Jerzy Starnawski
Materiały dotyczące Stanisława i
Marii Leszczyńskich w zbiorach
francuskich
Prace Naukowe. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury 2, 91-102
1989
PRACE NAUKOW E W yższej Szkoły P e d a gogicznej w Częstochowie
S eria: F IL O LO G IA PO LSK A — H isto ria i te o ria lite r a tu r y 1989 z. II
JE R Z Y STARNAW SKI
M ateriały dotyczące S tan isław a i M arii Leszczyńskich
w zbiorach francuskich
W B iblioth èqu e N ationale w P a ry ż u
K rólow ą bibliotek F ran cji, B ibliothèque N ationale w P ary żu , p rz e trząsałem pod k ą te m rękopiśm iennych poloników w r. 1957 i w y niki po szukiw ań, w śród k tó ry c h n ajb ard ziej fra p u jąc e m nie wówczas tek sty b y ły z poprzednich w ieków , zarejestro w ałem tylko o g ó ln ie j Obecnie rozszerzam inform acje podane tam . Oto obchodzące nas ze w zględu n a tem at p rac y rękopisy. W szystkie te k sty pochodzą z F onds Français. 1. Sygn. N ouvelles acquisitions (odtąd N.a.) 4992. K odeks liczący 44 k., zapisane recto i verso, zaw iera listy o ślubie M arii Leszczyńskiej z L u d w ikiem XV.
2. Sygn. N.a. 1356. D uży kodeks, (16), 430 s., z a ty tu ło w an y L ’histoire
abrégée du N ouveau T e sta m e n t en p e tit vers français. J e s t to p oem at
francuski, ponoć przełożony z języka polskiego (sic). Na pierw szych k a r tach p o rtre ty M arii Leszczyńskiej i L udw ika XV, co w yznacza te rm in u m
a quo: po 1725.
3. Sygn. N.a. 9748. Zbiór tekstów , z k tó ry c h pew ne łączą się z M arią Leszczyńską jako królow ą F rancji. Je d en z nich zasługuje n a przytocze nie in extenso, w iersz pt. La France à la R eine (к. 8 r. — v.):
Enfin b rille à m es yeux, incom parable Reine, C et astre q u i m e t fin à m a cruelle peine, Le Ciel selon vos voeux couronne m es désirs, E t des coeurs affligés dissipe les soupirs.
5 Ah! P ou rqu o i rap p e ler cette h e u re m alh eu reu se Où du so rt des F ran çais lib itin e ennuyeuse, Osa de nos heros p a r ses tra its inhum ains, A la fle u r de le u r ans te rm in e r les destins? Tout l ’é ta t tra v a ille d’une chu te fatale, 10 R edoutait le m o m en t d ’une p e rte totale.
Mais, q u i p e u t du trè s h a u t p rév e n ir le dessin? ' Q ui fu t assez h e u re u x pour feu iller dans son sein
M ortel a -t-il jam ais p é n é tré sa science,
La te rre avec les cieux borne t-il sa puissance,
1 Por. J. S ta rn a w sk i, P olonika rę ko p iśm ie n n e w B ibliothèque N ationale w Pa
92 J e rzy S ta rn a w sk i
15 II é ta it résolu de to u te E tern ité, Que Vous feriez un jo u r n o tre félicité.
C’est de D ieu que nous v ie n t cette fa v e u r nouvelle, Digne fru it de vos voeux, succès de vo tre zèle, Il est le p ro te c te u r des royales m aisons,
20 Soutien des descen d an ts des augustes Bourbon. Fasse le ciel un jo u r que vos longues années, V oyent fle u rir vos lys ju sq u ’à q u a tre lignées. Allez, p artez, co u rriers plu s loin que le japon,
Annoncez — q u ’il est né dans la F ra n ce u n Bourbon. 25 Que le ciel a tte n tif aux souhaits de M arie,
Com m e à la P ié té dont son âm e est rem plie. A m is s u r la C ouronne un a stre si b rillan t, P o u r être de sa cour l ’éclat et 1’ ornem ent;
Que les peuples fo n t voir les tra n sp o rts de leu r joie 30 En d ’innocents plaisirs que leu r coeur se déploie.
Q ue la Seine est en feu que l ’eau s’y change en vin D epuis que la V istule a fait n a ître un D auphin Q u ’en l’h o n n eu r des B ourbons b rille n t la poésie Des p rin ces n o uveaux nés, inséparable amie; 35 Que les fu re u rs des M ars gém issent sous le joug
E t q u ’ainsi les F ran çais n ’a p p re h e n d e n t aucun coup. A nnonce que Louis d ’une paix éte rn elle
Nous fait g o û ter les fru its, que les soins sont pou r elle Que l ’usage cruel du sa lp ê tre et du fe r
40 R etournée pou r dans le fond de l’enfer. О siècle fo rtu n é plus que celui Rhée, Q ui n ’égala jam ais cette heu reu se jou rn ée Rendons tous a u jo u rd ’hu i le D auphin im m ortel, A l’envi hâto n s nous, consacrons un autel. 45 Le ciel m êm e v o y an t q u ’il est à sa m ém oire,
Sans en ê tre jalo u x y g rav era sa gloire. A h a u te voix chantons du D auphin les aieux Faisons re te n tir l ’air de cantiques joyeux. Bénissez, to u t p uissant, la fam ille Royale.
50 Et q u ’au lys des B ourbons nu lle fle u r ne s’égale. S u r les voeux des F ran çais si vous reglez leu rs jours Ils sont dignes de v iv re et de reg n er toujours.
W iersz pow stał po 9 w rześnia 1729 r., tj. po urodzeniu Delfina.
4. Sygn. 26463. Tu (k. 177 r. — 180 v.) w klejo na broszura pt. M anifeste
du roi Stanislas, P a ris 1734, 8 s. B roszurę zna E streich er (21, 219), p odaje
1 egzem plarz w Bibliotece C zartoryskich w K rakow ie, w ym ienia w szakże inną d ru k arn ię; egzem plarz p ary sk i to d ru k C harles G uillaum e. Może więc nie jest to te n sam tekst?
5. Sygn. N.a. 31. Tu (k. 158) o ry g in aln y list S tan isław a Leszczyńskiego z L uneville, z 28 m aja 1744 r., do „La Darne de F u rm e n y e ”.
