/10 P rzeciętn a c e n a w złp. .1807/8 1808/9 1809/10 pszenica 3 998 12 161 11 788 22 26 21 żyto 44 821 102 862 116211 18 18 U jęczm ień 10 569 4 580 7 760 13 13 10 owies 3 895 22 781 29 621 11 9 6 razem zboże 63 273 142 384 165 380 X X X w ełna 28 727 36 309 35 467 trzo d a chlew na i owce 92 748 94 774 109 338 su k n o 41 676 51 564 69 913 143 136 170
Trudno wnioskować na podstawie tych danych o cenach rynkowych; raporty tylko w nielicznych przypadkach podają ceny jednostkowe — najczęściej tylko ilość tow arów i ich wartość. Iloraz tych wielkości daje wypadkową cen, jakąś cenę „średnią“, która najogólniej tylko świadczyć może o tendencji zwyżki lub zniżki. Tendencja zniżkowa cen zbóż nie była reprezentatyw na dla całej Polski: inaczej problem ten kształtow ał się w Gdańsku, Warszawie czy Krakowie. Dla tendencji zwyżki cen sukna trudno znaleźć potwierdzenie : G ó r k i e w i c z i F u r t a k nie uwzględ niają sukna w tych latach, a S i e g e l podaje jedynie ceny kilku gatun ków dla roku 1811. Ceny rynkow e sukna w latach 1809, 1810 i 1811 są
bardzo zróżnicowane w zależności od gatunków 'su k n a i w ahają się w granicach od 64 do 180 zł za postaw.
Wskaźniki eksportu ujęte w edle m asy tow aru kształtują się inaczej niż analogiczne odnoszące się do jego wartości.
498 B A R B A R A G R O C H U L S K A
W związku z tym ilościowa stru k tu ra handlu będzie w yglądała rów nież inaczej, jakkolwiek i ona potwierdza tendencję rozwojową; dla sukna, a tym samym dla całej grupy wyrobów przemysłowych wzrośnie wskaź nik roku 1808/9, a obniży się w roku 1809/10 dając w ten sposób łagod niejszą linię w zrostu eksportu. Dla zboża natom iast wzrośnie znacznie w obydwu latach, w ykazując nie spadek eksportu w roku 1809/10, a prze ciwnie — jego wzrost. Zjawisko to łatwo się tłum aczy dużym spadkiem cen zboża w tym czasie w Wielkopolsce.
T a b l i c a VII W skaźniki m asy podstawowych artykułów eksportu
1 1807/8 1808/9 1809/10
zboże 100 225 261
su k n o 100 123 167
w ełna 100 126 123
trzo d a chlew na i owce 100 102 129
Eliminując z porównania w artości poszczególnych grup towarów czyn nik w zrostu i spadku cen, czyli przyjm ując ceny z roku 1807/8 za wielkość stałą, należy do tabeli i w ykresu obrazującego stru k tu rę eksportu w iel kopolskiego w latach 1807— 1810 wprowadzić również poprawkę. Zmieni się w tedy nieznacznie procentowy udział 4 zasadniczych grup tow aro w ych w ogólnej wartości eksportu: w ytw ory pochodzenia roślinnego sta nowić będą nie 18,1, a 19,6% w roku 1808/9, zaś 20,4% w roku 1809/10. Wyroby przemysłowe w ykazują zmianę tylko w roku 1809/10 spadając z 67,5% na 59%, zwiększy się udział zwierząt żywych i surowców oraz półfabrykatów. K orektury te nie zm ieniają jednak tendencji ogólnej.
