Praca została napisana pod opieką prof

Prof. UJK dr hab. Magdalena Tomala Warszawa, 11.01.2023 Uniwersytet Jana Kochanowskiego

w Kielcach

Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Katažyny Berštanskiej-Žemek pt.

Tożsamość międzynarodowa Republiki Litewskiej

Przedmiotem rozprawy doktorskiej mgr Katažyny Berštanskiej-Žemek jest Tożsamość międzynarodowa Republiki Litewskiej. Praca została napisana pod opieką prof. dr hab. Alicji Curanowić. Doktorantka ubiega się o nadanie stopnia doktora w obszarze wiedzy: nauki społeczne, w dziedzinie: nauki społeczne i w dyscyplinie: nauki o polityce i administracji.

Autorka założyła, że tożsamość międzynarodowa państwa jest wypadkową dynamiki trzech czynników: litewskiej tradycji samoidentyfikacji, środowiska międzynarodowego w ramach tzw. relacji z „Innymi” oraz mocy sprawczej elit. Należy podkreślić, iż podjęte przez doktorantkę badania są istotne po pierwsze z perspektywy teoretycznej – wyjaśniającej zależności między polityką zagraniczną a tożsamością, tożsamością międzynarodową, interesami międzynarodowymi oraz rolami państw w stosunkach międzynarodowych. Po drugie, podjęte badania mają walor praktyczny – ukazujący dynamikę zmian tożsamości międzynarodowej Republiki Litewskiej. Dysertacja dotyczy problemów badanych na gruncie nauki o polityce i administracji o czym świadczy przedmiot badania – polityka zagraniczna, podmiot badania – państwo oraz literatura zgromadzona w ramach przedmiotu stosunków międzynarodowych.

Należy podkreślić, iż doświadczenie autorki zdobyte w czasie współpracy przy grancie przyznanym przez Narodowe Centrum Nauki (2015/19/D/HS5/03149) pozwoliło doktorantce zdobyć umiejętności, które zaowocowały przygotowaniem bardzo dobrej rozprawy doktorskiej. Przyczyniło się to do wypracowania interesującej metody badawczej, która może

być implikowana w podobnych opracowaniach z zakresu stosunków międzynarodowych.

W mojej opinii taka współpraca powinna być przykładem – wzorem dla tworzenia zespołów badawczych w Polsce oraz procesu kształtowania samodzielnego pracownika naukowego.

.

A. Struktura opracowania

Struktura opracowania nie budzi zastrzeżeń. Praca liczy 269 stron, składa się z pięciu rozdziałów, wstępu, zakończenia, bibliografii. Zabrakło jednak spisu tabel i wykresów.

Kompozycja pracy jest prawidłowa, jej poszczególne części są porównywalne pod względem objętości.

W rozdziale pierwszym autorka podjęła się wyjaśnienia zagadnień teoretycznych.

Odwołując się do wybranych teorii: jak np. neorealizmu, konstruktywizmu, realizmu strukturalnego, liberalizmu czy nurtu krytycznego autorka starała się pokazać kwestie rozumienia tożsamości międzynarodowej z różnych perspektyw badawczych. Ponadto, definiuje w tym rozdziale role i interesy międzynarodowe państwa, wskazując, iż tożsamość identyfikować należy przede wszystkim w stosunku do „Innych”. Pojęcie ról międzynarodowych, interesów państwa analizuje również z perspektywy różnych podejść badawczych. Należy docenić w tym miejscu taką analizę, ponieważ świadczy ona o szerokiej wiedzy teoretycznej z zakresu dyscypliny o polityce i administracji w subdyscyplinie stosunki międzynarodowe oraz świadczy o bardzo dobrym przygotowaniu merytorycznym. Zabrakło mi natomiast szerszej analizy założenia dotyczącego mocy sprawczej elit, które ukazałby związek między polityką wewnętrzną a polityką zagraniczną rządzących. Choć autorka zastrzegła, iż analiza ma charakter badania tożsamości międzynarodowej nie narodowej, to jednak pominięcie tego komponentu uważam za słabość, ponieważ może mieć ona wpływ na tworzenie tożsamości współzawodniczącej – egoistycznej państwa lub współpracującej – altruistycznej, służące popularności rządzących na arenie narodowej.

