Jacek Czechowicz
https://orcid.org/0000-0002-7592-7199 Instytut Historii Architektury
i Konserwacji Zabytków Politechnika Krakowska https://doi.org/10.18778/2084-851X.09.08
Bazylika św. Marii Magdaleny i św. Stanisława w Szczepanowie – od gotyckiego kościoła długoszo-
wego po dwudziestowieczny kościół podwójny
Streszczenie. Ceglano-kamienny kościół gotycki wzniesiony w 1470 roku w Szcze- panowie z fundacji Jana Długosza jest interesującym przykładem przeobrażenia świą- tyni w kaplicę. Po neogotyckiej rozbudowie w latach 1907–1914 powstał w tym miejscu kościół w istocie podwójny, zawierający elementy zarówno spójne, jak i kontrastowe – pod względem gabarytów i stylistyki. Niniejszy artykuł zawiera charakterystykę kolej- nych przemian strukturalnych tej niewielkiej pierwotnie budowli, która – znacznie powiększona na początku XX wieku – uzyskała charakter obiektu niemal katedralnego.
Pomimo tak radykalnych działań szczepanowska świątynia stanowi przykład zespołu architektonicznego, w którym obydwie części – średniowieczna i neogotycka – są dla siebie wzajemnym tłem i uzupełnieniem.
Słowa kluczowe: Fundacje Jana Długosza, Szczepanów, kościół gotycki
I. Kościół
K
ościół św. Marii Magdaleny w Szczepanowie, małopolskiej wsi położonej na północny wschód od Brzeska, nie był pierwszym obiektem sakralnym w tym miejscu, ponieważ wcześniej funkcjonowały tu budowane kolejno po sobie dwie drewniane świątynie. Szczepanów, wskazany w średniowiecznych kronikach jako miejsce narodzin św. Stanisława biskupa, już od XI wieku stał sięmiejscowością o szczególnym znaczeniu – drugim po Krakowie ośrodkiem kultu tego świętego1. Tutejsze świątynie były zatem kościołami parafialnymi o charak- terze sanktuarium pielgrzymkowego, co miało istotny wpływ na trwałość ich formy architektonicznej. Pomimo radykalnej, dokonanej ponad stulecie temu rozbudowy gotycka struktura dawnego kościoła została utrzymana w niemal niezmienionej postaci i jest zapewne przybliżonym odpowiednikiem poprzedniej drewnianej świątyni. Obecny szczepanowski kościół stanowi zarazem przykład wieloetapo- wych przeobrażeń zespołu sakralnego, w którym relacje: świątynia–kaplica ulegały na przestrzeni stuleci różnorodnym modyfikacjom. W ich rezultacie stojący po dziś dzień piętnastowieczny obiekt może być traktowany zarówno jako odrębna kaplica przynależna do większej, dwudziestowiecznej świątyni, jak również jako nietypowa nawa boczna tejże.
Murowany gotycki kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny powstał jako ostatnia z pięciu (po Chotlu Czerwonym) sakralnych fundacji Jana Długosza, budowanych na przestrzeni trzech dekad. Formy przestrzenne owych świątyń były wynikiem spójnego planu, opracowanego syntetycznie na bazie typowego układu gotyckiego kościoła, lecz programowo zredukowanego, za to cechującego się przej- rzystością i starannie dobranymi wielkościami bazującymi na podstawowych zależnościach geometrycznych wyrażonych stosunkami: 2 : 3 oraz 5 : 72. Wyzna- czyły one moduły dla poszczególnych części świątyni, a także wpłynęły na organi- zację podziałów elewacyjnych, decydując o kształcie i wyrazie architektonicznym kościoła, jakkolwiek niewielkiego, ale cechującego się absolutnie doskonałymi, czytelnymi proporcjami.
Pełnym obrazem struktury gotyckiego kościoła św. Marii Magdaleny dysponu- jemy dzięki inwentaryzacji wykonanej przez znakomitego konserwatora zabytków, profesora krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych – Władysława Łuszczkiewicza, który przybył do Szczepanowa w roku 1893. Badacz z dużą dokładnością i skrupulatnością wykonał zaopatrzone w wymiary i podziałkę liniową rysunki świątyni – widoki, elewacje, rzut, przekrój oraz detale, które wraz z krótkim, syntetycznym opisem zamieścił w publikacji jako jeden z wyników własnych eksploracji naukowych na terenie ziemi krakowskiej (il. 1)3.
Średniowieczny kościół św. Marii Magdaleny jest świątynią orientowaną z jedną prostokątną nawą krytą belkowym stropem oraz węższym prezbiterium zamkniętym połową heksagonu, krytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, połączonym z nawą ostrołukową, arkadą tęczową. Od północy do prezbiterium przylegała prostokątna
1 BIELAK 2011, s. 161; MRÓZ 2003, s. 110, 111.
2 ŁUSZCZKIEWICZ 1880, s. 60.