6. Sygn. N.a. 6498. Tu (k. 157— 185) listy (w liczbie 15) córek L udw ika XV i M arii Leszczyńskiej: L ouise-M arie (1737— 1787), M arie A delaide (1732— 1800), Sophie (1734— 1782), w szystkie z 1762 r.; n a d to (k. 284 r.)
M ateriały dotyczące S ta n isła w a i M arii L e szc zyń skic h 93
list S tanisław a Leszczyńskiego do nieznanego adresata, także z 1762 r. W szystko oryginały.
7. Sygn. N.a. 405. T u (k. 82) list su p erio ra generalnego kongregacji św. M aurycego w spraw ie uroczystości żałobnych królow ej M arii Leszczyń skiej (Leczinskiej, sic), 1768. O ryginał.
W Bibliotece M azariniego w P a ry ż u
Znaczny łup dla badaczy S tan isław a Leszczyńskiego przynosi rzadko odw iedzana przez Polaków B iblioteka M azariniego w P a ry żu .2 K odeks o sy g n atu rze Ms 15413 nosi ty tu ł R ecueil de pièces sur les affaires de
Pologne par rapport au R o y Stanislas à Son Election. Da się odnotow ać
prow eniencję zbioru: de la B ïblio th èq uee d u cou ven t des relig ieu x p é n i
ten ts d u 3-e ordre de S. François à Piepus.
A oto pozycje kodeksu dotyczące Leszczyńskich:
1) R elation abrégée du voyage et de l’élection du R o y de Pologne.
L e Roi so rtit de M endon le 22e août 1733, T e k st zap isan y n a 4 k a rta c h
nie liczbow ych recto i verso .
2) R elation de ce qui s’est passé à l’élection de Stanislas 1 R oy de
Pologne, à laquelle on joindra le parallèle de l’élection à la C ouronne de Pologne, fa ite en fa v e u r du Sérenissim e Frédéric A u g u ste électeur de Saxe. M D C C X X X IV . J e s t to d ruk , liczący 8 ss. w języku francuskim .
T y tu ł zacytow any wzięto z k a rty ty tułow ej (s. 1). S. 2 je st p usta, zaś od s. 3 te k st pt. R elation de ce qui s ’est passé au su je t des élections à la
C ouronne de Pologne fa ites en fa v e u r du Sérenissim e Stanislas L e szczy ń s k i et du S éren issim e Frédéric A u g u ste électeur de S a x e avec u n pa rallèle de l’une et de l’autre. N a s. 8 po skończeniu tek stu czytam y: A Paris, chez Charles G uillaum e, Librairie. Quai des A u g ustins, à S a in t, Charles. On trouvera dans la m ê m e B outique les autres M anifeste (sic,
bez s). B roszury tej E streich er nie zna.
3) Parallèle de l’élection à la C ouronne de Pologne, fa ite en fa v e u r
d u S érenissim e Stanislas L eszczin ski et du Sérenissim e Frédéric A u g u ste, é lecteur de Sa xe. M D C C X X X IV . T y tu ł n a s. 1, te k s t od s. 3 do 10 w łącz
nie; n a s. 10 fo rm u łk a ta sam a, co w ροζ. 2), ty m razem M anifestes. T ekst d ru k o w an y w język u francuskim . B ro szu ry te j E streich er nie zna.
4) M anifeste du R o y Stanislas. M D C C X X X IV . T y tu ł n a s. 1; tek st n a s. 3— 8. D ru k w język u fran cu sk im , n a s. 8 zapis te n sam co n a końcu obu poprzednich pozycji, w y raz M anifestes popraw nie. E streich er podaje tę pozycję (21, 219) z d atą dzienną „13 J u ille t”'. D aty tej b ra k w opisy w anym egzem plarzu, nie m a więc pewności, czy idzie o tę sam ą pozycję. 5) M a n ifest (sic, bez e) du p rim a t de Pologne. M D C C X X X IV . T y tu ł n a s. 1; te k st n a s. 3— 11; zakończenie: Fait à D antzig, le 10 Octobre 1733; d ru k w języku francuskim . E stre ich e r (25, 173) zna w ersję polską (za pew ne oryginał) i p rzek ład niem iecki; w e rsja fra n c u sk a nie jest znana. 6) Traduction de l’Im p rim é L a tin co ntenant Les V éritables Raisons
qui o n t engagé la R épublique C onfédérée à désaprouver l’élection de
2 P or. J. S ta rn a w sk i, O k ilk u p olonikach p a ry sk ie j B ib lio te k i M azariniego. R ę
ko p isy i nie znane E streicherow i stare d ru k i. „R oczniki B iblioteczne” 1975 R. 19,
n r 1—2, s. 285—289. — N iestety z p rzy k ro ścią n ależy stw ierdzić, że k o re k ta tego a r ty k u łu d okonana b y ła poza obecnością a u to ra i piso w n ia fra n c u sk a pozostaw ia w iele do życzenia.
94 Je rzy S ta rn a w sk i
Stanislas L eszczinski, et à procéder à une no uvelle élection en fa ve u r d’A u g u ste î l l électeur de Saxe. M D C C X X X IV . Taki ty tu ł n a karcie ty
tułow ej (s. 1), n a s. 3 n a początku te k stu ty tu ł pow tórzony, po „S axe” dodane „etc.” Tekst d ru ko w an y w języku fran cu sk im (s. 3— 15). E strei cher (21, 230 i 26, 13) zna o ryginał polski (R acye praw dziw e ...) i p rze kład angielski, nie zna p rzek ład u łacińskiego, o którego istn ien iu św iad czy ty tu ł francuski, i francuskiego.
7) M anifeste d ’A u g u ste III E lecteur de S a xe, élu R o y de Pologne
M D C C X X X IV . T ek st d ru k o w an y po fra n c u sk u (s. 3— 8), ostatnie słowa: Fait à Dresde le 6 N o vem bre 1733 A u g u ste Roi. B roszura nie znana E strei
cherow i.
8) L e ttr e sur les affaires de Pologne. M D C C X X X IV . Tekst, dru k o w a n y w język u fran cu sk im n a s. 3— 16; n astęp n ie rów nież w języ ku fra n cuskim S u ite de la lettre sur les affaires de Pologne (s. 17— 38). T ek sty nie znane E streicherow i.
