ROLA PEDAGOGA W KSZTAŁTOWANIU WIEDZY PRAWNEJ MŁODYCH LUDZI W PRZECIWDZIAŁANIU PRZESTĘPCZOŚCI

ROLA PEDAGOGA W KSZTAŁTOWANIU WIEDZY PRAWNEJ MŁODYCH LUDZI W PRZECIWDZIAŁANIU PRZESTĘPCZOŚCI

Autor opracowania:

Mgr Anna Stachowicz

Opracowanie przygotowane w ramach projektu:

Efektywne prawo w efektywnym państwie. Uwarunkowania lokalne w kontekście globalnym, wobec wyzwań XXI w. w walce z przestępczością.

FUNDACJA INSTYTUT PRAWA

USTROJOWEGO

www.ipu.org.pl

https://efektywne-prawo.org.pl/

https://www.facebook.com/fundacjaipu

fundacja@ipu.org.pl

Spis treści

Wprowadzenie ... 3 Istotność poziomu wiedzy młodzieży w zakresie prawa i przestępczości ... 5 Rola pedagoga w kształtowaniu wiedzy a przeciwdziałanie przestępczości ... 7 Narzędzia, którymi dysponuje pedagog do przekazywania wiedzy w zakresie przeciwdziałania

przestępczości ... 10 Zakończenie ... 13 Bibliografia ... 14

Wprowadzenie

Celem tej ekspertyzy jest przedstawienie roli pedagoga w przeciwdziałaniu przestępczości młodych ludzi poprzez kształtowanie ich wiedzy prawnej. W słowniku języka polskiego PWN odnotowane są trzy definicje słowa „pedagog”, tj.: „1. książkowo: nauczyciel, wychowawca;

2. teoretyk w zakresie pedagogii - ogółu środków i metod wychowawczych stosowanych przez nauczycieli i wychowawców; 3. teoretyk w zakresie pedagogiki – nauce o wychowywaniu i nauczaniu”¹. W tejże pracy mowa będzie o pedagogu zdefiniowanym w punkcie pierwszym, czyli o nauczycielu, wychowawcy.

Z uwagi na społeczną doniosłość, badacze interesują się zjawiskiem przestępczości wśród nieletnich². W dziedzinie zapobiegania przestępczości, wśród młodych ludzi nieustannie poszukuje się nowych rozwiązań. Rozważania podjęte w niniejszej pracy swoim zasięgiem obejmą także osoby nieletnie. Anetta Jaworska zauważa, że pojęcie „nieletniego” dostarcza trudności interpretacyjnych, z racji tego, że jest różnie rozumiane w zależności od przepisów prawa³, dostrzega również, że: „w przepisach prawa wyraźnie zaznacza się tendencja do traktowania człowieka jako zdolnego do ponoszenia pełnej odpowiedzialności karnej po ukończeniu 17. roku życia” ⁴. Zgodnie z art. 1 §1 pkt 1-3 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, nieletnimi są: osoby przed ukończeniem 18. roku życia w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji, osoby, które po ukończeniu 13 lat, a przed ukończeniem 17 lat dopuściły się czynu karalnego, osoby w wieku do 21 lat, wobec których wykonywane są środki wychowawcze i poprawcze⁵. Przez przestępczość nieletnich w rozumieniu wyżej wymienionej ustawy rozumie się czyny zabronione określane przez ustawę jako przestępstwo, przestępstwo skarbowe lub niektóre wykroczenia, dokonane przez osoby nieletnie⁶. Przestępstwem jest zgodnie z artykułem 1 §1-3 k.k. czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia⁷, lecz nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu⁸, ponadto nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma⁹. Według art. 10 § 1 Kodeksu karnego oraz art. 8 Kodeksu wykroczeń nieletnim jest osoba, która w chwili popełnienia czynu

1 Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pl/pedagog (dostęp: 30.11.2021 r.).

2B. M. Kałdon, Przestępczość wśród nieletnich a podejmowane działania profilaktyczne, „Seminare. Poszukiwania naukowe”

2015, nr 3, s. 117.

3 A. Jaworska, Leksykon resocjalizacji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012, s. 218.

4 Ibidem.

5Zob. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2018 r. poz. 969; dalej: u.p.n.).