Duże możliwości produkcyjne Wielkopolski w zakresie sukiennictw a w tym czasie potw ierdzają zresztą inne źródła. Niemiecki opis Księstwa Warszawskiego nieznanego autora, odnoszący się w brew tytułow i do ostat nich lat okupacji pruskiej, podaje jako załącznik bilans handlowy za rok 1805/6. Sukno stanowi tu poważną pozycję 2 400 000 talarów na ogól ną sumę eksportu 10 018 300 talarów, a więc ok. 23% przy znacznie w ięk szym wywozie cerealiów i drzewa. A n Tuchen verschiedener Art, welche
in hiesiger Provinz gefertiget und apretirt sowohl nach Deutschland als nach Russland zollfrei ausgeführt w erden 120 000 S tü ck — podano w w y
szczególnieniu. A więc nie m a wątpliwości; że chodzi tu o sukno produko wane w Wielkopolsce 36. Przy tym ilość postawów jest tu znacznie większa, niż ilość zapisywana w raportach departamentowych. Raport za paździer nik 1808 r. stw ierdza optymistycznie, że „nasze fabryki sukienne w tym stopniu nie były w jakim teraz się znajdują, gdzie drugie tyle w ełny w ię cej jak podówczas w yprodukują i trzody owiec naszych znacznie się po w iększyły“. R aport za II 1809 r. pisząc o stanie handlu stwierdza: „Wy szło ... z k raju najwięcej zboża, lnu, w ełny do Prus, a sukna krajowego
3e AGAD KRPiS 1790, K u rze Statistisch e N achrichten über das H erzogtum Warschau.
do Moskwy“ 37. Opłacalność produkcji sukna m usiała być wciąż jeszcze duża, skoro pow stają nowe „fabryki“ sukienne i to dość znacznych roz miarów, zakładane często przez cudzoziemców. Raport za lu ty 1809 r.38 donosi o założeniu m anufaktury sukiennej przez „bywszego konsyliarza“ Struensego, który założył ją w Rawiczu wspólnie z dwoma kupcam i nie mieckimi. M anufaktura ta m iała zatrudniać kilkuset robotników, a jej zdolność produkcyjna wynosiła ok. 100 postawów miesięcznie. N otatka kończy się uwagą: „Chętni są do zakładania fabryk, tylko brak pieniędzy
Wykres 4. Wywóz w ielkopolski 1809/10; w yw óz w iślany 1810/11
na zakładanie“ 39. Dalsze raporty opisują pomyślny stan nowozałożonej m anufaktury, która produkuje sukna wysokiej jakości, co potwierdza również wygórowana cena: od 30— 100 talarów za jeden postaw w zależ ności od gatunku. Cena ta w przeliczeniu na złote od 180 do 600 jest ceną zupełnie w yjątkow ą i niewiarygodnie wysoką. Do Bojanowa sukiennik W itschube sprowadził z Berlina 2 maszyny do przędzenia i dwie do czesa nia wełny, które pozwalają na produkcję szlachetnych gatunków sukna. Oprócz tych istnieją jesżcze w Bojanowie 4 podobne maszyny.
Raport za III kw artał 1810/11 podsuwa m yśl o w ydaniu zakazu impor tu sukna zagranicznego, żeby nie robić konkurencji fabrykom w Bojano wie, Kargowej, Rawiczu, Lesznie, Wschowie, które produkują sukna nie ustępujące w jakości suknom zagranicznym 40. Optymizm ten słabnie w roku 1811, a fragm entaryczne m ateriały statystyczne potw ierdzają fakt zahamowania tak produkcji, jak i wywozu sukna.
Trudno ustalić, w jakiej mierze wywóz sukna z Wielkopolski dla uszla chetnienia go na Śląsku, tak istotny dla połowy XVIII r., jest aktualny
37 AGAD KRPiS 330. 38 Tamże.
39 Tamże.
500
także i obecnie 41. Milczą o tym rap o rty departam entow e i zarządzenia władz, a fragm entaryczne zestawienia im portu departam entu poznańskiego w ykazują bardzo małe ilości sprowadzanego do Polski sukna. Być może polityka protekcyjna Księstwa obciążając sześcioprocentowym cłem tow a ry im portow ane zmniejszyła zyskowność wywożenia białego sukna do wykończenia na Śląsku i sprowadzenia go stam tąd z powrotem. Być może jednak część tego sukna w racała do Polski po wykończeniu za granicą.