W rozdziale drugim doktorantka odniosła się do trzech historycznych aspektów definiujących tożsamość Litwy. Pierwszy aspekt powiązała z historyczną ewolucją tożsamości Litwy. Odniosła się w tym miejscu również do współczesnych narracji, próbując znaleźć

odpowiedź, która narracja miała największy wpływ na ukształtowanie się tożsamości Litwy po 1991 r. Drugi aspekt powiązała z tożsamością etniczną Litwina, a trzeci aspekt z koncepcją Litwy – państwa narodowego. W tej części przedstawiła działania i koncepcje litewskich decydentów, dotyczące kształtu niepodległej Litwy, ról, jakie starano się przypisać młodemu państwu na arenie międzynarodowej, celów, interesów oraz wizerunku wroga w trzech różnych okresach. Autorka wyodrębniła: pierwszy okres obejmujący lata 1918-1945, drugi okres obejmujący lata 1945-1988 oraz trzeci okres rozpoczynający się w 1991 r., będący wstępnym rozpoznaniem kształtowania się tożsamości międzynarodowej Litwy.

Rozdział trzeci składa się z czterech podrozdziałów, w których analizie poddano aspekty związane z polityką zagraniczną, w tym takie szczegółowe kwestie jak: założenia i koncepcje polityki zagranicznej, zagadnienia podejmowane w polityce zagranicznej, dynamikę zmian polityki zagranicznej i udział środowiska międzynarodowego w kształtowaniu tożsamości Litwy.

W rozdziale czwartym i piątym autorka przedstawiła analizę tożsamości międzynarodowej Litwy po 1991 r. w stosunku do tzw. Innego. W kolejnych częściach tych rozdziałów omawia wyniki przeprowadzonych badań. Stosuje tu ponownie omówienie metody badawczej w sposób szczegółowy, choć zastosowana taka formuła mnie nie przekonuje. Wolałabym, aby omówienie metody miało miejsce we wstępie lub w rozdziale metodologicznym, który usytuowałabym po rozdziale teoretycznym. Należy docenić walor naukowy tej części opracowania, który prezentuje wyniki badań własnych, opartych na analizie materiałów źródłowych.

Struktura pracy jest logiczna. Autorka rozpoczyna analizę od zdefiniowania najważniejszych pojęć na gruncie teorii stosunków międzynarodowych. Z dużą wprawą ukazuje różnice w definiowaniu pojęć przez przedstawicieli różnych nurtów stosunków międzynarodowych. Zauważa podobieństwa i różnice w definiowaniu tożsamości państwa, ukazuje zależności między pojęciami. Posiada umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej o czym świadczy logiczna struktura wywodu. Świadczą o tym kolejne rozdziały, w których ukazuje kształtowanie się tożsamości międzynarodowej oraz wyjaśnia najważniejsze komponenty tożsamości międzynarodowej współczesnej Litwy. Najcenniejsze rozdziały w mojej ocenie dotyczą dwóch ostatnich rozdziałów, które prezentują wyniki badań własnych,

przeprowadzone zarówno o metody jakościowe jak i ilościowe. Dzięki takiej strukturze, praca jest zrozumiała i czytelna w odbiorze.

B. Nowatorski charakter rozprawy

Podejście doktorantki do analizowanego problemu jest nowatorskie. Autorka ukazała w rozprawie złożoność procesu kształtowania się tożsamości międzynarodowej Litwy.

Cennym wynikiem rozprawy jest wyodrębnienie etykiet, które doktorantka przypisała do tożsamości, ról międzynarodowych oraz celów i interesów państwa. Udało jej się zidentyfikować nowe komponenty tożsamości Litwy, stosując metodę analizy treści oraz analizę dyskursu. Doktorantka, używając wskazanych metod badawczych wyodrębniła typy tożsamości Litwy, jak: Litwa bałtycka, Litwa europejska, Litwa demokratyczna, Litwa skandynawska, Litwa katolicka, wielonarodowa, Litwa w Europie Środkowo-Wschodniej, Litwa jako państwo małe. W oparciu o wskazane typy tożsamości udało jej się również wyodrębnić etykiety związane z rolami, które zostały przypisane Litwie przez jej decydentów.

Wymienia takie role jak: krzewiciel demokracji, twierdza-przedmurze, centrum – lider, mediator – adwokat, most – styk cywilizacji, państwo niefrontowe, brama – trampolina, równoważyciel. Pogrupowała interesy i cele, które stawia sobie Litwa, wyodrębniając:

demokracja – dostatek, członkostwo euroatlantyckie, pełna integracja, wyjście z izolacji, bezpieczeństwo, demokratyzacja – integracja Wschodu, współpraca – dobrosąsiedztwo, zielona gospodarka, równość płci. Zabrakło mi w tym miejscu odniesienia do teorii stosunków międzynarodowych i ukazania komponentów, które są ukazane w wybranych teoriach lub nie.