6 Ibidem.

7 Zob. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1444, 1517, z 2021 r. poz. 1023, 2054; dalej: k.k.).

8 Ibidem.

9 Ibidem.

karalnego nie ukończyła 17. roku życia¹⁰. Nieletni nie podlegają środkom karnym, lecz wychowawczym lub poprawczym, z wyjątkiem art. 10 § 2 k.k. oraz w przypadku popełnienia czynu zabronionego wraz z osobą dorosłą¹¹. Wobec osób popełniających czyny karalne, w wieku do 13. roku życia są stosowane jeszcze inne przepisy, tj. art. 426 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że: „Małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę”¹², zgodnie z art. 427 k.c.

odpowiedzialność ta jest przenoszona na osobę sprawującą opiekę nad małoletnim¹³. Ze względu na obszerność tematu zostaną przedstawione jedynie przykładowe role pedagoga i narzędzia, którymi dysponuje do przekazywania wiedzy w zakresie przeciwdziałania przestępczości.

10 Zob. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1740, 2320, z 2021 r. poz. 1509, 2459;

dalej: k.c.) oraz Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz. U. z 2021 r. poz. 2008, 2052, 2269, 2328).

11 Zob. k.k.

12 Zob. k.c.

13 Ibidem.

Istotność poziomu wiedzy młodzieży w zakresie prawa i przestępczości

Niewiele jest dostępnych krajowych opracowań naukowych na temat wiedzy młodzieży w zakresie prawa i przestępczości. W 2019 r. badacze Koła Naukowego Innowacja przy Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, zrealizowali projekt badawczy pt. „Ignorantia iuris nocet? Czy obywatele są prawnie poczytalni?”, którego celem było: „zweryfikowanie poziomu świadomości publicznej, co do nieustannie zmieniającej się rzeczywistości prawnej oraz określenie tego, jak prawo jest postrzegane przez obywateli”¹⁴. W ramach tego projektu zostało wykonane badanie za pomocą ankiety internetowej, do której kwestionariusz został umieszczony za pomocą usługi Google. Wyniki tego badania również udostępniono w internecie¹⁵. W badaniu wzięły udział 523 osoby, z czego 58% z nich było z grupy wiekowej 18-26 lat, ta grupa wyróżniła się brakiem poczucia obowiązku przestrzegania prawa, niską oceną jakości prawa oraz równie niską świadomością prawną¹⁶. Brunon Hołyst wśród podstawowych bodźców, które determinują przestępczość nieletnich wymienia poczucie bezkarności, które może mieć związek m.in. z niską świadomością prawną, a nie tylko z ewentualną wcześniejszą działalnością przestępczą, za którą nieletni nie został ukarany. Inne czynniki, które podaje Hołyst to:

chęć zdobycia pieniędzy lub innych korzyści materialnych, zaimponowanie innym, namowa kolegów bądź dorosłych osób, chęć przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych, powielanie wzorców i zachowań mających swoje źródło w domu rodzinnym, poszukiwanie akceptacji, gdy nie można znaleźć oparcia i poczucia bezpieczeństwa wśród rodziców i opiekunów¹⁷.

Na niski poziom wiedzy prawnej młodych ludzi, a co za tym idzie poczucie bezkarności lub po prostu niewiedzę, że jakiś rodzaj aktywności jest czynem zabronionym może wskazywać wciąż wysoka liczba nieletnich sprawców dopuszczających się czynów karalnych. Według danych opublikowanych przez Biuro Prewencji Komendy Głównej Policji w okresie od stycznia do grudnia 2020 roku, na terenie całej Polski policjanci ujawnili podejrzanych 8.287 nieletnich sprawców (większość z nich stanowili chłopcy- 6.749, tj. 81,4%, natomiast dziewczęta- 1.538, tj. 18,6%) czynów karalnych (pełny katalog przestępstw), którym udowodniono popełnienie 18.951 czynów¹⁸.

14 Zob. Fanpage Koła Naukowego Innowacja na portalu Facebook, https://www.facebook.com/kolonaukoweinnowacja (dostęp: 30.11.2021 r.).

15Zob. Wyniki badania ankietowego przeprowadzonego przez osoby działające w Kole Naukowym Innowacja przy Wydziale

Prawa Uniwersytetu w Białymstoku dostępne na:

https://docs.google.com/spreadsheets/d/1Gr9Q6aTGuVD0YOerjLzUqPBS4aAgxiwM8aCrLPgouJc/edit?usp=sharing (dostęp:

30.11.2021 r.).

16 Za: J. Ali Farhan, M. Jamiołkowska, Nauczanie prawa w szkołach średnich - analiza status quo i ocena rozwiązań systemowych, „Krytyka Prawa” 2020, t. 12, nr 2, s. 59-60.

17Zob. B. Hołyst, Kryminologia, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2001, s. 450.

18Informacja dotycząca stanu zagrożenia przestępczością nieletnich w Polsce w 2020 roku, s. 3, do pobrania na stronie:

https://policja.pl (dostęp: 30.11.2021 r.).