Różnica między tradycyjnym eksportem w iślanym a eksportem w iel kopolskim jest zupełnie zasadnicza i nasuwa ciekawe wnioski. Przede wszystkim wykazuje, jak mało reprezentatyw ny dla polskiego handlu jest w tym czasie handel w iślany i jak niesłuszne jest wnioskowanie na pod stawie analizy handlu wiślanego o sytuacji handlu polskiego w ogóle, a tym bardziej o ekonomice kraju. Upadek handlu wiślanego nie oznaczał jeszcze upadku handlu ogólnopolskiego. Biorąc zaś pod uwagę fakt, że eksport w iślany zmienił się od XVIII w. tylko ilościowo, a jego stru ktura przetrw ała do początku X IX w. bez większych zmian pomimo wstrząsów politycznych, można przypuszczać, że rzecz m iała się podobnie i z han dlem wielkopolskim.
Liczby wywozu departam entu poznańskiego podważają bardzo w iary godność bilansu handlowego, opublikowanego przez Godlew skiego42, który najwidoczniej opierał się na m ateriale niepełnym. Sam Godlewski przyznaje zresztą, że m ateriałom zebranym przez niego daleko do dosko nałości 43,a krytykując polską biurokrację stwierdza, że „były JW M inister Skarbu nie może wykazać jaki jest stan Skarbu Księstwa W arszawskie go...“, „..Nie mógł złożyć doskonałych rachunków z Kasy Generalnej za. rok 1807 i 1809“ 44.
Analiza raportów departam entow ych potwierdza prawdopodobieństwo opuszczenia niektórych pozycji w bilansie z roku 1808/9. Sprawozdania zbiorcze departam entu poznańskiego za lata 1807/8, 1808/9 i 1809/10 są pierwszymi generaliam i nadesłanym i przez Dyrekcję Skarbu d-tu poznań skiego, jak w ynika z pisma przewodniego do M inisterium. Należy przy puszczać, że zgodnie z dotychczasową praktyką departam ent w braku kompletnego m ateriału od wszystkich komór celnych nie mógł wcześniej sporządzić zestawień zbiorczych, a odpisy tych niekom pletnych m ateria łów, jakie miał, posyłał do M inisterium. Raporty zbiorcze przysłane zosta ły dopiero w czerwcu 1811, a do Wydziału Rachunkowo-Statystycznego dotarły one w sierpniu. Tam zostały złożone w aktach z adnotacją: „Do kolekcji ad acta, a gdy ze w szystkich dawnych departam entów podobne desygnacje nadejdą, reprodukow ać“ 45. Należy więc przypuszczać, że m a teriały te nieprędko ujrzały światło dzienne, i że w tym czasie, kiedy
41 W. K u l a , Szkice z d zie jó w m an ufaktu r w Polsce t. II, Warszawa 1956, Tka ctwo w ielkopolskie.
42 G losy posla M ariam polskiego, Załącznik 13 wykorzystany przez G r o s s m a -n a, op. cit., s. 71 i 72. G r o d e k , op. cit., s. 69.
43 G łosy posła M ariam polskiego. G o d l e w s k i zastrzega jiię w przedm owie, że m ateriał jest niepełny.
44 G łosy posła M ariam polskiego, s. 51.
45 KRPiS 812, Oprócz globalnych zestawień m ateriałowych departamenty spo rządzały rów nież zestaw ienia w takim układzie, w jakim sporządzano bilans handlo wy. Eksport i im port usystem atyzowany w g państw, do których był kierowany.
Godlewski przygotowywał sWe wystąpienie, nie mógł korzystać z bilansu zrobionego na podstawie kompletnego m ateriału 46.
Prawdopodobniej wygląda bilans z roku 1807/8, w którym liczby eksportu mało tylko różnią się od ogólnej sumy zestawienia departam en t u 47. Skąd M inisterium miało dane dla roku 1807/8 tru d n o ustalić; być może sporządziło bilans częściowo na podstawie danych z czasów p ru skich albo szacowało na podstawie nadesłanych specjaliów.