Mimo wskazanego mankamentu, tak wyodrębniona typologia tożsamości, ról międzynarodowych oraz celów i interesów państwa stanowi ważny wkład do nauki o stosunkach międzynarodowych, funkcjonujących w dyscyplinie nauki o polityce i administracji.

O nowatorskim charakterze opracowania świadczy również dobór materiałów źródłowych.

Autorka wykorzystała do badania 1415 dokumentów, które poddała analizie. Jest to pierwotne źródło danych, dzięki któremu czytelnik dowiaduje się jakie są komponenty tożsamości Litwy,

jej role międzynarodowe oraz cele i interesy w polityce zagranicznej. Opracowanie nie ma deskryptywnego charakteru i wnosi oryginalne wnioski do badań naukowych we wskazanej wyżej dyscyplinie.

Ponadto, autorka ukazała dyskurs tożsamościowy Republiki Litewskiej po 1990 r. jako wypadkową dynamiki zachodzącej między trzema czynnikami: tradycją narodową, środowiskiem międzynarodowym oraz mocą sprawczą elit rządzących. W mojej opinii ten trzeci wymiar został potraktowany dość pobieżnie. Jednak dwa pozostałe są opracowane rzetelnie. Szczególnie interesująca jest analiza z „Innymi”, ponieważ w swoich badania doktorantka wychodzi poza schemat dwóch pojawiających się najczęściej w literaturze Innych – tj. Polski oraz Rosji.

C. Merytoryczna ocena rozprawy

Właściwy dobór metod i technik do badania świadczy o wysokiej jakości pracy naukowej.

Doktorantka określiła problem badawczy jako tożsamość Republiki Litewskiej. Założyła, iż tożsamość jest źródłem zachowania państwa, co służy określeniu jego ról międzynarodowych, celów i interesów. Takie podejście należy uznać za właściwe.

Za cel rozprawy przyjęła uchwycenie narracji o tożsamości międzynarodowej, formułowanej przez twórców polityki zagranicznej. W mojej opinii cel nie jest doprecyzowany w wystarczającym stopniu. Jest zbyt ogólny, przez co nie odpowiada postawionej we wstępie hipotezie badawczej. Brakuje mi w tym miejscu głównego pytania badawczego, „dlaczego”,

„czy”, „z jakich powodów” nastąpiła zmiana tożsamości międzynarodowej na Litwie?

Autorka założyła, iż Litwa „po upadku ZSRR dwukrotnie zredefiniowała swoją tożsamość międzynarodową (całościowo zmieniła założone interesy, cele oraz role): raz po 1991 roku (upadku ZSRR) oraz drugi raz po 2004 roku (wejściu do UE i NATO)” [s. 7]. Według mnie tak postawiona hipoteza jest interesująca z poznawczego punktu widzenia, ponieważ zachęca badaczkę do wskazania przyczyn, powodów zmiany lub jej braku. Nie do końca rozumiem jednak, dlaczego autorka wskazuje dwa przełomowe momenty. Oczywista jest dla mnie zmiana

w 1990 r. Niemniej jednak przy wskazanym przełomie 1991 r. należałoby porównać okres przed i po 1990 r. – ukazując różnice tożsamości w okresie międzywojennym i współczesnym.

Autorka tego nie robi, wskazując cezurę czasową 1990-2019.

Autorka wskazuje przełomowe momenty w historii, które mogą świadczyć o zmianie trendu dotyczącego tożsamości międzynarodowej Litwy. Takie działanie uważam za zasadne.

Niemniej jednak, zachęcałabym autorkę do doprecyzowania w jaki sposób należałoby zdecydować: czy nastąpiła zmiana w kształtowaniu tożsamości międzynarodowej Litwy.