3 ŁUSZCZKIEWICZ 1868.
163 TECHNE T E X N H
S E R I A N O W A
zakrystia sklepiona krzyżowo. W połowie południowej elewacji nawy zbudowano kwadratową kruchtę z krzyżowo-żebrowym sklepieniem. Wewnątrz nawa posiadała drewniany balkon, przyległy do zachodniej ściany chóru muzycznego. W całym kościele znajdowało się pierwotnie sześć kamiennych, profilowanych, ostrołuko- wych portali, obramowujących następujące wejścia: zachodnie, w osi nawy głównej, południowe – z zewnątrz do kruchty, następnie z kruchty do nawy, z prezbiterium do zakrystii, z nawy do klatki schodowej prowadzącej w grubości południowego muru na chór oraz z klatki schodowej na poziom chóru.
1. Szczepanów, kościół św. Marii Magdaleny, rysunki inwentaryzacyjne z 1893 roku (wybrane fragmenty), za: ŁUSZCZKIEWICZ 1868
W nawie umieszczono po jednym ostrołukowym oknie z obydwu stron kruchty oraz dodatkowo oculus ponad chórem. Prezbiterium posiada dwa ostrołukowe okna od południa i jedno od wschodu. Zakrystię doświetlało jedno małe okno w ścianie wschodniej. Nawa i zakrystia nie posiadały okien od strony północnej. Jedynym otworem w północnej elewacji kościoła było wyprowadzenie wąskiego kanału lavabo z zakrystii. Narożniki świątyni ujęto przyporami, których nie zbudowano w naroż- nikach kruchty oraz północnym narożniku trójbocznego zamknięcia prezbiterium, bowiem w tym miejscu obciążenia ze sklepień przejmował masyw zakrystii. Dodat- kowa, pośrednia przypora ustawiona jest pomiędzy dwoma południowymi oknami prezbiterium.
Przyjęte podstawowe proporcje geometryczne kontynuuje plan świątyni ukształtowany na bazie kwadratowych pól. Podłużna nawa stanowi prostokąt o bokach w stosunku długości 2 : 3; tym samym wewnętrzne pole zawiera sześć kwadratowych modułów. Tak samo określono wewnętrzne proporcje prezbiterium, jednak tutaj wschodnie narożniki prostokątnego obwodu są ścięte przeciwległymi murami trójbocznego zamknięcia. Szerokość prezbiterium wynosi ⅔ szerokości nawy. Wewnętrzna przestrzeń kruchty jest kwadratowym modułem stanowiącym
⅙ powierzchni prezbiterium, natomiast wielkość zakrystii stanowi 1 + ⅔ kwa- dratu modułu nawy. Taki sposób organizacji planu ułatwiał zapewne budowniczym dowiązanie się do odpowiednio wyznaczonej siatki modularnej, ale także wpłynął na uzyskanie harmonijnych relacji przestrzennych i zarazem proporcji dla całej formy architektonicznej małego kościoła (il. 2).
Wyważonymi zależnościami cechują się też kompozycje elementów architekto- nicznych na poszczególnych elewacjach. Ich układ wynika przede wszystkim z geo- metrii planu: rozstawienie okien i portali, poziomy gzymsów, wysokość podmu- rówki czy relacje wielkościowe form dyktowane są położeniem odpowiednich osi modułowych rzutu lub podstawowymi proporcjami liczbowymi. Trzeba zaznaczyć, że każdy z kościołów fundacji Jana Długosza zawierał niewielkie odrębności w sto- sunku do zasadniczego, typowego planu. W Szczepanowie tym zróżnicowaniem jest przede wszystkim trójboczne zamknięcie prezbiterium oraz fakt poprowadzenia schodów na chór muzyczny w grubości muru i związana z tym pewna niejasność modularna w organizacji zachodniej części świątyni, nieco zaburzająca symetryczny układ elewacji południowej. Kruchta przesunięta jest bowiem z osi elewacyjnej w kierunku zachodnim, a okno po jej zachodniej stronie posiada parapet podnie- siony wyżej od okna południowego, ponieważ właśnie pod nim musiano zmieścić jednobiegowe, wąskie schody na chór. Organizacja planu korpusu kościoła szczepa- nowskiego wskazuje na łączne zastosowanie proporcji 2 : 3 i 5 : 74.
4 Dokładna analiza geometrycznych zależności układu szczepanowskiej świątyni oraz jej fazy rozwoju opisane są przez autora w odrębnym opracowaniu, zob. CZECHOWICZ 2018, s. 132–169.