P ozycja 9) nie stan o w i polonicum ; z kolei poz.
10) M otifs des résolutions du R oy — to ty tu ł broszury, pom ieszczony n a s. 1, zaś n a s. 3— 10 czytam y fra n c u sk i te k s t bro szu ry druko w anej, do którego dołączone są (s. 11— 14) do d atk i dokum entu jące decyzję króla francuskiego o opiece n ad Polską.
N 1. Copie de déclaration fa ite au n o m du R o y au m ois de M ars 1733. (Idzie o pomoc dla Polski n a w ypadek ag resji cesarza).
N 2. D éclaration de l’E m p ereu r en Response de celle de Sa M aiesté. (Tekst ten, jak i poprzedni, d ru k o w an y po francusku).
N 3. Copia declarationis Im peratoris ipsiusque foederatum . (Tekst d ru k o w an y po łacinie).
N 4. L e ttr e du R o y au P rim at du 6 J u ille t 1733. (Tekst francuski, incipit: M on Cousin ...).
N a s. 14 p rzy końcu: A Paris, de l’Im p rim erie R oyale, 1733. — P o zycja znana E streicherow i (21, 504 i 22, 600).
11) Réponse à l’écrit qui a pour titre M otifs des résolutions du R oy
su iv a n t la Copie de V ien n e en A u trich e de l’im p rim erie im periale chez Jean Pierre va n Chelen, 1733 — to ty tu ł w y d ru k o w an y n a s. 1 pozycji
będącej odpowiedzią n a pozycję poprzednią. T ek sty w języku francu skim zajm u ją s. 3— 61, p rzy czym do s. 29 w łącznie m am y tu tek st główny, od s. 30 począw szy dod atk i w liczbie 12:
N 1. D éclaration fa ite au n o m du R oy T(rès) C(hrétien) au m ois de
Mars 1733; (w trz e ch redakcjach:) D éclaration telle quelle a été jointe aux m o tifs des résolutions du R o y T(rès) C(hrêtien); Déclaration telle qu ’elle a été im p rim ée dans les gazettes; D éclaration telle qu’elle a été produite à la Haye et d’autres endroits.
N 2. Réponse de l’E m pereu r à la Déclaration précédente.
N 3. L e ttre de l’E m p ereu r au P rim at du 14 A v ril 1733. (Tekst łaciń ski; datow any: V iennae 14 A p rilis 1733; dopisane: A d P rim a tem Poloniae).
Pozycja 4 nie dotyczy S tan isław a Leszczyńskiego.
N 5. L ettres du Prim as au Prince L u b o m irsk y P alatin de Craccvie
e t les réponses de ce dernier. (Listy drukow ane po łacinie; odpowiedzi
datow ane: 5 i 12 lipca 1733).
N 6. R eprésentation fa ite au P rim at par l’A m bassadeur de l’E m pereur
M ateriały dotyczące S ta n isła w a i M arii L e szc zyń skic h ... 95
N 7. U niversa ux qui ont été publiés pour convoquer les a ntidiétines
qui ont précédé la D iète d ’Election. (Odezwa druk ow an a po niem iecku,
m im o ty tu łu francuskiego).
N 8. L e ttre du P rim at à l’E m pereur. (D ruk łaciński; podpis: Theodo
rus Potocki, A rc h i- Episcopus G nesnensis, Prim as Regni Poloniae et M ag n i D ucatus L ithuaniae; data: Varsaviae, die 10 J u n ii 1733).
N 9. Réponse de l’E m p ereu r au P rim at du 13 J u ille t 1733. (D ruk w języku łacińskim ; data: Viennae, 13 J u lii 1733).
N 10. Pièces qui o n t du rapport à la sentence prononcée par le T rib u
nal des Captures à V arsovie le 10 de J u ille t 1733. (W ty m punkcie d ru k
fran cu sk i pt. Traduction de la S en ten ce lue p u b liq u e m e n t par le H érault
le jou r su sd it lorsqu’on a brûlé l’écrit en question i d ru k łaciński pt. D ictum in Curia Regia V arsaviensi in Judicio C onfoederationis m oderni In te r-R eg n i feria quarta post F estu m V isitationis B eatissim ae V irginis M ariae p roxim a A nno D om ini 1733; podpisane: E x decretali indiciorum capturalium V a rsavien siu m rescrip tu m P e n tko w ski, legit Zaleski).
N 11. R elation de ce qui se passa au su je t de la proclam ation de S ta
nislas. (D ruk francuski, dato w an y 11 i 14 IX 1733).
N 12. Insinuation fa ite au C om te P hilippi par le M aître de C êrém o-
niens du R oy de Sardaigne. (Ten załącznik nie stanow i polonicum , łączy
się jed n ak z m ate rią głównego te k stu kodeksu, te k stu poświęconego p ra wie w yłącznie spraw om polskim ).
Na zakończenie całości: A V ienne en A u trich e, de l’Im p rim erie I m
périale chez Jea n Pierre V a n G helen, 1733. — E stre ich e r opisuje tę po
zycję (26, 250— 251), ale niedokładnie.
12) Les arm es du R o y iu stifiêes contre l’apologie de la C our de V ie n
ne. (D ruk francuski, ss. 24, n a o statniej s. data: M D C C X X X IV . — J e s t to
rep lik a n a ροζ. 11). O bfite c y ta ty z dziejopisów polskich. — E streich er (12, 219) podaje opis broszury, nie w skazując konkretneg o egzem plarza bibliotecznego i datując: 1733. (Nie m a więc całkow itej pewności, czy idzie o to samo).
13) E xposition adresée à VA.mbassadeur du Roi Catholique à la Cour
d ’ A n g leterre touchant les raisons qui o n t obligé Sa M aiesté à faire la guerre à l’E m pereur. T rad u it de l ’espagnol. M D C C X X X III. (D ruk w ję
zyku francuskim ; ty tu ł n a s. 1, tek st n a s. 3— 15. Liczne w zm ianki o S ta nisław ie Leszczyńskim.. Pozy cja nie znana Estreicherow i).
Poz. 14 nie stanow i polonicum .