Bez ustalenia wysokości im portu w tym okresie trudno naturalnie tw ierdzić z całą pewnością, że bilans roku 1808/9 był w rzeczywistości mniej ujemny. Nic jednak nie wskazuje na to, żeby w ty m okresie tak bardzo wzrósł import. R aporty departam entów poznańskiego i bydgoskie go, jakie się zachowały, niestety bez zestawień statystycznych, nie stw ier dzają zwiększenia im portu, a władze departam entow e m ają na to zagad nienie wyczulone ucho i za wiadomością, że im port jakiegoś tow aru wzrósł, idzie przeważnie prośba o zwiększenie cła lub w ydanie zakazu w prowadzania tego artykułu. Wzrostu im portu nie w ykazują również sprawozdania o dochodach z ceł. R aport d -tu poznańskiego za II kw artał 1809, a więc okres objęty bilansem 1808/9, w ykazuje 92 452 złp. percepty celnej, a dla lutego roku ubiegłego 82 584 uzasadniając tę m ałą nadwyżkę zwiększonym eksportem w ełny 48.
Dla całego roku 1808 sprawozdania d-tu bydgoskiego utrzym ane są w pesymistycznym raczej tonie i stw ierdzają mały obrót tow arow y tak eksportowy jak i importowy. Dopiero w roku 1810/11 dochód z ceł w y kazuje dużą zwyżkę w stosunku do roku ubiegłego, co rap o rt uzasadnia zwiększonym wywozem zboża oraz zwiększonym również im portem tow a rów z zagranicy 49.
Tak więc nic nie wskazuje na to, by liczfoy im portu mogły wzrosnąć, a przeciwnie, nagły skok ilościowy przywozu w bilansie 1808/9 wydaje się pomyłką δ0.
W świetle danych statystycznych o eksporcie d-tu poznańskiego, które me wskazują również na gwałtowne zahamowanie handlu, lecz przeciw nie, dają obraz powolnego, lecz stałego w zrostu eksportu w latach 1807/ 1310, zupełnie nieprawdopodobnie wygląda bilans świadczący o tendencji przeciwnej. Rozumowanie to potwierdza całkowicie bilans z roku 1810/11,
46 Wartość eksportu departamentu bydgoskiego w ykazana w bilansie, nasuwa rów nież poważne w ątpliw ości: w roku 1809 w yw ieziono przez Gdańsk zboża na kwotę ok. 3 500 000 złp. (przeliczając w g cen minimalnych). Przyjmując naw et zało żenia H o s z o w s k i e g o — op. cit., s. 72 — że eksport w iślany powyżej Fordonu stanow i 61% eksportu gdańskiego, otrzymam y i tak cyfrę wyższą od wykazanej w bilansie dla d-tu bydgoskiego w roku 1808/9. Na fakt, jak trudno było zebrać w ówczesnych warunkach pełną dokumentację jakiegoś zagadnienia, wskazuje w y pow iedź Godlewskiego: „Rachunki z kas celnych i konsumpcyjnych w całej części pokw itowane, lecz z onych nie może ogólny w ykaz póty być sporządzony, póki w szystkie rachunki złożone i zrew idow ane nie będą”. G losy posła M ariam polskiego, s. 39.
47 G r o s s m a n , op. cit., s. 71 і 72. B ilans podaje w zaokrągleniu sumę 11 <55 0 0 00 zł, a sprawozdanie 11 462 346 zŁ.
48 AGAD KRPiS 330. 49 AGAD 69.
50 Fakt, że tak nagły wzrost importu notow any jest w departamencie bydgoskim i w departamencie w arszaw skim nasuwa przypuszczenie że liczba importu mogła być podwojona zapisem raz na komorze fordońskiej, drugi raz na wewnętrznej warszawskiej.