165 TECHNE T E X N H
S E R I A N O W A
Forma architektoniczna świątyni cechuje się harmonijnymi proporcjami wyni- kającymi z układu rzutu oraz odpowiednio dobranym zestawieniem ceglano-ka- miennego materiału. Dach korpusu nawowego flankowano szczytami: zachodnim i tęczowym, o kształcie trójkąta równobocznego. Wysokość nawy jest równa wysokości trójkąta szczytu dachu. Prezbiterium, niższe od nawy, nakryte jest da- chem dwuspadowym, a w części wschodniego trójbocznego zamknięcia – dachem trójpołaciowym, stanowiącym połowę ostrosłupa prawidłowego sześciokątnego.
Kruchtę i zakrystię nakryto stromymi dachami pulpitowymi. Wskutek oparcia górnego poziomu tych dachów tuż pod głównym ceglanym gzymsem (jak też gór- nych daszków dwuuskokowych przypór) uzyskano efekt zespolenia układu świątyni w sposób mniej addycyjny, a bardziej zintegrowany.
Uwagę zwraca znakomite operowanie materiałem z wykorzystaniem jego wła- ściwości plastycznych. Dominującym kolorem jest czerwień. Cegła, jako zasadniczy materiał konstrukcyjny murów i przypór, korespondowała zarazem z czerwienią zastosowanego, zapewne pierwotnego pokrycia połaci dachówką mniszką (obecnie przywróconą). Z czerwonym tłem ścian integrują się ceglane gzymsowania, jednak linie ich przebiegu wyróżniają smugi światłocienia – pod gzymsem wieńczącym
2. Szczepanów, rzut zespołu sakralnego – analiza proporcji; na planie wyodrębniono lokalizację opisywanych kaplic, rys. autor
jest to pas cienia rzuconego, a wzdłuż gzymsu pośredniego i zwieńczenia cokołu dochodzi jeszcze rozświetlenie górnego spadku. Lica murów urozmaicone są wąt- kiem, którego regularność przełamuje odpowiednio kształtowane połączenie kilku wzorów: układu polskiego, wendyjskiego oraz jodełkowego. Ceglaną strukturę wią- zania dodatkowo wzbogacają geometryczne, romboidalne i zygzakowe kompozycje ciemnych zendrówek. Szczególnie malowniczo przedstawia się w tym kontekście elewacja zachodnia, na której zastosowano łącznie powyższe układy, wprowadzające z pozoru pewien nieporządek geometryczny, jakby dla skierowania uwagi na wyła- niające się z fasady istotniejsze, regularne elementy: gzymsy, fryzy jodełkowe, portal, oculus i zewnętrzne krawędzie tworzące główne kontury świątyni (il. 3).
Zamierzonym zapewne działaniem było charakterystyczne ustawienie przypór narożnych – z niewielkim odchyleniem od osi przekątniowej. W kompozycji fasady zachodniej dało to niezwykle korzystny efekt, gdyż flankujące ją przypory, tworzące z licem elewacyjnym kąt rozwarty, poszerzyły front świątyni i stały się dopełnieniem oprawy głównego wejścia. Inna z kolei przypora, ustawiona w pobliżu zachodniego okna prezbiterium pod kątem rozwartym do muru tęczowego, pozwoliła na wpro- wadzenie większej ilości światła do wnętrza.
Charakterystycznym rozwiązaniem kompozycyjnym dla formy architekto- nicznej kościoła są konfiguracje elementów kształtowane na zasadzie wyraźnego kontrastu materiałowego i wielkościowego. Umieszczony w osi elewacji zachodniej portal główny swą jasną kamieniarką wyraźnie wyodrębnia się na szerokiej prze- strzeni ceglanego wątku fasady. Podobnie położona powyżej kamienna tarcza her- bowa z Wieniawą i oculus z otynkowanym glifem stanowią niewielkie, kontrastowe akcenty wyznaczające pion osi elewacyjnej. Niezwykle malowniczo przedstawiają się układy gzymsowań: pośredniego, cokołowego i podszczytowego, akcentowane w narożnikach kamiennymi wstawkami. Całą budowlę wspiera wysunięty kamien- ny cokół, sprawiający swym masywem wrażenie trwałej, niewzruszonej podstawy dla architektonicznej struktury świątyni.
Tak wyważone i skrupulatnie kształtowane relacje kompozycyjne świadczą o dalece posuniętym artyzmie i wysokich umiejętnościach technicznych średnio- wiecznego warsztatu budowlanego, prowadzonego przez krakowskich muratorów:
Marcina Proszko i mistrza Jana, a także zapewne o troskliwości i dbałości fundatora o poziom wykonania znajdujących się pod jego pieczą świątyń.