15) A v is desintéressé su r les derniers écrits publiés par les Cours de V ien n e et de M adrid au su je t de la guerre p résente. A v e c quelques observations de droit su r l’article cinquièm e de la Q uadruple Alliance. E t le S u p p lé m e n t au recueil des pièces citées dans la Réponse de la Cour de V ien ne à la D éclaration de G uerre de l ’Espagne; ou l’on tro uvera les pièces que la m ê m e C our a jugé à propos de ne pas exposer au public. M D C C X X X V . (D ruk fran cu sk i; ty tu ł n a s. 1, te k st n a s. 3— 35. Sporo
w zm ianek o S tanisław ie Leszczyńskim . P ozycja nie znana Estreicherow i). Poz. 16) nie stanow i polonicum .
Poz. 17) łączy się z J a n e m Sobieskim .
18) L e ttre du R o y Stanislas à u n de ses am is sur les véritables circon stances de sa reta ite de D antzick, de sa sortie de cette ville le D im anche
96 J e rzy S ta rn a w sk i
24 J u in 1734. (Rękopis, n iew ątpliw ie odpis, w języku francuskim , zapi
san y n a s. 1— 1 3)3.
W B ibliotece Ś w iętej G enow efy w P a ry żu
Nie tak często odw iedzana przez polskich histo ry kó w B iblioteka Św ię tej G enow efy w P a ry ż u zaw iera jeden tylko rękopis dotyczący S tan isła w a i M arii Leszczyńskich, te k st zresztą dość dobrze znany. J e s t to ręk o pis o sy g n a tu rz e 2017. K odeks zaw iera dw a te k sty in stru k c ji danej przez k ró la S tan isław a Leszczyńskiego córce jego M arii (1733— 1768) w chw ili jej ślub u z królem F ra n cji L udw ikiem XV (1710— 1774). praw n u k iem L udw ika XIV, m ało letn im wówczas. U tw ór nap isan y przez Leszczyńskie go w e F ra n c ji jest znan y p t. A v is du roi ά la reine sa fille lors de son
m ariage. Ogłoszony b y ł po raz pierw szy w tom ie I Leszczyńskiego O euv res du philosophe bienfaisant (1763). Z n an y je s t tak że bibliograficznie
rękopis, praw dopodobnie odpis, przecho w yw an y w bibliotece publicznej w N ancy, różniący się od przekazu d ru k o w a n e g o i . N atom iast nie w y chw ycony bibliograficznie je s t rękopis B iblioteki Św iętej G enow efy w P ary żu . W jed n y m kodeksie są tam dw a te k sty w pisane inn ą ręk ą (k. 2 r. — 13 v.; 16 r. — 22 r.). P oprzedza je (k. 1 v.) w yciąg z testa m e n tu księcia A ndlau (zm. 3 stycznia 1785), z 30 w rześnia 1784, ofiarow ującego rękopis B ibliotece Św iętej Genow efy.
W B ibliotece A rsen ału w P a ry ż u
W p ary sk iej Bibliotece A rsen ału m a te ria ły dotyczące rodziny Lesz czyńskich są dość obfite. Z asługuje n a specjalną uw agę 7 pozycji.
1. Sygn. 4143. K odeks z X V III w. T ekst fran cu sk i (odpis lub tłum aczenie) listu S tan isław a Leszczyńskiego „à un de ses am is” dotyczącego praw dzi w ych przyczyn opuszczenia przez niego G dańska (kk. 8 zapisanych recto i verso, o sta tn ia tylko recto).
2. Sygn 615. Zbiór 349 listów , głów nie autografów , S tanisław a Leszczyń skiego do m arszałk a du B ourg z la t 1717— 1738. N iekiedy tra fia ją się i inne listy, np. F ry d e ry k a I, k ró la Szw ecji, o S tanisław ie Leszczyńskim (k. 62 r. — 63 r.). M ateriał b y ł p rzeb ad an y i we fra g m en ta ch ogłoszony w m onografii P a u la de R ay n ala L e m ariag.e d ’u n roi 1721— 1725. P a ris 1887.
3. Sygn. 7464. Zbiór różnych te k stó w z różnych w ieków , zaw iera odpis dokonany w spółcześnie dw u przem ów ień, jak ie w ygłosił 15 sie rp n ia 1725 k a rd y n a ł de Rohan, biskup S tra sb u rg a, do M arii Leszczyńskiej w czasie jej zaślubin z L udw ikiem XV (k.· 8 r. — 9 v.). T eksty cy tu je w e frag m en tac h P. de R aynal: L e m ariage d ’u n roi 1721— 1725. P a ris 1887 s. 272—273. O w spółczesnych p rzed ru k ach m ow y por. p u n k t 5.
4. Sygn. 2738. Z biór różnych tek stó w z X V III w. zaw iera m .in.:
1) T ek sty fran cuskie — raczej odpisy — zw iązane z m ałżeństw em M arii
8 Przypom nieć należy, iż pierw szym re je s tra to re m poloników rękopiśm iennych B iblioteki M azariniego b y ł w połow ie X IX w iek u A lek sa n d e r P rzezdziecki (por.
W iadom ość bibliograficzna o rękopisach za w iera ją cy ch w sobie rze czy p olskie p rze j rza n y ch po n ie k tó r y c h b ibliotekach i archiw ach zagra n iczn ych w latach 1846—1849,
W arszaw a 1850, s. 115—152).
4 Por. N o w y K orbut. O św iecenie. O prać. E. A lek san d ro w sk a (i zespół), t. 5, W ar szaw a 1967, s. 245.
M ateriały dotyczące S ta n isła w a i M arii L e szc zyń skic h 97
Leszczyńskiej i L ud w ik a XV (1725): życzenia księcia d’A ntin dla k ró la i królow ej Polski, ja k rów nież dla M arii Leszczyńskiej, odpowiedzi ze stro n y Leszczyńskich (s. 1—23); 2) d ru k o w ana bro szu ra p t. Harrange fa its
au Roi à Fontainebleau le 10 S e p tem b re 1725 par M onseigneur l’E vêque de Luçon. P a ris 1725 (s. 25— 32); rękopis pt. H arrangue des J u ifs de M etz à la R eine de France par Isaac S p ü ler, le 27 août 1725, odpis X V III-w ie
czny (s. 33— 34).