Biorąc pod uwagę powyższe, już w tym miejscu można wskazać na wysoką istotność roli pedagoga w kształtowaniu wiedzy prawnej młodych ludzi, a tym samym na możliwy wkład pedagogów w przeciwdziałaniu przestępczości młodzieży. Ważną rolę jaką odgrywa szkoła i pracujący w niej pedagodzy potwierdzają słowa Bronisława Urbana, który uważa, że „konieczność wypełniania przez szkołę funkcji profilaktycznej […] wynika z istoty i głównych uwarunkowań współczesnych dewiacji.

Dotyczy to zarówno przestępczości, jak i wszelkich uzależnień, głównie narkomanii” ¹⁹.

19 B. Urban, Zachowania dewiacyjne młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 202.

Rola pedagoga w kształtowaniu wiedzy a przeciwdziałanie przestępczości

Wyniki badań przeprowadzonych w 2017 roku przez Joannę Borowik, które dotyczyły roli pedagoga w kształtowaniu tożsamości młodzieży w kontekście zagrożeń współczesności, doprowadziły m.in. do konkluzji, że: „[…] świat, w którym wychowuje się współczesna młodzież stawia przed pedagogami wiele wyzwań sprawiających, że nie mogą oni zamykać się w utartych schematach”²⁰. Pedagog może przełamać schemat m.in. poprzez poznanie języka, którym posługuje się młodzież, ta działalność określana jest mianem krzewienia „kultury języka”²¹. Milena Miałkowska-Kozaryna uważa, że: „Każdy nauczyciel, niezależnie od prowadzonego przedmiotu, powinien udoskonalać język młodzieży i rozwijać umiejętność posługiwania się nim w sposób poprawny i sprawny”²². Wyżej wspomniana autorka podkreśla również, że: „język jest podstawowym narzędziem pracy nauczyciela”²³ i zwraca uwagę na fakt, że: „pedagodzy bardzo często zapominają, że narzędzie to ulega dezaktualizacji, podobnie jak wiedza, którą przekazują na zajęciach”²⁴. Dlatego autorka ta podjęła próbę zwrócenia uwagi na potrzebę poznawania przez pedagogów języka, którego używają młodzi ludzie. Uważa, że: „dzięki temu nauczyciele mogą niejednokrotnie zrozumieć wypowiedź ucznia, a co za tym idzie – podjąć odpowiednią interwencję”²⁵. Jej zdaniem pedagog powinien: „znać wyrażenia codzienne, wiedzieć co oznaczają skróty stosowane w wiadomościach tekstowych, a przede wszystkim być wyczulonym na sformułowania mogące świadczyć o zachowaniach patologicznych”²⁶.

Szkoła powinna być miejscem, w którym młodzi ludzie kształtują swoje morale i uczą się skutecznych metod rozwiązywania problemów, pedagodzy powinni realizować wśród nieletnich uczniów zasady profilaktyki poprzez użycie różnorodnych środków, metod i strategii profilaktycznych²⁷. Pedagog, aby skutecznie kształtować wiedzę młodych ludzi i przyczyniać się do przeciwdziałania przestępczości, powinien również na bieżąco aktualizować i poszerzać swoją wiedzę na temat nowych niebezpiecznych zjawisk (również tych, które mają miejsce w sieci) występujących wśród młodych

20 J. Borowik, Rola pedagoga w kształtowaniu tożsamości młodzieży w kontekście zagrożeń współczesności, „Pogranicze.

Studia Społeczne” 2017, t. XXXI, s. 126.

21M. Miałkowska-Kozaryna, Nauczycielu mów slangiem! – język, jako podstawowe narzędzie pracy pedagoga, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2020, nr 2 (587), s. 39.

22 Ibidem.

23 Zob. Abstrakt w języku polskim do artykułu M. Miałkowskiej-Kozaryny, Nauczycielu…, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ceon.element-1620a57c-f2f7-3d24-83e0-9d13febd6063 (dostęp:

30.11.2021 r.).

24 Ibidem.

25 Ibidem.

26 Ibidem.

27T. Sołtysiak , J. Sudar-Malukiewicz, Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży, Wydawnictwo: Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2005, s. 345.

ludzi. Tak aby odpowiednio dopasować tematy działań profilaktycznych prowadzonych w danej szkole w ramach szkolnych programów profilaktycznych oraz wychowawczych. Według definicji Zbigniewa B. Gasia profilaktyka to: „proces wspomagania jednostki w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, ograniczenie i likwidowanie czynników, które zaburzają rozwój i dezorganizują zdrowy styl życia oraz inicjowanie i wzbogacanie czynników sprzyjających zdrowemu stylu życia” ²⁸. Joanna Szymańska podkreśla dwa główne cele profilaktyki, pierwszy to wzmocnienie zachowań prawidłowych, a drugi to redukcja czynników ryzyka²⁹.