167 TECHNE T E X N H
S E R I A N O W A
Szczepanowski kościół św. Marii Magdaleny, nie będąc siedzibą diecezji, nie mógł posiadać tytułu katedralnego. Jednak jako sanktuarium związane z postacią św. Stanisława biskupa miał nie mniejsze znaczenie nie tylko dla parafii czy najbliż- szej okolicy. Szczepanów był przecież drugim po Krakowie ośrodkiem kultu tego świętego, którego początki datuje się jeszcze przed jego kanonizacją, obejmujące- go poza ziemią krakowską także Śląsk, ziemię łęczycką i Pomorze Gdańskie5. Zapew- ne względy silnej tradycji związanej i utożsamianej z kościołem w Szczepanowie
5 RAJMAN 1993, s. 48.
3. Szczepanów, kościół św. Marii Magdaleny, elewacja zachodnia, fot. autor, 2011
zdecydowały o pozostawieniu jego gotyckiej formy w postaci niemal niezmienionej, pomimo późniejszej radykalnej rozbudowy. Co więcej, pierwszy murowany kościół może zarazem odzwierciedlać kształtem nieznaną nam strukturę poprzedniej świątyni drewnianej. Taką hipotezę uzasadnia porównanie jego formy z piętnasto- wiecznym kościołem drewnianym św. Marcina Biskupa znajdującym się w pobli- skiej wsi – Zawadzie. Posiada on bowiem również heksagonalnie zamknięte prezbi- terium, szerszą nawę, zakrystię dostawioną od północy oraz południową kruchtę.
Spójne układy obydwu świątyń mogą sugerować, że murowany gotycki kościół w Szczepanowie, budowany tuż obok lub na miejscu wcześniejszego – drewnianego, nawiązywał do jego planu i układu przestrzennego.
II. Kaplice
Przez blisko 150 lat, aż do początku XVII wieku gotycki kościół św. Marii Magda- leny nie posiadał kaplic. W roku 1610 wybudowano kaplicę Różańcową ufundowaną przez rodzinę Czernów6. Zastanowienie budzi jej charakter przestrzenny. Kaplice budowano przy świątyniach przeważnie na miejscu dawnych, gotyckich (jak przy katedrze wawelskiej) albo wypełniano jeden z modułów przęseł pomiędzy przypo- rami (jak np. w Bejscach). Natomiast w Szczepanowie, przy gotyckim kościele, od strony północnej, wzdłuż całej ściany korpusu nawowego została dobudowana nowa, ceglana struktura. Kościół zyskał w istocie dodatkowy trakt o charakterze nawy bocznej (il. 4). Powodem takiego rozwiązania była zapewne niewystarczająca ilość miejsca wskutek wzrastającego napływu pielgrzymów powodowanego szerzącym się kultem św. Stanisława.
Północna kaplica posiadała szerokość około ⅖ rozpiętości nawy. Długość kaplicy z zewnątrz była dokładnym powtórzeniem wielkości korpusu nawowego – od zachodniego lica ściany frontowej do wschodniego – ściany tęczowej. Z uwagi na mniejszą grubość nowego muru długość wewnętrzna kaplicy przekraczała dłu- gość nawy. Jakkolwiek czas powstania nowej struktury – początek XVII wieku – wiązał się z pierwszymi dekadami polskiego baroku, rysunki Władyslawa Łuszcz- kiewicza wskazują na jej gotycką stylistykę, przynajmniej od strony zewnętrznej.
Widoczny na nich nowy, północny mur zawiera trzy przypory: dwie w narożnikach i jedną pośrednią. Przypora w narożniku wschodnim i pośrednia są prostopadłe do muru, natomiast przypora zachodnia jest lekko przekręcona w kierunku zachodnim, nie osiągając pozycji diagonalnej (jak sąsiednia gotycka). Przypory te są znacznie wyprowadzone przed lico muru, co zapowiada dodatkowy uskok, który uwidacznia rysunek elewacji zachodniej (il. 1).
6 Ibidem.
169 TECHNE T E X N H
S E R I A N O W A
Fakt istnienia przypór oraz sposób ich rozstawienia może wskazywać na pierwotne przekrycie dobudowanego traktu dwoma bardzo wydłużonymi przę- słami sklepionymi krzyżowo – może na wzór sklepienia zakrystii. Jednakże na wewnętrznym polu kaplicy badacz nie wrysował odpowiedniego odrzutowania.
Przekrój poprzeczny kaplicy uwidacznia układ sklepienia kolebkowego na półkoli- stym obrysie, przy czym wysokość pionowego odcinka ściany jest równa szerokości traktu kaplicy. Wschodni odcinek muru pomiędzy dwiema przyporami zawiera dwa okna rozglifione jedynie do wewnątrz, zatem ich stylistyka mogła być renesansowa lub barokowa. Z uwagi na istnienie późnogotyckich struktur w postaci przypór można zakładać, że były to okna ostrołukowe, przekształcone następnie w podobny sposób jak gotyckie okna kościoła, w których Łuszczkiewicz zaznaczył wstawione poziome nadproża7.