Trzeba zauważyć, iż autorka nie określiła zmiennych niezależnych oraz zmiennych zależnych, co sprawia, że nie ma jasno określonego kryterium: kiedy zachodzi zmiana. Kolejnym uchybieniem jest brak doprecyzowania narzędzi badawczych, które pomogłyby ocenić zmianę trendu kształtowania się tożsamości międzynarodowej Litwy. Wydaje mi się, że nie byłoby to problemem, ponieważ autorka wykonała bardzo dobrą pracę określając cechy tożsamości Litwy. Uwzględnienie wskaźników dotyczących demokracji, równości płci, rozwoju gospodarczego, integracji walutowej i innych kryteriów, wyodrębnionych przez autorkę mogło by precyzyjnie wskazać czy pod wpływem wydarzeń takich jak np. wejście Litwy do UE, akcesja do NATO, kryzys gospodarczy z 2008 r. i inne zmieniła się narracja decydentów politycznych na Litwie we wskazanych kwestiach. Ponadto, takie działanie mogłoby wskazać na korelację między działaniami kreującymi tożsamość decydentów a zmiennymi zależnymi.

Bardzo interesujący jest dla mnie wątek dotyczący celu uczynienia Litwy bardziej

„skandynawskim państwem”, o czym doktorantka wspomina na wstępie pracy. Wątek dotyczący wejścia do UE oraz do NATO wydaje mi się bardziej oczywisty, ponieważ już sam proces przygotowywania się państwa do akcesji niejako określa jego cele i interesy. Tu nie doszukiwałabym się zmiany tożsamości a wręcz zakładałabym jej kontynuację. Natomiast wizja skandynawskiej Litwy powinna implikować zmiany, które na Litwie należałoby wdrożyć. Jak zauważa jednak autorka „Kreowanie nowej tożsamości państwa było symboliczne, ponieważ Skandynawia jest synonimem dobrobytu i nowoczesności, a więc nową tożsamość Litwy warunkowałyby czynniki gospodarcze, a nie język, historia, tradycja czy geopolityka” [s. 3]. Dodałabym tu również kryteria związane z ekologią, zrównoważonym rozwojem, demokracją i równością. We wstępie doktorantka wskazuje, iż po 10 latach z ogłaszanych skandynawskich aspiracji „nie zostało jednak ani śladu” [s. 3]. Uwzględniając,

iż tworzenie nowej tożsamości jest zjawiskiem długotrwałym, nie jestem przekonana czy autorka nie jest zbyt krytyczna dla Litwy, ponieważ w strategii Litwy pojawiają się cele tożsame do tych, które są typowe dla Skandynawów. To interesujący wątek ze względu na ograniczenia związane ze zmianą tożsamości. Zasadne wydaje mi się pytanie, czy tożsamość określana przez język, historię, religię nie ogranicza zmiany na Litwę skandynawską? oraz czy i w jakim zakresie Litwa staje się „bardziej skandynawska”? Kolejna kwestia, która budzi moje zainteresowanie w kontekście niniejszej pracy to: jakie działania podejmuje/podejmowała Litwa, aby stać się państwem skandynawskim? Chciałabym podkreślić, iż właśnie analizy działań związanych ze stawianymi przez Litwę celami zabrakło mi w niniejszym opracowaniu.

Dodatkowo, chciałabym zauważyć, iż postawiona we wstępie hipoteza jest bardziej tezą niż hipotezą. Autorka we wstępie przedstawia wnioski, co uważam - czyni przedwcześnie. Warto by było przedstawić je dopiero w zakończeniu.

Pytania szczegółowe, które postawiła doktorantka są prawidłowe i odpowiadają poszczególnym rozdziałom w pracy. Autorka zadała aż 15 pytań badawczych, które pozwalają odnieść się do analizowanych w pracy wątków. Odzwierciedlają one również układ pracy, co oznacza, że w poszczególnych rozdziałach znajdujemy odpowiedzi na zadane pytania badawcze. Poza tym, należy zauważyć, iż doktorantka wykazała się bardzo dobrą znajomością teorii z zakresu dyscypliny nauki o polityce i administracji, konsekwentnie ją stosując w całym wywodzie.

Zastosowane w pracy metody badawcze nie budzą zastrzeżeń. Autorka odwołuje się do analizy historycznej, która posłużyła do zrekonstruowania dynamiki kształtowania się tożsamości Litwy na przestrzeni dziejów oraz tożsamości narodowej Litwinów. Z kolei analiza dyskursu oraz analiza treści została wykorzystana do przeprowadzenia badań właściwych.

Walorem opracowania jest zastosowanie takich metod badawczych, które pozwoliły autorce na wyciągnięcie interesujących i wnoszących do nauki o stosunkach międzynarodowych oryginalnych wniosków, wypełniając tym samym lukę w literaturze przedmiotu. Doktorantka w sposób świadomy wykorzystuje je do budowy typów tożsamości. Umiejętnie definiuje metody badawcze oraz w sposób prawidłowy określa do czego będą one służyły. Świadczy to o dojrzałości doktorantki i wskazuje na ukształtowaną postawę badawczą.

