Tom 9 2009
Dorota Stefa ska*
TRADYCJA POWSTA CZYCH MOGIŁ W SZADKU
Otaczaj cy Szadek kr g lasów uzupełnia pier cie cmentarzy: w. Idziego, w. Wawrzy ca, ewangelicki z kwater wojskow z 1914 r., kirkut, cmentarz ewangelicki w Łobudzicach oraz cmentarze wojenne z 1914 r. w Tarnówce, Szadkowicach i Ulejowie. Cmentarz w. Wawrzy ca, zwany tak e „cholery-cznym”, w Szadkowicach-Ogrodzimiu został zało ony w pierwszej połowie XIX w. Chodz c cie kami tego cmentarza, przy głównej alei napotykamy mogił powsta ców styczniowych.
6 pa dziernika 1863 r. w Szadkowicach koło Szadku, w lesie nieopodal ko cioła w. Idziego, pluton powsta ców w sile trzydziestu strzelców został zaatakowany przez szwadron huzarów rosyjskich. W tej potyczce partyzanci, broni c si zaciekle, odnie li ci kie straty, które byłyby jeszcze wi ksze, gdyby nie osłona lasów. Dowodz cy oddziałem porucznik Powidzki podj ł decyzj o wycofaniu si do lasu. Rosjanie, obawiaj c si zasadzki, zrezygnowali z
po-cigu. W walce raniono kilku Rosjan, którzy stracili tak e dwa konie. Kl ska plutonu była zapowiedzi rychłego upadku powstania.
W aktach zgonu parafii szadkowskiej mo na znale informacje o okoli-czno ciach mierci powsta ców. Dokumenty te dostarczaj tak e wiedzy o szadkowskich rodzinach i samych uczestnikach walk powsta czych, cz sto ludziach młodych, mieszcza skiego pochodzenia, ró nych zawodów.
Jeden z aktów zgonu zawiera nast puj c tre : Działo si w Szadku dnia 8 pa dziernika tysi c osiemset sze dziesi tego trzeciego roku o godzinie dziesi tej przed południem. Stawili si Jakób Borz cki stolarz lat czterdzie ci i Walenty Błachowicz organista lat pi dziesi t maj cy obydwaj w Szadku zamieszkali i o wiadczyli, i dnia szóstego bie cego miesi ca i roku o godzinie drugiej po południu umarł w skutek odniesionych ran w bitwie z Wojskami Rosyjskimi pod Szadkowicami Wincenty elisławski – Garncarz lat dwadzie cia jeden maj cy urodzony z Tomasza i Teofili z Łazuchów w Szadku zamieszkałych
*
si innego powsta ca: Franciszka Łukaszewicza – lokaja, lat dwadzie cia dwa maj cego urodzenia i pochodzenia niewiadomego2.
Powsta cy wzmiankowani w kolejnych aktach zgonu zmarli w drugim dniu po stoczonej potyczce z wojskami rosyjskimi. Zgodnie z zaleceniami władz rosyjskich, powsta com nie wyprawiono uroczystego pogrzebu – zostali pocho-wani w jednej mogile, bez mów pogrzebowych i jakichkolwiek oznak manife-stacji polsko ci. Na pryzmie ziemi postawiono jedynie krzy – rodziny ani spo-łeczno szadkowska nie o mielili si umie ci tablicy z nazwiskami poległych. Powsta cy styczniowi podzielili losy swych przodków z powstania listopa-dowego.
Mogiła powsta cza w Szadku, skazana przez zaborców na zapomnienie, przetrwała jednak do dzi . Zachowały si dokumenty parafialne i nie zatarła si pami piel gnowana w rodzinach poległych powsta ców – z czasem na mogile postawiono wysoki krzy i otoczono j drewnianym ogrodzeniem. Dokonali tego potajemnie, w nocy, młodzi ludzie: Michał Zabłocki, Józef Woszczalski, Stanisław Kwieci ski i bli ej nieznany Kulczy ski3. Dwaj pierwsi zaci gn si wkrótce do powstaj cej armii polskiej i w latach 1919–1920 wezm udział w wojnie z Rosj Radzieck . Józef Woszczalski nie powrócił z wojny – poległ
mierci ołniersk 4.