W zachodnim zakończeniu kaplicy wrysowany jest szeroki portal, którego nie zawiera elewacja. Uwidoczniono w niej jedynie dwa małe, prostokątne okna. Ich rozmieszczenie wskazuje, że mniejsze doświetlało przestrzeń poddasza, natomiast większe, znajdujące się poniżej, wprowadzało światło do wnętrza tuż pod wyokrą- gleniem kolebki. Dobudowaną kaplicę przykrywał dach pulpitowy o małym spadku, którego górne oparcie umieszczono maksymalnie wysoko – pod ceglanym gzymsem nawy głównej. Mury wraz z przyporami otaczała ceglana podmurówka, nieco niższa i mniej wysunięta od kamienno-ceglanego cokołu gotyckiego kościoła.
7 Można też rozważyć fakt wcześniejszej budowy gotyckiej nawy północnej. Wówczas założenie kaplicy przez Czernów oznaczałoby w istocie nowożytną przebudowę nawy bocznej, polegającą na zamianie sklepień krzyżowych na kolebkę, przekształceniu okien ostrołukowych na prosto- kątne i wstawieniu kamiennego, prostokątnego portalu wewnętrznego.
4. Szczepanów, kościół św. Marii Magdaleny, widok od północnego zachodu, rekonstrukcje, z lewej: faza gotycka, z prawej: stan po wybudowaniu północnego traktu, rys. autor
Kaplicę łączyły z nawą dwa portale, które przebito w gotyckim murze pół- nocnym nawy, niemal dokładnie w połowie dwu domniemanych przęseł. Przejścia te nie posiadały rozglifień. Ołtarz w kaplicy mógł się znajdować jedynie w zakoń- czeniu wschodnim. Wejście położone w jego pobliżu służyło zapewne celom litur- gicznym, zapewniając bliską komunikację z zakrystią, natomiast wejście zachodnie łączyło nawę główną z częścią kaplicy wyodrębnioną dla wiernych. Nie wiadomo, jaki kształt miały wykonane w ścianie północnej portale. Niestety, rysowany przez Łuszczkiewicza przekrój podłużny świątyni z widokiem w kierunku północnym urywa się na skrajnej linii wejścia wschodniego, ponieważ pozostałą część planszy zajmuje rzut. Widoczna jest jedynie pionowa prawa linia obwodu otworu. Na prze- kroju poprzecznym, w nadprożu znajduje się prostokątna belka, natomiast na widoku bocznym wejścia, w górnej części zastosowano szraf z poziomych kresek, zagęszcza- jący się ku górze, podobnie jak na przekroju ostrołukowej arkady tęczowej czy prze- kroju wejścia do kruchty. Wydaje się, że oznaczenie takie niekoniecznie wskazuje na półkoliste lub ostrołukowe nakrycie połączenia nawy z kaplicą. Odpowiedź daje wejście do nowej zakrystii w rozbudowanej na początku XX wieku świątyni, które posiada dekoracyjną oprawę o stylistyce manierystycznej. Była to zapewne architek- toniczna obudowa jednego z portali prowadzących do kaplicy, złożona z kamiennej poziomej belki nadprożowej, wspartej dwoma kamiennymi słupami o charakterze pilastrów (il. 5). Wykonane w ścianie północnej przejścia mogły zatem posiadać nadproża w postaci ceglanego łuku odcinkowego ponad otworem wtórnie prze- bitym w masywnym, ceglanym murze gotyckim, natomiast od strony nawy mogły być otoczone profilowaną kamieniarką na prostokątnym obwodzie.
Interesujący jest fragment rysunku obejmujący zachodnie przęsło kaplicy.
Pomiędzy środkową i diagonalną przyporą wstawiona jest dodatkowa, kwadra- towa kruchta, którą, jak wskazuje z kolei elewacja zachodnia, nakryto dwuspa- dowym dachem. Czy była to struktura wzniesiona jednocześnie z kaplicą? Włady- sław Łuszczkiewicz oznaczył jej mury łącznie z kaplicą jednolitym szrafem, należy jednak mieć na uwadze, że badacz na swoich ilustracjach wyróżniał stratygraficznie niekoniecznie wszystkie fazy, akcentując zwykle te najistotniejsze lub co do których nie miał wątpliwości. Jednak uważna analiza przedstawionego planu, dzięki jego skrupulatnemu i precyzyjnemu wykonaniu, może dostarczyć więcej wskazówek dotyczących charakteru tej małej dobudówki. Kształtem i wielkością nawiązuje ona do gotyckiej kruchty południowej, co dowodzi, że powstała potrzeba wyko- nania drugiej, podobnie organizowanej strefy wejściowej do kościoła. Łuszcz- kiewicz pisze zarazem: […] w kruchcie dawnéj, dziś na kaplicę zamienionéj […]8.