Zdaniem Mariusza Jędrzejko działania pedagogów o charakterze profilaktycznym są podstawową formą zapobiegania zachowaniom patologicznym w środowisku szkolnym³⁰. Jerzy Kwaśniewski pojęciem „patologia” określa rozmaite formy społecznego zła czy też społecznych dolegliwości³¹. Jako zło uznaje on: „te cechy życia zbiorowego, które w żaden sposób nie dadzą się pogodzić z uznawanymi i akceptowanymi powszechnie wartościami społecznymi”³². Piotr Zawada zaznacza, że pojęcie patologii społecznej jest znane społeczeństwu już od dawna i najczęściej rozumiane jako: „zjawisko społecznego zachowania się jednostek i grup oraz funkcjonowania instytucji społecznych pozostające w sprzeczności z wartościami i zasadami akceptowanymi przez dane społeczeństwo”³³. Przypomina też o istnieniu dwóch dysfunkcji człowieka, tj. o patologii społecznej indywidualnej (gdy pojedyncze osoby są nosicielami oraz przekaźnikami zachowań i cech negatywnych) oraz o patologii życia zorganizowanego (do oddziaływań niepożądanych w strukturach społecznych przyczynia się człowiek)³⁴. Zawada przypomniał również najczęstsze zjawiska powszechnie uważane za przejaw patologii społecznych, tj.: alkoholizm, narkomania, samobójstwa, przemoc, przestępczość³⁵. Ten sam autor zaznacza, że istnieją też inne rodzaje patologii społecznych poza wymienionymi, lecz rzadziej występują w społeczeństwie albo po prostu istnieją w nim od niedawna. Jako przykład stosunkowo nowo powstałego rodzaju patologii społecznej podaje uzależnienie od Internetu, które istnieje dopiero od XXI wieku, a jego zdaniem: „już rodzi problemy, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, które korzystają z jego dobrodziejstw w niekontrolowany sposób, co z czasem w wielu

28Z. B. Gaś, Psychoprofilaktyka: Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998.

29 J. Szymańska, Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Wydawnictwo MEN, Warszawa 2002, s. 67.

30 M. Jędrzejko, Młodzi ludzie w świecie wielowymiarowego ryzyka: ujęcie socjopedagogiczne, „Społeczeństwo i Rodzina” 2013, 35 (2), s. 13.

31J. Kwaśniewski, Patologia społeczna. Wybrane problemy, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1991, s. 23.

32 Ibidem.

33 P. Zawada, Uzależnienie od Internetu jako wyraz patologii społecznej, „Seminare. Poszukiwania naukowe” 2020, t. 41, nr 3, s. 92.

34 Ibidem.

35 Ibidem.

przypadkach przeradza się w kłopoty na rożnych poziomach życia osoby ludzkiej”³⁶. W sieci coraz częściej popełniane są przestępstwa. Aleksandra Łysik podjęła próbę zdefiniowania przestępstwa internetowego jako: „każdego rodzaju czynu zabronionego, do popełnienia którego wykorzystano sieć Internet lub w przypadku którego usługi sieciowe, bądź te usługi oferowane przez człowieka za pośrednictwem sieci, umożliwiły jego realizację” ³⁷. Jako przykłady przestępstw internetowych można wymienić: hacking – zachowanie, które polega na uzyskaniu dostępu do systemu informatycznego lub danych komputerowych³⁸; phishing i pharming – to wyłudzanie danych użytkowników³⁹; cyberbullying – jest formą współczesnego mobbingu rówieśniczego, który z przestrzeni tradycyjnych kontaktów międzyludzkich przeniósł się do sieci⁴⁰; outing – to udostępnianie prywatnych materiałów ofiary (np. zdjęć, filmów, fragmentów rozmów)⁴¹; cyberstalking – jest śledzeniem ofiary oraz nękaniem jej niechcianymi komunikatami i obserwowaniem jej działalności w przestrzeni internetowej⁴²; zniesławienie i znieważenie⁴³; sexting – jest to zjawisko polegające na przesyłaniu za pośrednictwem sieci lub publikowaniu online osobistych materiałów o charakterze erotycznym lub pornograficznym

44; grooming – to działania polegające na nawiązaniu kontaktu z dzieckiem, w szczególności za pomocą Internetu i przy użyciu środków manipulacji do nawiązania z nim relacji o podłożu seksualnym⁴⁵; happy slapping – to zjawisko polegające na filmowaniu osób w upokarzającej sytuacji, a następnie publikowaniu nagranych materiałów w Internecie⁴⁶. Oprócz wymienionych powyżej zagrożeń płynących z Internetu jest znacznie więcej, zapewne będą się pojawiać nowe. Pedagodzy zatem powinni stale podnosić swoje kompetencje w zakresie rozpoznawania i reagowania na nie, aby skutecznie edukować młodych ludzi, żeby zapobiec popełnianiu przez nich przestępstw lub przed staniem się ofiarą przestępstwa.