Mogiła w stanie nienaruszonym przetrwała okres I wojny wiatowej i czas niemieckiej okupacji – Wiatr pr dki od nieznanej bezimiennej, wielkiej mogiły le nej leciał i leciał, nios c w przestrze , w czas, w pami , w serca, w przy-szło wiata tryumfem dalekiej przyprzy-szło ci rozbrzmiewaj cy okrzyk: Gloria victis!5
1
Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta parafii Szadek. Ksi gi metrykalne: akt zgonu nr 135 z 1863 r.
2
Tam e akt zgonu nr 136 z 1863 r.
3
M. Milak, Ocali od zapomnienia, „Na Sieradzkich Szlakach” 1988, nr 4, s. 28.
4
Tam e, s. 28; D. Stefa ska, Wymodlili j poeci, prorocy, Jednodniówka, Szadek 2004, s. 14.
5
Fot. 1. Mogiła powsta ców styczniowych w Szadku – stan z 1915 r. ródło: zbiory szkolnej Izby Pami ci
w Szadku
Bezimienna mogiła pozostała w pami ci mieszka ców Szadku, a dla wielu była symbolem d e niepodległo ciowych. wiadczy o tym cho by zdj cie przedstawiaj ce członków Polskiej Organizacji Wojskowej w Szadku, którzy sfotografowali si przed mogił w kolejn rocznic wybuchu powstania.
Fot. 2. Członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej w Szadku przed mogił powsta ców 1863 r.
od lewej stoj : F. Zabłocki, K. Lipi ski, A. Stamirowski od lewej siedz : Antoni Kuliberda, Szeplewicz, Tracz
przed tron odszedł meldowa si boski, walk podj ł strzelec legionowy z Oleandrów buntownik krakowski. Ruszył w Polsk strzelec zuchowaty zdoby to, co „obca przemoc wzi ła”. Na wielki bój grały mu armaty … i stał si cud – „jeszcze nie zgin ła!6
Po odzyskaniu przez Polsk niepodległo ci, w okresie II Rzeczpospolitej powsta cza tradycja pozostała ywa, a szadkowianie cz sto odwoływali si do niej organizuj c obchody rocznicowe. Uczestników walk z 1863 r., których niewielu doczekało niepodległej Polski, traktowano jak bohaterów.
Szczególnie uroczysty charakter miały obchody siedemdziesi tej rocznicy wybuchu powstania. Zachowane zdj cie z 1933 r. pokazuje szadkowian reprezentuj cych lokalne organizacje, m. in. Ochotnicz Stra Ogniow i Towa-rzystwo Gimnastyczne „Sokół”, którzy w obecno ci władz i mieszka ców miasta zaci gn li wart honorow . Na ustawionych przed powsta cz mogił „wrotach” umieszczono napis: Cze Bohaterom 1863 r., a drewniany krzy udekorowano wierkowymi girlandami.
Fot. 3. Obchody siedemdziesi tej rocznicy wybuchu powstania styczniowego przy powsta czej mogile w Szadku
ródło: zbiory szkolnej Izby Pami ci w Szadku
6
W 1935 r. z inicjatywy Społecznego Komitetu odnowiono „bezimienny” powsta czy grób. Prace zlecone kamieniarzom i lusarzom spowodowały, e mogiła zmieniła wygl d. Zachowane dokumenty pozwoliły na upami tnienie nazwisk poległych powsta ców. Na prostok tnej, zwie czonej krzy em, tablicy epitafijnej wyryto inskrypcj : POWSTA CY POLEGLI POD SZADKOWICAMI W WALCE Z MOSKALAMI DNIA 6.X.1863 ROKU7.Ni ej znalazły si napisy upami tniaj ce trzynastu powsta ców w tym dziesi ciu z imienia i nazwiska: Jan Sztorch, Wincenty elisławski, Franciszek Łukaszewicz, Kacper Pawlikowski, Władysław Kolasi ski, Ferdynand Wicens8, Józef Mikulski, Stanisław elisławski, Julian Gerlic9, Nepomucen Suli ski, ORAZ TRZEJ NIEZNANI Z NAZWISKA
Poni ej wyryto napis: WIECZNA CZE ICH PAMI CI BO CHWALEBNEM JEST ZGIN ZA OJCZYZN .