8 ŁUSZCZKIEWICZ 1868.
171 TECHNE T E X N H
S E R I A N O W A
Wynika z tego, że nowe wejście do kościoła zbudowano prawdopodobnie z chwilą zaprzestania funkcjonowania kruchty gotyckiej, którą zamieniono na kaplicę. Asy- metryczne umieszczenie kruchty północnej wskazuje na jej późniejsze dostawienie do północnego muru kaplicy. Zarazem wydaje się, że w tym miejscu mogła nastąpić reorganizacja układu wejścia – budując nową kruchtę ustawiono ją bliżej pośred- niej przypory północnej, aby nieco powiększyć zachodni aneks kaplicy (może w celu wstawienia drugiego ołtarza), ale też nie ograniczyć zbytnio wschodniej przestrzeni kaplicy. Prawdopodobnie już wcześniej w zachodniej ścianie kaplicy (jak wskazuje rysunek rzutu) funkcjonowało wtórnie wykonane wejście z zewnątrz,
5. Szczepanów, kościół św. Marii Magdaleny i św. Stanisława, manierystyczny portal neogotyckiej zakrystii, fot. autor, 2013
które uznano za niefunkcjonalne z powodu braku przedsionka. Budując nową kru- chtę, musiano wykonać portal w północnym murze kaplicy i zarazem zlikwidować dwa okna, które zapewne istniały w tym miejscu, rozmieszczone podobnie jak w przęśle wschodnim.
Urządzenie drugiej kaplicy w gotyckiej kruchcie pociągnęło za sobą prze- organizowanie jej pierwotnego układu. Usunięto kamienny portal, wypełniając tę przestrzeń cegłą, a z zewnątrz pozostawiono górny stopień schodów. Taki stan przedstawia rysunek Władysława Łuszczkiewicza, na którym wyraźnie widoczny jest obwód ceglanej, wcinającej się w kamienny cokół zamurówki portalu oraz przerwany układ profilowanych ceglanych kształtek nakrywających podmurówkę.
Dopiero później ujednolicono elewację w tym miejscu, poddając renowacji ceglane wypełnienie dawnego otworu z zygzakowym i polskim wątkiem z ciemnymi głów- kami zendrówek. Na szerokości dawnego wejścia wstawiono też odcinek kamiennej podmurówki, nakrywając go rzędem profilowanych kształtek (na wzór gotyckich) i wstawiając pionowo dwa ciosy wapienne, określające dawną szerokość gotyckiego portalu. W rezultacie – elewacja południowa uzyskała jednolitą strukturę gotyckiej ściany, w której można się było tylko domyślać istnienia dawnego wejścia.
Drugie przekształcenie kruchty od strony zewnętrznej nastąpiło od strony wschodniej. Ponieważ do kaplicy należało doprowadzić światło dzienne, w murze wykonano niewielkie, półkoliście nakryte okno, przerywając zarazem ceglany gotycki gzyms. Okno umieszczono na takiej wysokości, że obydwie końcówki gzymsu speł- niły rolę imposty, znajdując się na poziomie wsparcia archiwolty. Z uwagi na małą rozpiętość łuku nie budowano go z odrębnych cegieł, lecz tylko wycięto półkolisty otwór w murze, maskując krawędzie skutych cegieł cienkim paskiem jasnego tynku.
Okno ustawiono dokładnie w osi symetrii kruchty, dlatego od zewnątrz jest ono położone bliżej ściany nawy (il. 6).
Od strony wewnętrznej w oknie nowej kaplicy uformowano rozglifienia.
W przeciwległych murach: wschodnim i zachodnim znajdują się półkoliście nakryte nisze ze schodkowym uskokiem; ich pozioma podstawa wykonana jest niewiele powyżej poziomu posadzki. Wschodnia nisza (poniżej przebitego okna) zawiera jeszcze jedno półkoliście nakryte zagłębienie, którego łuk oparty jest bezpo- średnio na poziomej podstawie niszy. Ponieważ ściany dawnej kruchty są otynko- wane, a wnętrza nisz wypełnia polichromia, trudno powiedzieć, czy są to struktury pierwotne. Łuszczkiewicz nie zaznaczył na rzucie żadnych zagłębień w tym miejscu (ale okna również nie ujawnił, choć uwzględnił zamurówkę portalu).