5. Sygn. 6614. Zbiór 46 listów fran cu sk ich M arii Leszczyńskiej do m a r szałka F ra n cji du B ourg z la t 1726— 1735 (kk. 94). Spośród n ich 30 opu blikow ał P. de R eynal: Le m ariage ..., s. 321— 342.
6. Sygn. 3724. Z biór tekstów z X V III w., złożony przez F e rv eta de F on tan n e zaw iera m .in. legendę o M arii Leszczyńskiej (k. 117 r. — 119 r.). D w a inne p rzek azy tego samego tek stu 'mieści, rękopis o sygn. 6608, ró w nież zbiór różnych tekstów z X V III w. (k. 49 r. — 57 v. i 59 r. — 62 v.). W szystkie w ym ienione te k sty w języku francuskim .
7. Sygn. 5861. Zbiór fran cuskich tek stó w z X V III w., dotyczących dw oru królow ej M arii (i in n y ch w ładców F ran cji), zaw iera m in . dw ie listy dw o rzan: 1) p t.' E tat général des officiers dom estiques de la m aison de la
R eine, z 1742 r. (k. 71 r. — 87 v.), z w łasnoręcznym podpisem królow ej
(M arie) p rzy końcu (k. 87 v.); 2) analogiczną listę z 1743 r., bez podpisu (k. 89 r. — 103 v.).
W bibliotece h isto ry czn ej P a ry ża
Jeszcze obfitsze m a te ria ły dotyczące Leszczyńskich m ieści B ibliothè que h isto riq u e de ville de P aris. O to 5 niezw ykle in te resu jąc y c h pozycji: 1. Sygn. 715 (Rés. 17). O grom ny zbiór N icolasa M anina, „conseiller au p a rle m e n t de M etz”, (łącznie 677 k a rt) zaw iera (od k. 386 r.): rękopisy; także d rukow ane bro szu ry i w ycinki z p rasy , dotyczące sp raw y m ałżeń stw a M arii Leszczyńskiej z L u d w ik iem XV. Są to te k sty n astępujące:
1) D ruk ow an a broszu ra, nie znana E streicherow i, zaw ierająca Stances
su r la prom otion du Roi Stanislas à l’ordre du S. E sp rit fa ite à Strasbourg le p rem ier jour, d ’A o û t 1725 et sur le m ariage de la Princesse M aria sa fille avec Sa M ajesté T rès C hrétienne Louis X V , présentées à leu rs M a
jestés. Sens 1725 — (k. 396 r. — 401 r.).
2) D ruk ow an a b roszura, nie zn ana E streicherow i, p t. R elation de ce qui
s’est passé à Strasbourg au su je t de la D em ande de la Princesse M arie, Fille du Roi de Pologne, pour le Roi T rès C hrétien, par son E xcellence M onseigneur le Duc d’A n tin , pair de France, et S o n A m bassadeur E x traordinaire etc., avec les co m p lim en ts et leurs Réponses — (k. 404 r. —
407 r.) — przem ów ienia posłów L u d w ika do M arii i odpowiedź jej, w y rażająca zgodę n a m ałżeństw o.
3) D ruko w an a broszura, nie znana E streicherow i, pt. R elation en fo rm e
de journal de ce qui s’est passé à Strassbourg à l’occasion du m ariage du Roi T rès C hrétien avec la Princesse de Pologne, Fille du Roi Stanislas.
(b.r.) — (k. 443 r. — 456 v.). W broszurze tej przytoczone są (s. 15— 22, w kodeksie к. 450 r. — 453 v.) oba przem ów ienia k a rd y n a ła de R ohan do królow ej, sygnalizow ane w odpisie p rzechow yw anym w Bibliotece A r senału.
4) D rukow ana bro szu ra pt. M a n d em en t e t Discours de S .A .P . M on
seigneur L e Cardinal de Rohan (...) — (Paris, b.r.) — (k. 457 r. — 462 r.).
98 J e rzy S ta rn a w sk i
Po n azw isku k a rd y n a ła w ym ienione w szystkie jego ty tu ły . P ozycja za n otow ana u E streich era (26, 342).
5) D ru k ow an a b roszura, nie znana Estreicherow i, pt. Discours prononcé
par S.E. M onseigneur Le Cardinal de Rohan (...) — (Metz, b.r.) — (k.
492 r. — 493 v.). Po n azw isku k a rd y n a ła znów p e łn a ty tu la tu ra . Z aw ar tość b roszu ry tak a sam a jak poprzedniej — tek st obu przem ów ień. U w a ga: zachow uje się kolejność istn iejącą w kodeksie, pew ne pozycje zostały błędnie w klejone.
6) Rękopis pt. R ecueil des co m p lim en ts fa its à la R eine à son entrée dans
la V ille de M etz par M onsieur d ’A u b u r tin de B ienville M aître E chevin, en lui présen ta n t les C lefs — de v in g t — u n août m ille sept cent v in g t- -cinq (...) — (k. 494 r. — 495 v.). N apraw dę są tu życzenia i in ny ch osób.
7) D rukow ana broszura, nie znana E streicherow i, pt. R elation de la Cé
rém onie du m ariage de la R eine, dans l’église cathédrale de Strasbourg, le 15 août 1725 — (k. 463 r. — 464 v.).
8) D rukow ana b roszura, nie znana E streicherow i, w iersz p t. La France au
Roi sur son m ariage (inc. F ifres, Tam bours, Clairons, T ro m p ettes ...) —-
(k. 465 r. — 466 v.).
9) D rukow ana b roszura, nie znana E streicherow i, w iersz pt. S u r le m a
riage du Roi (inc. N on, non, jam ais F ête p lus fo rtu n é e / Ne m érita nos transports ...) — (k. 467 r. — 468 v.).
10) D rukow ana broszu ra, nie znana E streicherow i, u tw ó r p t. V ers pré
sentés à la R eine par les d e u x princesses de H olstein, pensionnaires à la visita tio n de Strasbourg (k. 469 r. — 470 v.). N a przem ian to jed n a to
d ru g a przem aw ia do królow ej. Incipit pierw szej w ypow iedzi: quel ob jet
surprena n t v ie n t éblouir m es y e u x ...
11) D rukow ana b roszura, nie zn ana E streicherow i, w iersz pt. C hant
n u p tia l sur le m ariage du Roi avec la princesse de Pologne (k. 476 r. —
477 v.). A utorem w iersza jest A.C. de Saluces Boisseau; w iersz dru ko w a n y w P o itiers (b.r.). Inc. Q uels fe u x éclairent le Parnasse ... .