Ziemn mogił poro ni t kwiatami, otoczono sze cioma betonowymi słupkami, poł czonymi eliwnym ła cuchem.
Fot. 4. Mogiła powsta ców 1863r. na cmentarzu w. Wawrzy ca w Szadku – stan z okresu mi dzywojennego
ródło: zbiory szkolnej Izby Pami ci w Szadku
Kim byli powsta cy pochowani w mogile? Do oddziałów powsta czych walcz cych w Mied nie, Szadkowicach, Boczkach koło Szadku przedzierali si rzemie lnicy, inteligenci, uczniowie.
Jednym z tych, którzy słu yli w oddziale Oksi skiego, był licz cy 16 lat terminator z Szadku Ludwik Popławski (pó niej wzi ty do niewoli rosyjskiej).
7
J. miałowski (Województwo sieradzkie, Łód –Sieradz 1980, s. 103) oraz T. Marszał (Szadek. Monografia miasta, Łód –Szadek 1995, s. 35) podaj bł dn dat 14 X 1863.
8
Według J. Milczarek (Powstanie styczniowe w Sieradzkiem, Sieradz 1983, s. 48) powinno by Wicens, jak Wincens.
9
J. Oksi skiego doł czył 23 stycznia 1863 r.) – aplikantem biura naczelnika powiatu. Julian Gerlitz był aplikantem pocztowym w Łasku, Nepomucen Suli ski miał lat 25.
Zgon Kacpra Pawlikowskiego po wiadcza akt znajduj cy si w parafii Szadkowskiej (fot. 5.).
Fot. 5. Kopia aktu zgonu Kacpra Pawlikowskiego ródło: ADWŁ. Akta parafii Szadek 137/1863 r.
Kim byli „Trzej Nieznani” pochowani w grobie powsta czym? Odwołuj c si do opracowania J. Milczarka, mo na przypuszcza , e niewymienionymi z nazwiska na tablicy epitafijnej byli zmarli po bitwie pod Szadkowicami: Jan Mikulski, który zmarł 14 pa dziernika z powodu odniesionych ran10, Maciej Sowalski zmarły 15 pa dziernika oraz Julian Jerlic, lat 18, zmarły 8 pa dzier-nika11.
Mo na te snu inne przypuszczenia – by mo e w zbiorowej mogile został pochowany Aleksander Matuszewski, syn szadkowskiego policjanta, poległy w bitwie pod Dalikowem12. By mo e spoczywaj w niej zmarli powsta cy, lecz cy rany w szadkowskim lazarecie (szpitalu powsta czym), w ród których byli: Szymon Kaszuba (zmarły 7 lipca 1863 r.) – lat 42, pochodz cy z Ksi stwa Pozna skiego13 oraz Józef Stysi ski (zmarły 11 czerwca 1863 r.) – lat 41,
ołnierz pierwszego batalionu strzelców pruskich14.
10
Tam e, s. 9, 40.
11
Tam e, s. 35. Zbie no nazwisk Gierlitz i Jerlic mogła sprawi , e kamieniarz pomin ł jednego z powsta ców. 12 Tam e, s. 40. 13 Tam e, s. 36. 14 Tam e, s. 45.
Mogiła powsta cza mo e kry szcz tki którego z powsta ców, straconych na szadkowskim rynku – Franciszka Polkowskiego skazanego na mier wyrokiem s du wojennego15,Franciszka Palkowskiego mieszczanina, dowódcy oddziału oraz Józefa Kozłowskiego, wo nego S du Pokoju w Szadku i dowódcy oddziału powsta czego rozbitego pod Ro d ałami 16 stycznia 1864r., powieszonego 14 pa dziernika 1864 r.16
Nim ostatni ołnierz Listopada przed niebia skie zgłosił si ołtarze, ju z dwururki si składa
kryjak stycznia w wytartej czamarze. Rzucił dom i rodzin i wszystko w beznadziejnym do wolno ci biegu. Na styczniowym zmaga bojowisku krwawe lady zostawił na niegu17.