Jeszcze jedna przeróbka wiązała się z potrzebą odpowiedniego połączenia kaplicy z nawą. Wprawdzie istniał tu dotychczas zapewne kamienny, gotycki portal, lecz z racji niewielkiej powierzchni nowa kaplica miała pełnić charakter aneksu powiązanego z nawą za pośrednictwem otwartej arkady. Porównanie struktury
173 TECHNE T E X N H
S E R I A N O W A
tego przejścia z wejściem zachodnim do kościoła daje pogląd na zakres wykonanej tu przeróbki. Część arkady od strony nawy (około ⅔ grubości muru), nakryta łu- kiem odcinkowym, odpowiada temu samemu, wewnętrznemu fragmentowi wejścia zachodniego. Możliwe jest, że dla poszerzenia otworu usunięto dawne rozglifienie i podkuto także rozglifienie łuku. W pozostałej szerokości muru od strony wnę- trza kaplicy wykonano rozglifienie, którego górne zamknięcie uzyskało kształt łuku koszowego. Strefa rozglifienia odpowiada szerokością kamieniarce usuniętego por- talu gotyckiego, co byłoby zgodne z układem kamieniarki portalu zachodniego.
6. Szczepanów, kościół św. Marii Magdaleny, elewacja wschodnia gotyckiej kruchty, fot. autor, 2013
III. Rozbudowa kościoła
W latach 1907–1914 nastąpiła rozbudowa szczepanowskiego kościoła. Projekt powiększenia świątyni wykonał wybitny lwowski architekt, Jan Sas-Zubrzycki. Jed- na z opcji uwzględniała zupełne wyburzenie gotyckiego kościoła (jak wskazuje jeden z rysunków projektowych). Zapewne w wyniku przemyśleń tego doświadczo- nego autora wielu realizacji sakralnych, a także badacza architektury historycznej, przeważyła intencja dowiązania się do zachowanej struktury gotyckiej. Radykalne powiększenie dawnego kościoła, bez uszczerbku dla jego kształtu i charakteru, było zadaniem trudnym do spełnienia. Architekt opracował jednak odważną i zarazem oryginalną koncepcję włączenia gotyckiej świątyni w nową strukturę bazylikową w taki sposób, aby w stworzonym układzie spełniła ona funkcję odrębnej kaplicy.
Gotycki kościół stał się zarazem podstawą dowiązania modularnego i stylistycznego znacznie większej przestrzeni sakralnej, kształtowanej w stylu neogotyckim, na za- sadzie dopełnienia i powiększenia dawnego układu (il. 2).
W wyniku rozbudowy niektóre fragmenty dawnej struktury zostały przetwo- rzone lub wyburzone. Zlikwidowano w całości kaplicę północną z przylegającą do niej kruchtą. Wyburzono też gotycką przyporę północno-zachodnią, z której pozo- stała resztka muru wychodzącego z elewacji zachodniej. Ponieważ dawny kościół przyjął jednocześnie rolę południowej nawy bazyliki neogotyckiej, w dawnym ceglanym murze, w którym znajdowały się wejścia do kaplicy północnej, wyko- nano dwie ostrołukowe zdwojone arkady łączące nawę gotycką z neogotycką nawą główną. Budowa nowego prezbiterium spowodowała konieczność całkowitego wy- burzenia zewnętrznych murów gotyckiej zakrystii wraz z przyporami. Pomiędzy dwoma prezbiteriami wytworzyła się wąska przestrzeń o charakterze przechodniego przedsionka, który zamknięto od wschodu murem w miejscu pierwszego zała- mania trójbocznego zamknięcia gotyckiego prezbiterium.
Akcja rozbudowy szczepanowskiego kościoła spotkała się z głosami krytycz- nymi. Neogotycką budowlę uznano za pseudostylową, przytłaczającą i niweczącą wartość Długoszowego dzieła9. W istocie – nowa świątynia mogła wywołać wrażenie formy zdecydowanie dominującej i nieproporcjonalnej w urbanistycznej strukturze małej miejscowości, w której głównym akcentem był niewielki, cechujący się wy- ważonymi proporcjami kościół gotycki.
Nie odbierając słuszności tamtym opiniom, można równocześnie stwierdzić, że w tak oryginalnym, kontrastowym zestawieniu form tkwią jednakże dwustronne, spójne relacje, bowiem obydwie świątynie stały się dla siebie wzajemnym tłem, sta- nowiąc intrygujący przykład powiązania architektury gotyckiej z jej nowym, neo- stylowym obliczem (il. 7).
9 SZYDŁOWSKI 1919, s. 49; Sprawozdania 1921, s. 23.
175 TECHNE T E X N H
S E R I A N O W A
7. Szczepanów, kościół św. Marii Magdaleny i św. Stanisława, widok od południowego wschodu, fot. autor, 2013
Zachowany dawny kościół przyjął funkcję kaplicy zintegrowanej z dobudowaną bazyliką w taki sposób, że przebywając w gotyckim wnętrzu daje się odczuć zarówno jego odrębność, jak i subtelny poziom połączenia z nowo utworzoną przestrzenią emanującą stylistyką neogotycką. Ukształtowany na początku XX wieku zespół sakralny może być zatem uważany zarówno za kościół podwójny, jak też monu- mentalną świątynię połączoną ze starszą od niej o blisko 450 lat kaplicą.