502 B A R B A R A G R O C H U L S K A ŕ—I ł—I ł— ł > СЧ О i—t гО CC E-« "u tUD m N £ ^ч O ł*H CO r—i O 'OJD0 Эcc £ £ cc o n α 1 â ^ < CÖ В« ’ Й W 0 1 Co Д co § »“ H (3 4-J 5-( O CÖ H m (N ON 04 ON о TJ- 40 (N гм г-н ł-Ч гм гм ГМ É О τί· ГМ гм ■^ч О ΤΓ о г - 40 j j о 40 с о тГ in Γ Г - г - о 40 Г— Ό 00 T f 40 00 с о ΟΟ *—1 г - in с о 1> hn ГМ ІП г - ł-ч γ- О г - r ř t-~ о 1П сJn 0000 Г-· оc*- CS г -о γοсо гмс о *■4 00T f in 4040 о40 inON 40 40 ł—( т—1 TÍ* гм ^ч 40 (N с о О <П 0N wo CS CS гм • 1 ÏÂ г-H 00 о о со *-ч СО СΛ 40 ІГї о о 40 ON 9? VO <S о in О Tŕ on 00 г - со 00 40 m σ\ inCM<N40 гм in Tj- in СО-'t in cd in ГМ г -. 2 in 00 ГМ со 40 c o •P4 č о 00 <пг - ГМON ON40 40«η С І 2 cd / 1 « о ті· с о ΙΟ 40 Γ г - CS 3CO O гм N i n ГМ tJ· _ c s •n *“ ■( CS г—1 cdJ Tt* о ΟΟ О г -•*г» ΤΓ о с о гм О 40 t -O СЛО Г - о 00 00 г - со o ś CO40 ог - ΤΓс о —< о40 CMΓ Æ <N г - г - о 40 ΟΟ 00 o Q CO ł-ч in о ON 00 1-4 гм «—< гм *—I ГМ 40 00 Г - — tí· гм о a in <N Γ - г - Tt- ON 3 40 <п і-Ч 00 г - о ON Ö4 ON Ψ-Ι 00 о T f 40 О Рч T f О 40 ГМ in T f Tř <u 40т*ч 1ПГМ с оΤΓ o o 40 oо ·—> •П • in cd tcd ON 1П ON«η tH о Ci cd Г -On г -α\ W £ f -m г -in ON 40 00 ON г - ON cd CO •nгм 0N Γ - ГМi-Ч ON»—1 ł-Чг -'С с о о 40 00 1П ’'3- ON сл 00 CS CS СО го T f 3 TÍ* 40 <N 00 г - (N < o r t о с о ГМ ^4 «η ГМ с о Γ -T-. ,-ч in >» <D С о <D & Є -2 *3*•4-* w о Λ a o а S ’І 2 0 сл £ cd сл £ sсл КЛ3сл £ ч£сл sо с N <Л іч cd £ о ■а із po z n a k a lí s k во Ό cd (-4 о 00 Ό >> -О СО 13 -О J3 płoc k : О JÜ *о _<D "ей с (D N cd oá S r-ГМ (N 40ГМ 40Γ Ί 40 ГМгм rj* гм ГМ ΤΓ 40CM r-<D Ю Ы) o i n r -ГМ O CO 40 00 00 40 Tf ГМ ON 00 "ф 40 о 1П О i n40 r -ON ГМ mo 40 40 40 40 00 OO Tŕ r -40 (N r - 00 f-ON ON Tí* ГМ i n СО г-ГМ Γ ΟΟ Γ ΟΟ c o 40 CM 40 ON c o ON40 1П ГМ гм 00 ГМ CM 40 CO 40 гм 40CM СЛ i ? i n o 40 ON ГМ 40 ГМ 1П T f ГМ ON Ti r es «Й CM (N 1П ГМ CO 00 OTřn cs oo ON 40 cd Tf ГМ 40 --H cd i n m C ’SO 3 40 ON CO O o (D І 2cd СЛ 40 1П 1П OO ON CS rj-O N O 1П c o 40 гм T f CS cd 3 ^cd "сл1 Q ON O O ГМ r-~ o 40 40 ON Г— 40 4040 40 o oo o N oГМ o Γ ΟΟ T f i n <n Г— 04 40 ON 00 ON r -<D N r -ÍN 40ΓΜ гмгм- T r гмГМ « *4 СЛ 3 O T f oo гм с о 40 О о i n о О гм r r -ON ГМ c o o o 00 Tj-a 0.·Іч T ŕ40 CO T}· CO ON ГМ 1П 40 40 гм Γ ΟΟ 00 o о c o40 <s o CS CM o CS T r Г -o cd •q· cd u C cd u* U< I U O <N o 40 с о CS -.S "C 40O ON o Tfr •n 00 i n •η 40 On 00 r— CS 3 < ON CO O(N (N t n О г -"Ф 40 40 oo c o D e p a rt a m e n ty e k s p o rt u ją c e w a rs z a w sk i k ra k o w s k i p o z n a ń s k i k a li s k i ra d o m s k i b y d g o sk i lu b e ls k i p ło c k i ło m ż y ń sk i si e d le c k i R a z e m