36 Ibidem.

37 A. Łysik A., Patologie w cyberprzestrzeni. Psychologia sprawców przestępstw internetowych, „Zeszyty Studenckie Wydziału Ekonomicznego ‘Nasze Studia’” 2015, nr 7, s. 99.

38 F. Radoniewicz, Odpowiedzialność karna za przestępstwo hackingu, „Prawo w działaniu. Sprawy Karne” 2013, nr 13, s. 122.

39 K. Dyrla-Mularczyk, M. Pluciński, Cyberbullying i agresja elektroniczna jako współczesne zagrożenia dla komunikacji w sieci,

„Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2017, t. 20, nr 4 (80), s. 77.

40 Ibidem.

41 Ibidem, s. 79.

42 Ibidem.

43 T. Fołta, A. Mucha, Zniesławienie i znieważenie w Internecie, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 11.

44S. Bębas, „Sexting – nowe zagrożenie wśród dzieci i młodzieży”, „Labor et Educatio” 2015, nr 3, s. 433.

45 Za.: E. M. Truskolaska, Grooming, czyli uwodzenie małoletnich przez internet – aspekty kryminologiczne oraz prawne,

„Prawo w działaniu. Sprawy Karne” 2021, nr 47, s. 72; Art. 200 a § 1 k.k.: „Kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12”.

46 K. Z. Czeszejko-Sochacka, Konstytucyjne i karne aspekty demoralizacji młodzieży na przykładzie zjawiska happy slapping,

„Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2021, nr 1 (59), s. 335; Art. 190 a k.k.: „Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności do lat 8”.

Narzędzia, którymi dysponuje pedagog do przekazywania wiedzy w zakresie przeciwdziałania przestępczości

W literaturze przedmiotu, pojęcie edukacji prawnej jest zazwyczaj określane jako działalność edukacyjna umożliwiająca przekazanie społeczeństwu podstawowej wiedzy na temat prawa, co w konsekwencji skutkuje zwiększeniem świadomości prawnej⁴⁷, natomiast celem jest: „poznanie zasad funkcjonowania prawa i porządku prawnego, kształtowanie świadomości własnych praw oraz wyrobienie nawyku postępowania zgodnie z obowiązującym prawem”⁴⁸. Zazwyczaj w szkolnych programach nauczania nie pojawia się oddzielny przedmiot o nazwie „edukacja prawna”, najczęściej treści z dziedziny prawa zintegrowane są z różnymi przedmiotami. Głównie ta problematyka jest realizowana w ramach obowiązkowego w klasie 8 szkoły podstawowej, a następnie we wszystkich typach szkół ponadpodstawowych, tj. liceum ogólnokształcącym, technikum, branżowej szkole pierwszego i drugiego stopnia przedmiotu „wiedza o społeczeństwie”⁴⁹. W programach jedynie niektórych szkół można natrafić na oddzielny przedmiot z zakresu edukacji prawnej, lecz najczęściej jest realizowany w szkołach średnich zawodowych i technicznych jako przedmiot uzupełniający lub fakultatywny⁵⁰. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r.

w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół, przedmiot „wiedza o społeczeństwie”

realizowany jest w szkołach podstawowych w klasie 8 w wymiarze 2 godzin tygodniowo, natomiast w szkołach średnich w klasie 1 i 2 liceum oraz w klasie 4 i 5 technikum w wymiarze 1 godziny tygodniowo. W branżowej szkole pierwszego stopnia w klasie 3, a w branżowej szkole drugiego stopnia w klasie 1 (1 godzina tygodniowo dla każdego stopnia szkoły branżowej) ⁵¹.

Biorąc pod uwagę niewielką ilość godzin przeznaczonych w szkołach na zagadnienia dotyczące edukacji prawnej, pomocne dla pedagogów, a wartościowe dla uczniów są z pewnością programy i projekty edukacyjne mające na celu podnoszenie wiedzy prawnej młodych ludzi i przyczyniające się tym samym do przeciwdziałania przestępczości. Wiele godnych uwagi i nieodpłatnych programów skierowanych do młodych osób oferuje Ministerstwo Sprawiedliwości są to m.in.: „Przygody z Paragrafem – inaczej niż zwykle”, „Lekcje o Legislacji”, „Lekcje o Pomocy Pokrzywdzonym”, „Lekcje o Mediacji”, „Lekcje o Nieodpłatnej Pomocy Prawnej i Nieodpłatnym Poradnictwie Obywatelskim”.