Bibliografia
BIELAK 2011 – Włodzimierz Bielak, Jeszcze w sprawie factum biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa, „Nasza Przeszłość”, t. 115–116, Kraków 2011, s. 161.
CZECHOWICZ 2018 – Jacek Czechowicz, Rozbudowa świątyni. Nowa przestrzeń sakralna na kanwie dawnego układu wybranych kościołów Małopolski, Kraków 2018, s. 132–169.
ŁUSZCZKIEWICZ 1868 – Władysław Łuszczkiewicz, Zabytki dawnego budownictwa w Krakow- skiém, z. 5, Kraków 1868.
ŁUSZCZKIEWICZ 1880 – Władysław Łuszczkiewicz, Budowle Długosza, „Kłosy”, t. 31, nr 786, War- szawa 1880, s. 60.
MRÓZ 2003 – Franciszek Mróz, Geograficzny zasięg kultu św. Stanisława w Polsce, [w:] Skałka – Sanktuarium i Panteon Narodu 750-lecie kanonizacji św. Stanisława Biskupa i Męczennika,
„Peregrinus Cracoviensis”, red. Ludwik Kaszowski, z. 14, Kraków 2003, s. 110–111.
RAJMAN 1993 – Jerzy Rajman, Przedkanonizacyjny kult św. Stanisława biskupa, „Nasza Przeszłość”, t. 80, Kraków 1993, s. 48.
Sprawozdania – „Sprawozdania z posiedzeń Komisji historji sztuki”, Warszawa–Kraków 1921, s. 23.
SZYDŁOWSKI 1919 – Tadeusz Szydłowski, Ruiny Polski, Kraków 1919, s. 49.
177 TECHNE T E X N H
S E R I A N O W A
St. Mary Magdalene and St. Stanislaus Basilica in Szczepanów – from the gothic “Długosz”church to the twentieth-century double church
In
Szczepanów, the alleged birthplace of St. Stanislaus and the later center of his cult, a brick and stone gothic church was erected in 1470. Previ- ously, there were two wooden churches built one after another. The brick church was built due to the progressive degradation of the structure of the old temple.The church funded by Jan Długosz is an example of a gothic sacral building with per- fectly selected proportions and an extremely harmonious combination of architectural forms. It is also the result of a well-thought-out composition program, based on the geometrical relationships of the basic figures: a triangle and a square. The church is in fact a miniature equivalent of a gothic cathedral containing adequate architectural elements, whose artistry and perfection are expressed in ideal proportions of the whole and contrasting size ratios of individual forms.
The gothic church had one rectangular nave covered with a wooden beam ceiling and a narrower presbytery with a rib vault, closed with a hexagon. Two entrances led to the nave – direct from the west and from the south, through a square porch. An elongated rectangular sacristy with a cross vault adjoined the northern wall of the pres- bytery. The nave and the presbytery were covered with a slender, gabled roof, flanked by soaring gables of brick walls over the nave, while over the eastern end of the presbytery it was closed with three additional triangular slopes. The porch and the sacristy were covered with shed roofs led just up to the brick cornices of the temple.
The church functioned unchanged for almost a century and a half, until 1610.
At that time, a chapel was built on the northern side of the nave. Its outline with three buttresses, visible in a drawing by Władysław Łuszczkiewicz from 1893, indicates that it was a late Gothic structure, although it was built in modern times. The chapel added to the church, did not suppress the original architectural form and did not change the existing functional layout of the building. It was possible thanks to the addition of the gothic structure to the windowless northern wall of the nave.
Another reconstruction, probably made in the 17th century, was related to the transformation of the existing porch into a chapel. At that time, the southern portal was walled up, and a small semicircular window was carved on the eastern side.
The stonework of the internal portal was also removed, making a wider arcade here.
As the western entrance to the church was insufficient, a new porch was added from the north side of the western span of the existing chapel.
A radical reconstruction of this sacral complex took place at the beginning of the 20th century. At that time, the northern chapel with the adjacent porch and sacristy were torn down. From this side, next to the gothic church, a much larger neo-gothic “cathe- dral” with a basilica layout appeared, modularly and stylistically referring to the gothic building. The former church of St. Mary Magdalene has become a separate chapel, func- tionally incorporated into the layout of the new temple through doubled arcades made in the northern gothic wall and an annex in the place of the gothic sacristy, which connected the gothic chancel with the new one. The sacral complex shaped in this way acquired the character of a double church, an integrated form, but not devoid of sepa- rate features.
Keywords: patronage of Jan Długosz, Szczepanów, gothic church