Zabrakło mi we wstępie pracy doktorskiej sprecyzowania technik i narzędzi badawczych, do których doktorantka się nie odniosła. W mojej opinii, techniki i narzędzia badawcze są bardzo przydatnym instrumentem w pracy badacza, ich brak uważam za minus rozprawy.

Autorka czyni to jednak w rozdziale czwartym, ale nie nazywa ich i nie precyzuje w odniesieniu do zmiennych. Natomiast wskazane przez autorkę metody związane z analizą treści i analizą dyskursu, które zastosowała doktorantka należy ocenić bardzo wysoko. Dodatkowo, warto podkreślić, jak dużym trudem była analiza tak obszernego materiału i jej walor naukowy w postaci kodowania tekstu źródłowego. Nie jest to typowe dla prac naukowych w dyscyplinie nauk politycznych i administracji, dlatego należy wyróżnić podejście naukowe doktorantki.

D. Wnioskowanie

Proces wnioskowania polegający na tym, że na podstawie zdań uznanych za prawdziwe (twierdzeń uzasadnionych) dochodzi do uznania nowego twierdzenia, które wyprowadza się z owych zdań na podstawie praw logicznych oraz zgodnie z odpowiednimi regułami wnioskowania, ma bardzo ważne znaczenie dla dysertacji doktorskich. Ich znaczenie dla nauki jest tym większe, im wyższy jest poziom metodologiczny i merytoryczny dysertacji.

W recenzowanej pracy wnioski należy uznać za poprawne, odzwierciedlają stawiane w dysertacji pytania badawcze zarówno na poziomie szczegółowym jak i ogólnym. Jednak, wskazane powyżej mankamenty dotyczące braku pytania głównego oraz niedoprecyzowanego celu dzieła do analizy zmiany tożsamości międzynarodowej Litwy sprawiają, iż prezentowane przez autorkę wnioski budzą pewien niedosyt. Uważam, iż zaproponowana przeze mnie zmiana dotycząca wyszczególnienia zmiennych oraz wprowadzenia narzędzi badawczych, pozwoliłaby ukazać trend i mogłaby przyczynić się do wysunięcia cenniejszych, bardziej szczegółowych wniosków w kwestii takich komponentów jak dążenie do pełnej demokracji, zielona gospodarka, równość płci i inne.

Niemniej uważam, iż autorka dysertacji wskazuje na bardzo ważne i interesujące zależności w kształtowaniu tożsamości Litwy na arenie międzynarodowej. Po pierwsze, doktorantka na podstawie analizy zauważa, iż tożsamość Litwy została ukształtowana jeszcze przed wejściem

do UE. Należy się z tym stwierdzeniem zgodzić, tym bardziej, że litewskie elity polityczne nie potrafią wskazać nowych celów, do których realizacji powinna dążyć Republika Litewska współcześnie. Jednym z bardziej interesujących wniosków jest zauważenie przez doktorantkę zależności między intensywnością oddziaływania komponentu etnicznego na politykę zagraniczną a malejąca intensywnością współpracy z Polską, czy działań w Europie Środkowo- Wschodniej, a zwiększającą się współpracą z Niemcami i państwami skandynawskimi. Stąd interesującym wydaje się wątek skandynawskiej Litwy jako kolejnego, nowego etapu kształtowania tożsamości Litwy: zrównoważonego rozwoju, demokracji, równości i in.

Uważam, iż warto byłoby, aby ten komponent został zweryfikowany przez pryzmat cech – wartości nordyckich. Ważnym elementem będzie tu uwzględnienie kryzysu gospodarczego z 2008 r. czy pandemii Covid-19, które to kryzysy negatywnie wpłynęły zarówno na gospodarkę Litwy jak i większości państw, a badanie tych komponentów w okresie kryzysu wydaje się bezzasadne.