12) D ru k o w ana b roszura, nie znana E streicherow i, p t. R elation de ce qui
s ’est passé à l’arrivée de la Pleine et p en d a n t son séjour à M etz (Metz,
b.r.) — (k. 478 r. — 479 v.).
13) Pow tórzenie pozycji 6) — (k. 496 r. — 497 v.).
14) D ru k o w ana b roszura, nie znana E streicherow i, pt. Journal de ce qui
s’est fa it à M etz, au passage de la R eine avec u n recueil de plusieurs pièces su r le m ê m e su je t. M etz 1725. M.in. je s t tu lista kadetów .
15) D rukow ana broszu ra, nie znana E streicherow i, pt. E xplication du fe u
d ’artifice qui doit être tiré lors du passage de la R eine par ordre des M essieurs les M agistrats de la V ille de M etz (k. 511 r. — 512 v.).
16) D rukow ana b roszura, nie znana E streicherow i, zaw ierająca w iązankę w ierszy; autorstw o oznaczone kry p to n im am i: M .J.C.D.L.P. (k. 512 r. — 517 v.). Szczegółowa zaw artość: s. 1— 2 (512 r. — v.) S u r le m ariage du
Roi avec la princesse M arie de Pologne au Roi son auguste père. Stances
(inc.
C’est ainsi que de D ieu les jugem en ts secrets A u gré de ses désirs disposant des Couronnes ...);
s. 2 (512 v.) A la R eine. M adrigal (inc. Princesse, en qui le Ciel assamble
plus d’a ttra its ...); s. 3 (513 r.) Pour Son A ltesse Royale M onseigneur le D uc d ’Orléans d evise, l’étoile du m a tin p réc é d a n t l’aurore. N u n tia
laeti-M ateriały dotyczące S ta n isła w a i laeti-M arii L e szc zy ń sk ic h .. S9
tiae. J ’annonce la joie. S o n n et (inc. Pourquoi, tristes M ortels, gém issez- - vous encore? ...); s. 4—6 (k. 513 v. — 514 v.) L ’en vie enchaînée. Dialogue en m usiqu e (rozm aw iają: L ’envie, L ’a n tiq u ité, La gloire, L e génie de la France). (Inc. L ’envie: A pays de m es projets, m es com pagnes fidelles ...); s. 7 (k. 515 r.) S u r le m ariage du Roi avec la Princesse M arie de Po logne accompli le jo u r de l’A sso m p tion de la Vierge. E pitalam e (inc. Dans ce glorieux jo ur la D ivine M arie ...), s. 8— 10 (515 v. — 516 v.) Pour le passage de la R eine à M etz. C antate cham pêtre (rozm aw ia M irtil z p a ste
rzam i. (Inc. M irtil: H âtez-vous, su r nos bords précip itez vos pas ...); s. 11— 12 (k. 517 r. — v.) Prière pour le Roi et la R eine. Stances (inc. Grand
Dieu, qui dans vos m ains ten e z le coeur des Rois ...).
17) D ru k o w an a broszu ra, nie znana E streicherow i, zbiór pt. V ers pré
sentés à la R eine par la jeu n esse du Collège de M etz de la com pagnie de Jésus au passage de Sa M ajesté par cette ville. M etz 1725 (k. 518 r. —
522 v.). Szczegółowa zaw artość: s. 1 (519 r.) A la R eine, pour dem ander
audiance à Sa M ajesté (inc. Tandis, qu ’ on vo it en fo u le a u x bords de la M oselle ...); s. 4—6 (519 v. — 520 v.) S u r le m ariage de la R eine. Cantate
(inc. Le D ieu P ro tecteu r de la France ...); s. 7— 9 (521 r. — 522 r.) S u r
le passage de la Reine par M etz. C antate (inc. N os v o e u x son t é c o u té s ...);
s. 10 (522 v.) A la R eine pour rem ercier Sa M ajesté de l’audience q u ’elle
a fa it l’h o n n eur d’accorder (inc. V ous daignez, G rande R eine, écouter nos chansons ...).
18) D ru k u lo tn y , nie znan y E streicherow i, h e rb k ró la i królow ej z n a p i sem: V iv e le Roi et la R eine (к. 524.).
19) D rukow ana broszura, nie znana Estreicherow i, zbiór pieśni bez ty tu łu w spólnego (k. 525 r. — 528 v.). Szczegółowa zaw artość: s. 1— 4 (k. 525 r. — 526 v.) C hanson su r le m ariage du Roi (inc. Le Roi notre Sire ...); s. 5 (k. 527 r.) Chanson n o u velle et plaisante (inc. N ous fa u t chanter
aujou rd ’hu i ...); s. 6 (k. 527 v.) Chanson n o uvelle sur l’arrivée et recep tion de la R eine en France (inc. Français, réjouissons-nous ...); tam także
w y d ru ko w an y Dialogue entre le Roi et la R eine (inc. Le Roi: Je brûle
n u it et jo u r ...); s. 7 (k. 528 r.) Les en tretien s a m o u re u x d ’u n V ieillard et d ’une jeu n e Bergère (inc. L ’autre jo ur le long d ’u n bocage / M ’en allant pro m ener ...); s. 8 (k. 528 v.) C hanson n o uvelle concernant l’allian ce entre le Roi de France Louis X V du no m et de l’illu stre Princesse de Pologne, Fille du Roi de Pologne Jacques-L ouis-Stanislas (inc. V en ez peuples fid èles ...).