x h -ч OS α Xi cö Ен £ *5 ^ ° « £ ЬЭ с · о й Д. се ^ ?ч О ЪО гН сб со N т- 1 З 3 Ä ^ ^ О Й Sh Сб ^ £ £ О й » кО 3 -Μ со s I s 1 - Iїй « 05 > a ►> <υ Ä tí 'Й о> S 'Й p w <N f - CO 40 CO ,O 40 O <N O В о И r ľ CO ГЧ rť Ό <N<N O 40 8 ад О Os 00 CM *-H *-4 »o 40 O Tr O ьн О C4 *o 00 40 co 40 <4 iO 00 8 Сй w (N с Г 3,2 6 8 ,5 00 c-J O 8 Ctf *ζ/2 со r- r ŕ r - Os O >-н Г-»•мrf 00 ■^t40<N <4 OO CN oo o cd ö о Й ΙΟOs oo и p* cd x /l TJ <N , CO o )—< oo «о coco CO lO 8 w <N to 00 O cd (tí ΓΊ f -40 O <N oo О Oá (N 00 co co o 1—4 Tr O 00 oo 00 40 8 O o ■'Ф r - O & w r -<N Os 00Tł· 40 40 8 і 4 Оч . ю Os r - o <o ■<t O 40 Я O co 00 40 8 cd w 'о1 S t- o 8 10 0 ,0 d CO r - <N Tt ■Sr O ‘С и ł—1o O ГЧ •o •o OO з < d CO«O (NOs Ti* C-- O в I—< Os 40(N CO<N я 8 De par ta-m en ty w a rs za w sk i k ra k o w sk i po zna ń ski kali ski ra do m sk i by d go sk i lu b el sk i płoc ki ło mżyński sie d le ck i R a zem
504 B A R B A R A G R O C H U L S K A x ев α CÖ Η Є α ^ Ν >· ο » •1-Η § έ r-i cd £ ň ο 3 ’“1 Д 00 4 3 1-і § 3 Λ -g •ž 11 is ^ Ю ο V °D 2 “ ді ^w Λ £ £ я £? N С w » -h Jh чО CCS ад (D î> î> N 8 g W 5 О -С а «о ^ <& 'ж .s « N ^ ТЗ £> R a z e m r-Γ r*T 5 1 30,4 4 5 ,6 2 6 ,9 2 3 ,6 о лI-Γ ffÇ V» ON vo oT T—( i“4 100 ,0 1 0 0 ,0 j D e p a rt a m e n ty K sięs tw a W a rs z a w sk ie g o si e d le c k i 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 ło m ż y ń sk i 3 8 ,7 5 1 ,0 4 4 ,5 4 9 ,0 ť L 9 ,5 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 p ło c k i■ 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 1 0 0 ,p 10 0, 0 lu b e ls k i 00 ^ »rT o\ VO Ό 39 ,1 3 4 ,2 I ’8 o o сГ о л o o b y d g o sk i O O o ' o ' о о o o g 8 ra d o m s k i 1 0 0 ,0 4 ,1 9 5 ,9 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 k a li s k i rt* VO о ТІ*4 4,2 8 5 ,4 1 0 0 ,0 O O 8 8 p o z n a ń s k i 0\ fK 40,4 2 2 ,6 1 ,1 3 7 ,5 12 ,3 7 ,6 4 2 .3 3 2 .3 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 k ra k o w sk i 8 5 ,5 8 2 ,9 */~ł ł-4 r f Г-Г 1 0 0 ,0 1 0 0 ,0 w a rs z a w sk i VO <N 5 i 24,0 81,4 гo O СП Г'Г 1 9 ,5 3 ,4 1 3 ,7 0 ,8 o o cT cT O O Kra j ; Im p o rt Au str ia E k s p o rt Im p o rt F ra n c ja E k s p o rt Im p o rt P ru sy E k s p o rt Im p o rt R o sJ a E k s p o rt Im p o rt Sa k so ni a E k sp o r{ . Im p o rt Ś lą sk E k s p o rt Im p o rt ° § ół cm E k s p o rt