47 D. Dziewulak, Edukacja prawna w szkolnictwie podstawowym i średnim w Polsce, wybranych państwach Unii Europejskiej oraz w Serbii i Wielkiej Brytanii, „Zeszyty Prawnicze BAS” 2020, nr 4 (68), s. 220-221.

48 Ibidem, s. 221.

49 Ibidem, s. 223.

50 Ibidem, s. 220.

51Zob. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz. U. z 2019 r. poz. 639 z późn. zm.).

Pedagodzy cały czas mogą zgłaszać udział swoich klas w tychże projektach⁵². W związku z epidemią wirusa wywołującego chorobę COVID-19, większość lekcji w ramach projektów odbywa się w trybie zdalnym⁵³. Oprócz wyżej wspomnianych projektów istnieje również nieodpłatny program edukacyjny pn. „Lekcje z Temidą”, który organizuje fundacja Altum, program jest finansowany ze środków Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości⁵⁴. Celem tego programu jest, jak piszą na swojej stronie internetowej organizatorzy: „podnoszenie poziomu wiedzy oraz świadomości prawnej wśród dzieci i młodzieży”⁵⁵. Dobrym pomysłem jest również organizowanie w szkołach konkursów wiedzy o prawie i zgłaszanie przez pedagogów uczniów do udziału w konkursach zewnętrznych, np. do „Akademii Wiedzy o Prawie” organizowanej przez Krajową Radę Radców Prawnych, której jednym z celów jest wzrost świadomości prawnej młodzieży oraz pogłębianie wiedzy o prawie⁵⁶.

Warto wspomnieć, że od 2004 r. obchodzony, jest również w Polsce „Dzień Bezpiecznego Internetu”, ustanowiony z inicjatywy Komisji Europejskiej w ramach programu „Bezpieczny Internet”⁵⁷. Jest to doskonała okazja dla pedagoga, aby zapoznać młodzież z zasadami netykiety i porozmawiać o zagrożeniach płynących z sieci, w tym o cyberprzestępstwach. Na stronach internetowych Polskiego Centrum Programu Safer Internet (PCPSI), które tworzą państwowy instytut badawczy NASK (koordynator PCPSI) oraz Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę (dawniej Fundacja Dzieci Niczyje) znajduje się wiele ciekawych scenariuszy z propozycjami lekcji dla dzieci i młodzieży w różnym przedziale wiekowym oraz oferta projektów edukacyjnych m.in. „Sieciaki”, „Necio”, „Digital Youth”,

„Plik i Folder” ⁵⁸.

Jako że w 2020 r. według statystyk prowadzonych przez Biuro Prewencji Komendy Głównej Policji przestępstwa z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii⁵⁹były najczęściej stwierdzanymi czynami karalnymi o znamionach przestępstw (36,9% ogółu czynów karalnych) ⁶⁰, pedagodzy we wszystkich typach szkół powinni często organizować zajęcia profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania

52 Stan na 30.11.2021 r.

53 Zob. Edukacja prawna, programy dla szkół, które oferuje Ministerstwo Sprawiedliwości:

https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/edukacja-prawna?page=1&size=10 (dostęp: 30.11.2021 r.).

54Strona internetowa programu „Lekcje z Temidą”, https://lekcjeztemida.pl (dostęp: 30.11.2021 r.).

55 Ibidem.

56Zob. Strona internetowa Krajowej Izby Radców Prawnych, https://kirp.pl (dostęp: 30.11.2021 r.).

57 K. Cenda-Miedzińska, Działalność edukacyjno-wychowawcza w Polsce i Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa, [w:] Z.

Kwiasowski i M. Campion (red.), Polska w Unii Europejskiej : wybrane aspekty polityki bezpieczeństwa w działalności edukacyjno-wychowawczej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2013, s. 110.

58Zob. Strona internetowa Polskiego Centrum Programu Safer Internet, https://www.saferinternet.pl (dostęp: 30.11.2021 r.).

59 Zob.: Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2020 r. poz. 2050).

60Informacja dotycząca stanu zagrożenia przestępczością nieletnich w Polsce w 2020 roku, s. 23, do pobrania na stronie:

https://policja.pl (dostęp: 30.11.2021 r.).

uzależnieniu od narkotyków, alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych. Godnym polecenia jest program edukacyjny pt. „ARS, czyli jak dbać o miłość?”⁶¹, dotyczący właśnie zapobieganiu używania przez młodzież substancji psychoaktywnych, tj. alkoholu, tytoniu, narkotyków i tzw. środków zastępczych - dopalaczy. Wszystkie materiały do projektu pedagog może bezpłatnie pobrać ze strony internetowej. W programie wykorzystuje się nie tylko metody podające, tj. przekaz wiedzy przez nauczycieli, ale także metody aktywizujące uczniów, tj. rozmowy, projekty, praca w grupach⁶². Pedagodzy mogą również tworzyć swoje autorskie programy, którymi za pośrednictwem Internetu mogą dzielić się z innymi nauczycielami, mające na celu podnoszenie wiedzy prawnej i świadomości młodych ludzi, co może przyczynić się do przeciwdziałania przestępczości.