20) D ru k u lotn y , nie znany Estreicherov/i; a u to r (autorka?) D.V. (może D epinteviile V augency?); ty tu ł V ers pour accom pagner u n e corbeille de
fru its et de fle u rs présen tée à la R eine par M adem oiselle D eu (inc. Dans ces h e u reu x jardins, que ta présencee honore ...). (Data dopisana ręcznie:
„le 28 A oût 1725”; m iejsce w skazane d ru k iem „A C hâlons”) — (k. 543 r.). 21) D ru k o w an a b roszura, nie znana E streicherow i, podpisana d w u k ro t n ie D.V., raz D epinteviile V augency. Być może, ta sam a osoba, i być może należy z n ią łączyć poozycję poprzednią. W iersz p t. Le m ariage du
Roi avec la Princesse Royale de Pologne. Ode. Accom pagnée d ’in scrip tions pour les Arcs de Triom phe, érigés par M M les lieu ten a n ts de Roi, gouverneurs, échevins, et gens du conseil de la v ille de Châlons en C ham pagne, lors du passage et séjour de la Reine- en la m ê m e ville. Châlons
100 J e rzy S ta rn a w sk i
de l’arc de trio m p e sous lequel la R eine a fa it son entrée en la: v ille de Chalons (inc. Egale à son destin, l’ho nneur du diadèm e ...). Sam a oda
m ieści się n a s. 5— 10 (k. 547 r. — 549 v.) — (inc. Oui, France, le saint
H ym en ée I S ’o ffre à toi ...). N astępnie s. 11 (k. 550 r.) Inscription pour le frontispice de l’A rc de T riom phe sous lequel la R eine doit passer le jo u r de son départ de la ville de Chalons (inc. O ui, déjà q u itte r ce séjour ...).
22) D ru k u lo tn y , nie znan y Estreicherow i. W iersz p t. E xplications des
devises in ve n tée s par M . le C hevalier de L atouche de L o isy et placées su r les p résen ts que M M les D éputes de la v ille de R eim s ont eu l’honneur de faire à la R eine lors de son passage à Châlons. Reim s 1725 (inc. Dès les com m en cem en ts de m a noble carrière ...) — (k. 551 r. — 552 v.).
23) D ru k o w an a broszu ra, nie znana E streicherow i. U tw ór w ierszow any pf. J e u x pasto ra u x et je u x héroïques. O uvrage m êlé de v e rs et de prose,
in v e n té et composé pour le passage de la R eine à Châlons en Cham pagne,
p a r M. le C hevalier De L atouche Loisy. C hâlons 1725. (k. 553 r. — 566 v.). P rolog rozpoczyna się słowami:
L ’am our et le R espect se d isp u te n t la gloire De savoir m ieux faire le u r cour (...);
J e s t to n a jp ie rw sielanka, do s. 12 (k. 558 v.) w łącznie; p otem s. 13— — 17 (k. 559 r. — 561 r.) Le tem p le de l’h ym en ée. Cantate (inc. Des
plaisirs innocents séjour d élicieu x ...); s. 17— 19 (k. 561 r. — 562 r.) JSpi- talam e (inc. О Vous! qui consacrez par la fid è le histoire / Les grands é v én e m en ts au tem p le de m ém o ire ...); s. 22— 23 (k. 563 v. — 564 v.) Les bea ux arts à la Reine. Epilogue (inc.
Jam ais su r les su je ts n i p lu s gran d, n i plu s beau x Nous n ’avons, G rande Reine, exercé de genie ...);
s. 25— 28 (k. 565 r. — 566 v.) w iersz łaciński, którego au to rem jest J a cobus Ig n atiu s De L atouche Loisy, ty tu ł L udovici XV. Franciae et Na-
varrae Regis C hristianissim i et M ariae Stanislai Regis Filiae foedis fo eli- cibus carm en nu p tia le (inc. F ulgidus ecce novo scandit sup er aethera T i ta n / L u m in e ...).
24) O braz p rzed staw iający podróż M arii ze S tra sb u rg a do F ontainebleau, 5 w rześnia 1725, odbitka (k. 571 v.).
25) O braz p rzed staw iający ślub M arii, 5 w rześnia 1725, odbitka (k. 571 r.). 26) B roszura drukow ana, nie znana E streicherow i, w iersz G. de С aux pt.
A u Roi et à la Reine sur leur m ariage. Ode (inc. Que m a p lu m e se signa le / Par u n vol audacieux ...) — (k. 575 r. — 577 v.).
27) B roszura drukow ana, znana E streich erow i (12, 380), poem at księdza B arro n pt. A ction s de grâce su r le m ariage d u Roi avec la Princesse de
Pologne M aria L eczin ski, Fille du Roi Stanislas présentées le sept S e p tem b re 1725 à Sa M ajesté (inc.
N aus vous louons, g ran d D ieu, d ’avoir fa it cesser l’eau D ’avoir fait voir v o tre pouvoir dans F on tain eb leau ...) — (k. 579 r. — 582 v.).
28) B roszura drukow ana, znana E streicherow i (18, 43) pt. Harrangue fa ite
à la R eine à F ontainebleau de 10 S e p te m b re 1725 par M onseigneur l’e v ê- que ■ d ’A ngers. P a ris 1725, te k st prozaiczny (k. 583 r. —· 586 v.).
M ateriały dotyczące S ta n isła w a i M arii L eszc zyń skic h 101
fa ite au Roi à Fontainebleau le 10 S e p te m b re 1725 par M onseigneur Vévê que de Luçon. P a ris 1725, te k s t prozaiczny (k. 587 r. — 590 v.).
30) B roszura drukow ana, nie znana E streicherow i, pt. C om p lim ents faits
au Roi et à la Reine au n o m de l’A cadém ie Française par M onsieur l E v ê que de Blois, D irecteur de l’A.cadémie, P a ris 1725, te k st prozaiczny. Po
dacie dopisane ręcznie: „F ontaineb leau, 13 IX 1725” . (k. 591 r. — 593 v.). 2. Sygn. 675. W zbiorze cerem onii p aryskiej H ôtel de V ille n o ta tk a pt.
Relation de ce qui s’est passé lors de la m o rt de la R eine de Pologne, D u chesse de Lorraine et de Bar (k. 30 r. — 34 r.). W ynika z n o ta tk i, że k ró l
o trzy m ał 21 m arca 1747 r. wiadom ość o śm ierci K a ta rz y n y z B nina O pa lińskiej, żony S tan isław a I, m atk i królow ej F ra n cji. W dniu 25 m arca ogłoszono n a dw orze fran cu sk im sześciom iesięczną żałobę, zaczęły n a p ły wać listy kondolencyjne.