Doktorantka na podstawie analizy dostrzega brak negatywnej narracji i odniesień do Związku Radzieckiego, wręcz jej brak w oficjalnych wypowiedziach decydentów. Można dodać, iż milczenie jest pewnym symbolem, o którym warto pamiętać w perspektywie kształtowania tożsamości Litwy. Natomiast pozytywną narrację dostrzega przy definiowaniu współpracy z Łotwą i Estonią. Określa państwa te używając formuły „samoidentyfikacji”

określanej jako „przedłużenia samo-rozumienia w polityce zagranicznej – współdzielonej tożsamości międzynarodowej”. Tożsamość bałtycką utożsamia z bliskością kulturową, historyczną. Zwraca uwagę na to, iż „W narracji litewskich decydentów politycznych Łotwa i Estonia są rozumiane jako coś bardzo bliskiego, jako coś wewnętrznie zjednoczonego, swojego, bałtyckiego (…) zawsze odwoływali się do Litwy, która podobnie lub tak samo działa, myśli i widzi”. Pozwolę sobie zwrócić uwagę doktorantki na ten wątek, który szeroko jest omawiany w literaturze polskiej.

E. Ocena literatury przedmiotu

Praca doktorska mgr Katažyny Berštanskiej-Žemek jest osadzona na wyselekcjonowanej, aczkolwiek nie ponumerowanej bibliografii, zawierającej zarówno opracowania książkowe, artykuły z czasopism oraz materiały źródłowe. Ogólna ocena doboru i wykorzystania źródeł, a także literatury przedmiotu jest pozytywna. Źródła pierwotne powinny być umieszczone na początku jako najważniejsze i najbardziej cenne źródło informacji. Ponadto należy podzielić literaturę na monografie i artykuły w czasopismach naukowych.

Autorka dokonała dość szerokiego, aktualnego i reprezentatywnego przeglądu. Literatura obcojęzyczna jest bogata, autorce udało się dotrzeć do cennych pozycji, które ukazały tożsamość Litwy na arenie międzynarodowej w sposób wyczerpujący. Oczywiście, jak w każdej tego typu rozległej tematyce, można by wyliczyć pewne braki, o których należy wspomnieć. W recenzowanej pracy wykorzystano niewielką liczbę artykułów omawiających skandynawski czy bałtycki wymiar współpracy. Wydaje się istotne, iż kwestia tożsamości nordyckiej powinna zostać uwzględniona w analizie literatury przedmiotu.

Nie zabrakło jednak opracowań najważniejszych polskich badaczy nauk o polityce i administracji takich m.in. jak: A. Antoszewski, W. Anioł, K. A. Wojtaszczyk. Zabrakło mi jednak wystarczającego odniesienia do artykułów naukowych promotora i przygotowującej w tym miejscu recenzję, ponieważ moje wnioski dotyczące państw bałtyckich, w tym właśnie Litwy są różne w stosunku do tego, co zaproponowała doktorantka. Warto by było zatem pokusić się o krytykę lub zaproponowanie innej metody, weryfikacji hipotezy o Litwie skandynawskiej.

F. Formalna ocena rozprawy

W kontekście analizy całościowej opracowania można wysunąć uwagę ogólną, iż przedstawiona do recenzji rozprawa pod względem edytorskim przygotowana została w sposób prawidłowy. Autorka opanował technikę pisania pracy. Odsyłacze i bibliografia nie budzą

zasadniczych zastrzeżeń, a wywód jest płynny i logiczny. Przypisy są przygotowane w sposób dokładny, nie brakuje np. numerów stron czy wydawnictw. Można byłoby także powiedzieć, że poziom językowy jest tu dobry. Praca jest napisana językiem przystępnym, zrozumiałym dla czytelnika. Autorka wyjaśnia podstawowe definicje, przez co struktura rozprawy jest klarowna i czytelna. Warto by było uzupełnić pracę o wykaz skrótów. Nie zawsze precyzyjnie są nazwane i ponumerowane tabele i wykresy.

G. Konkluzja

Konkludując, recenzowana rozprawa doktorska jest pracą oryginalną, dotyczy ważnego z poznawczego punktu widzenia zagadnienia. Dysertacja wskazuje na dojrzałość badawczą autorki.

Realizuje cele, które zostały sformułowane w momencie tworzenia zadania badawczego.

Doceniając wysiłek naukowy Doktorantki i wysoką jakość rozważań zawartych w niniejszej pracy, odpowiadający wymogom rozprawy doktorskiej stwierdzam, że recenzowana rozprawa mgr Katažyny Berštanskiej-Žemek na temat Tożsamość międzynarodowa Republiki Litewskiej spełnia wymagania stawiane pracom doktorskim, postawione przez ustawę o stopniach naukowych i tytule naukowym (Dz.U. nr 65, poz. 595 z pozn. zm.)

Z powyżej wskazanych względów wnoszę o dopuszczenie mgr Katažyny Berštanskiej-Žemek do dalszych etapów postępowania w przewodzie doktorskim.