61Zob.: Program edukacyjny pt. „ARS, czyli jak dbać o miłość?”, https://www.gov.pl/web/psse-zary/profilaktyczny-program- w-zakresie-przeciwdzialania-uzaleznieniu-od-alkoholu-tytoniu-i-innych-srodkow-psychoaktywnych, (dostęp: 30.11.2021 r.).

62 Ibidem.

Zakończenie

Podsumowując, pedagog aby dobrze spełniać swoją rolę w kształtowaniu wiedzy prawnej młodych ludzi w przeciwdziałaniu przestępczości powinien:

- aktualizować swoją wiedzę, w zakresie regulacji prawnych, stanowiących reakcje Państwa na nowe zagrożenia;

- poznawać język, aby lepiej zrozumieć młodych ludzi i w porę reagować na niepokojące sygnały;

- wspierać rodziny swoich uczniów i angażować je w proces wychowania realizowany przez szkołę;

- zgłaszać szkołę, w której pracuje do udziału w wartościowych projektach (lub przeprowadzać samodzielnie/tworzyć własne i dzielić się nimi w sieci), mających na celu podnoszenie wiedzy prawnej młodych ludzi, ponieważ większa świadomość może przyczynić się do zmniejszenia ilości przypadków popełniania wykroczeń lub przestępstw przez młodych ludzi;

- organizować w szkole pozalekcyjne wydarzenia edukacyjne z zakresów mogących skutkować ograniczeniem przestępczości, w tym wiedzy o prawie i zgłaszać uczniów do tych organizowanych przez podmioty zewnętrzne;

- zadbać o optymalną liczbę tematów lekcji wychowawczych dotyczących szkodliwości i następstw (nie tylko tych zdrowotnych, ale też prawnych) picia alkoholu oraz posiadania i zażywania narkotyków, czy innych środków psychoaktywnych;

- prowadzićprofilaktykę zachowań autodestrukcyjnych;

- organizować w szkole zajęcia na temat zagrożeń związanych z korzystaniem przez młodzież z Internetu, telefonów komórkowych i innych nowoczesnych technologii, co jest szczególnie ważne w obecnych czasach, gdy ze względu na epidemię COVID-19 część zajęć lekcyjnych odbywa się zdalnie za pośrednictwem platform internetowych;

- rozmawiać z młodzieżą o cyberprzestępstwach, o tym, że w sieci nikt nie jest anonimowy, uświadamiać, gdzie można szukać pomocy gdy padnie się ofiarą cyberprzestępstwa czy którejś z form cyberprzemocy, przedstawiać alternatywne formy spędzania wolnego czasu (nie tylko korzystanie z Internetu), ale np. zachęcanie do czytania książek czy uprawiania różnych form aktywności fizycznej na świeżym powietrzu.

Bibliografia

Literatura:

1. Bębas S., „Sexting – nowe zagrożenie wśród dzieci i młodzieży”, „Labor et Educatio” 2015, nr 3.

2. Borowik J., Rola pedagoga w kształtowaniu tożsamości młodzieży w kontekście zagrożeń współczesności, „Pogranicze. Studia Społeczne” 2017, t. XXXI.

3. Cenda-Miedzińska K., Działalność edukacyjno-wychowawcza w Polsce i Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa, [w:] Kwiasowski Z., Campion M. (red.), Polska w Unii Europejskiej : wybrane aspekty polityki bezpieczeństwa w działalności edukacyjno-wychowawczej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2013.

4. Czeszejko-Sochacka K. Z., Konstytucyjne i karne aspekty demoralizacji młodzieży na przykładzie zjawiska happy slapping, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2021, nr 1 (59).

5. Dyrla-Mularczyk K., Pluciński M., Cyberbullying i agresja elektroniczna jako współczesne zagrożenia dla komunikacji w sieci, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2017, t. 20, nr 4 (80).

6. Dziewulak D., Edukacja prawna w szkolnictwie podstawowym i średnim w Polsce, wybranych państwach Unii Europejskiej oraz w Serbii i Wielkiej Brytanii, „Zeszyty Prawnicze BAS” 2020, nr 4 (68).