3. Sygn. C(ote) P(rovisoire) 4354. W nie opracow anym jeszcze bibliotecz nie, a więc nie paginow anym , kodeksie p u n k t 11 zaw iera fra g m en t (za kończenie?) listu księcia de G esvrés do nie znanego a d re sa ta w spraw ie udziału delfina w uroczystościach żałobnych w spom nianych w pozycji 2. Tekst:
M onseigneur le D auphin m ’a o rdonné de Vous m and er, M onsieur, q u ’il Vous a nom m é p o u r avoir l ’h o n n e u r de l’accom pagner au service de la Reine de Pologne q u i se fera J e u d i d ix h u it de ce m ois à N otre Dame. M onseigneur le D au ph in p a rtira de V ersailles e n tre h u it et neuf h eu res du m atin en g ran d m an te au , pleureuses, et h a b it de g ran d deuil. Vous savez, M onsieur, les se n tim e n ts avec lesquela j ’ai l’h o n n e u r d ’ê tre V otre trè s hum b le et trè s obéissant s e rv ite u r V ersailles, 14 M ai 1747.
Le duc de G esvrés Pism o przygotow ane przez sek retarza, podpis w łasnoręczny.
4. Sygn. C.P.4514. K sięga rękopiśm ienna (s. nlb, 6, 117), zaw ierająca E ta t
et m e n u général de la dépense ordinaire de la m aison de M adam e et de M adam e Adelaide de France. A n n é e 1752. J e s t to m ate ria ł do h isto rii
francuskiego dw oru M arii Leszczyńskiej.
5. Sygn. C.P.5010. K sięga nie up orządkow an a bibliotecznie m ieści ręko pisy i d ruki. T y tu ł całości: R elation de la pom pe du convoi et des céré
m onies des obsèques de la R eine M arie L eszczyńska. N a początku są tu
listy b e n e d y k ty n a opactw a St. D enis B ihana de la F o rê t do ojca, także P ih a n a de la F o rêt, w sp raw ie p ogrzebu królow ej, oryginał (kk. 34). Z k o lei nie znany E rsteich ero w i d ru k u lo tn y p t. R elation de la pom pe du
convoi de la R eine et des cérém onies observées à l’occasion de l’arrivée du Corps de Sa M ajesté en l’A b b a ye Royale de Sa in t — D enis (k. 1) —
(relacja z dnia 2 lipca 1768); w reszcie b ro szura pt. D escription du M auso
lée de T rès H aute, T rès P uissante et Très — E xcellan te Princesse M a rie — C harlotte — Sophie — F élicité L e szczyń ska , Fille de T rès — H aut Très P uissant et Très E x c e lle n t Prince Stanislas prem ier, Roi de Pologne, Duc de Lorraine et de Bar, Princesse de Pologne, Epouse de Très H aut, Très — P uissant et Très — E x c ellen t Prince L ouis X V , Roi de France et de Navarre, érigée en l’église de l’A b b a y e Royale de S a in t — Denis, pour les obsèques qui se fe ro n t dans la m ê m e Eglise, le Jeud i, 11 A o û t 1768.
(Paris 1768) — (ss. 19, nlb. 1, kk. ilu str. 4). B roszura nie jest znana E stre i cherow i; zna on (21, 203) inn ą n a te n sam tem at.
102 J e rzy S ta rn a w sk i
W m uzeum h isto ry czn y m L o ta ry n g ii w N ancy
M usée h isto riq ue L o rra in w N ancy zaw iera m .in. tek sty , k tó re piszą cem u te słowa udało się w czasie k rótkiego p o b y tu w M uzeum zareje stro w ać lub odpisać:
1. L ist 'F ry d eryk a II do S tanisław a Leszczyńskiego, z 28 w rześnia 1752. T ekst ogłoszony w Correspondance inéd ite de Stanislas L e szczy ń sk i
Duc de Lorraine et de Bar avec les Rois de P russe Frédéric — G uil laum e I er et Frédéric II (1736— 1766). P u b lié (...) p a r P. Boyé. P a ris —
N ancy 1906 s. 71—-72.
2. L ist S tan isław a Leszczyńskiego do Je a n — F rançois de la Borde, „ fe r m ier g é n é ra l”, p o tw ierd zający przy znan ie m u te re n u n a w ybud o w a nie H otels des Ferm es. P raw dopodobnie dotąd nie publikow any. Oto tekst.
C o m m erc y 5, 25 lipca 1753 r. M onsieur,
J ’apprends p a r Mon M inistre M onsieur H ubin avec g rande sa tis faction que Vous acceptez le te rra in dans la P lace que je b âtis à N an cy à laqu elle un hom m e de V otre m é rite et de V otre rép u ta tio n donne un nouveau o rn am en t deven ant citoyen p a r cette nouvelle possession dans V otre e n d ro it ou Vous voulez concourir avec m oi à son em be- lissem ent. Je crois que Vous avez donné d é jà Vos o rd re s p o u r q u ’à m esure de Vos ouvrages le m ien puisse av an cer su r ce que j ’ai à faire p o u r érig er la face de V otre m aison p e n d a n t le tem ps qui nous reste de la saison à tra v a ille r. J e suis charm é q u ’à cette occasion j ’en p e u t avoir desceller que je désire de Vous m a rq u e r com bien je Vous suis affectionné
S tanislas Roy A Com m ercy, le 25 de J u ille t 1753
3. L ist S tanisław a A ugusta do S tan isław a Leszczyńskiego, z 15 w rześnia 1764 r., donoszący o dokonanym w yborze na króla. L ist był ogłoszony ju ż w X V III w. w dziele B. P ro y a rta H istoire de Stanislas I (...). T.2. P a ris 1785, s. 118— 19.
JER ZY STA R NA W SK I
M a teria ls concerning S tan isław a n d M a ria L eszczyński in F re n c h collections SUM M ARY
The p ap e r contains th e re g iste r an d , to some e x ten t, a discussion a n d some q u o tatio n s of m a n u scrip ts an d r a r e leaflets, contain ed in m a n u sc rip t collections. T he m a te ria ls h av e n o t b ee n rec o rd e d in fo rm e r bibliographies, including E stre i- c h e r’s bib lio g rap h y a t th e top. T he m a te ria ls belong to F rench, an d p rim a rily P aris collections: B ibliotèque N ationale, M a za rin i’s L ib ra ry , St. G eneviève’s L ib rary , th e A rm o u ry L ib ra ry a n d also th e collection of th e L o rra in e h isto ric al m u seu m in N ancy.