7. Ali Farhan J., Jamiołkowska M., Nauczanie prawa w szkołach średnich - analiza status quo i ocena rozwiązań systemowych, „Krytyka Prawa” 2020, t. 12, nr 2.

8. Fołta T., Mucha A., Zniesławienie i znieważenie w Internecie, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 11.

9. Gaś Z. B., Psychoprofilaktyka: Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998.

10. Hołyst B., Kryminologia, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2001.

11. Jaworska A., Leksykon resocjalizacji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012.

12. Jędrzejko M., Młodzi ludzie w świecie wielowymiarowego ryzyka: ujęcie socjopedagogiczne,

„Społeczeństwo i Rodzina” 2013, 35 (2).

13. Kałdon B. M., Przestępczość wśród nieletnich a podejmowane działania profilaktyczne, „Seminare.

Poszukiwania naukowe” 2015, nr 3.

14. Kwaśniewski J., Patologia społeczna. Wybrane problemy, Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1991.

15. Łysik A., Patologie w cyberprzestrzeni. Psychologia sprawców przestępstw internetowych, „Zeszyty Studenckie Wydziału Ekonomicznego ‘Nasze Studia’” 2015, nr 7.

16. Miałkowska-Kozaryna M., Nauczycielu mów slangiem! – język, jako podstawowe narzędzie pracy pedagoga, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2020, nr 2 (587).

17. Radoniewicz F., Odpowiedzialność karna za przestępstwo hackingu, „Prawo w działaniu. Sprawy Karne” 2013, nr 13.

18. Sołtysiak T. , Sudar-Malukiewicz J., Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profilaktyka i resocjalizacja młodzieży, Wydawnictwo: Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2005.

19. Szymańska J., Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Wydawnictwo MEN, Warszawa 2002.

20. Truskolaska E. M., Grooming, czyli uwodzenie małoletnich przez internet – aspekty kryminologiczne oraz prawne, „Prawo w działaniu. Sprawy Karne” 2021, nr 47,

21. Urban B., Zachowania dewiacyjne młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.

22. Zawada P., Uzależnienie od Internetu jako wyraz patologii społecznej, „Seminare. Poszukiwania naukowe” 2020, t. 41, nr 3.

Akty normatywne:

1. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz. U. z 2019 r. poz. 639 z późn. zm.).

2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1444, 1517, z 2021 r.

poz. 1023, 2054).

3. Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz. U. z 2021 r. poz. 2008, 2052, 2269, 2328).

4. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1740, 2320, z 2021 r. poz.

1509, 2459).

5. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2018 r. poz. 969).

6. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2020 r. poz. 2050).

Netografia:

1. Abstrakt w języku polskim do artykułu M. Miałkowskiej-Kozaryny, Nauczycielu mów slangiem! – język, jako podstawowe narzędzie pracy pedagoga, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2020,

nr 2 (587), http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ceon.element-1620a57c- f2f7-3d24-83e0-9d13febd6063 (dostęp: 30.11.2021 r.).

2. Edukacja prawna, programy dla szkół, które oferuje Ministerstwo Sprawiedliwości:

https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/edukacja-prawna?page=1&size=10 (dostęp:

30.11.2021 r.).

3. Fanpage Koła Naukowego Innowacja na portalu Facebook,

https://www.facebook.com/kolonaukoweinnowacja (dostęp: 30.11.2021 r.).

4. Informacja dotycząca stanu zagrożenia przestępczością nieletnich w Polsce w 2020 roku, do pobrania na stronie: https://policja.pl (dostęp: 30.11.2021 r.).

5. Program edukacyjny pt. „ARS, czyli jak dbać o miłość?”, https://www.gov.pl/web/psse- zary/profilaktyczny-program-w-zakresie-przeciwdzialania-uzaleznieniu-od-alkoholu-tytoniu-i- innych-srodkow-psychoaktywnych, (dostęp: 30.11.2021 r.).

6. Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pl (dostęp: 30.11.2021 r.).

7. Strona internetowa Krajowej Izby Radców Prawnych, https://kirp.pl (dostęp: 30.11.2021 r.).

8. Strona internetowa Polskiego Centrum Programu Safer Internet, https://www.saferinternet.pl (dostęp: 30.11.2021 r.).

9. Strona internetowa programu „Lekcje z Temidą”, https://lekcjeztemida.pl (dostęp: 30.11.2021 r.).

10. Wyniki badania ankietowego przeprowadzonego przez osoby działające w Kole Naukowym Innowacja przy Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku dostępne na:

https://docs.google.com/spreadsheets/d/1Gr9Q6aTGuVD0YOerjLzUqPBS4aAgxiwM8aCrLPgouJc /edit?usp=sharing (dostęp: 30.11.2021 r.).