Przejawem pami ci o powsta cach były przedstawienia członków amator-skiego teatru działaj cego w Szadku w okresie mi dzywojennym. W sto czter-dziest rocznic bitwy pod Szadkowicami oraz sze dziesi t czwart rocznic utworzenia Słu by Zwyci stwa Polski, 5 pa dziernika 2003 r. członkowie szadkowskiego koła wiatowego Zwi zku ołnierzy Armii Krajowej zorgani-zowali we współpracy ze społeczno ci szkoln uroczysto wmurowania tablicy upami tniaj cej ołnierzy AK. Te dwie rocznice stanowiły długi ła cuch ludzkich istnie poł czonych my l prost : […] eby Polska była Polsk .
Fot. 6. Krystyna Sołtysiak z domu Kuliberda w stroju powsta ca 1863 r.
– zdj cie z lat dwudziestych XX w. ródło: zbiory Szkolnej Izby Pami ci
w Szadku 15 Tam e, s. 42. 16 Tam e, s. 27 i s. 37 17 Z. Kabata, Sztafeta…, s. 17.
płytami. Tak e w ostatnich latach pami tano o kolejnych rocznicach powstania – na grobie powsta ców szadkowskich pojawiaj si kwiaty i znicze zarówno od władz samorz dowych, jak i społeczno ci uczniowskiej Szadku.
Na cmentarzu w. Idziego w Szadku znajduje si mogiła innego powsta ca i sybiraka Antoniego Nowackiego – społecznika i tajnego nauczyciela ludowego w Kromolinie koło Szadku18. Grób został wybudowany z inicjatywy Jadwigi Kozłowskiej i uczniów Antoniego Nowackiego – inicjatywa ta podj ta w setn rocznic wybuchu powstania styczniowego została poparta przez proboszcza szadkowskiego ks. Jana Wiatra. ciany boczne nagrobka, wykonane z polnych kamieni zlepionych zapraw murarsk , przykryto betonow płyt , w któr wczepiono mniejsz z napisem: Antoni Nowacki – Powstaniec 1863 r. Zesłany na Syberi . I cho stan grobu jest dobry, to trudno go odnale – renowacji wymagaj nieczytelne napisy.
Rosyjski okupant zdawał sobie spraw z roli i znaczenia politycznego powstania, dlatego czynił wszystko, aby zatrze po nim pomi . Niszczył fizycznie i moralnie bezpo rednich uczestników czynu powsta czego, a tak e tych, którzy w jakikolwiek sposób wspierali d enia niepodległo ciowe. Za udział w powstaniu był poszukiwany przez władze carskie Józef Krzywi ski, lat 34, oraz Jan Modrzejewski, komornik z Szadku. Aresztowany został Józef Leopold, wła ciciel dóbr w Rzepiszewie, naczelnik cywilny okr gu szadkowskiego i s dzia dyscyplinarny.
Władze carskie nie pozwalały organizowa uroczysto ci ku czci poległych i straconych powsta ców, zabroniono noszenia po nich ałoby. Władze lokalne zmuszano do składania listów hołdowniczych z pro b o przebaczenie walcz cym o niepodległo powsta com. Szadek, podobnie jak wiele innych miejscowo ci, utracił prawa miejskie. Likwidowano polskie instytucje i wpro-wadzano do ycia publicznego j zyk rosyjski.
Mogiły powsta cze w Szadku skrywaj prochy Polaków, którzy oddali ycie, aby naród zyskał prawo do ycia w wolno ci i niepodległo ci. Współczesnym pokoleniom pozostaje troska o zachowanie dziedzictwa dziewi tnastowiecznych zrywów niepodległo ciowych i pami , e wolno nie tylko krzy ami si mierzy.
18
D. Stefa ska, Antoni Nowacki – romantyk, czy pozytywista, ,,Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8, s. 161–178.
Bibliografia
Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta parafii Szadek, Ksi gi metrykalne akta zgonu nr 135/1863, nr 136/1863, nr 137/1863.
„Informator Samorz dowy Gminy i Miasta Szadek” 2003, nr 6. Kabata Z., Sztafeta, ,,Kombatant” 1997, nr 5.
Katalog wystawy historyczno-filatelistycznej „Stary Szadek”, 1995. Marszał T., Szadek. Monografia miasta, Łód –Szadek 1995.
Milak M., Ocali od zapomnienia, ,,Na Sieradzkich Szlakach” 1988, nr 4. Milczarek J., Powstanie styczniowe w Sieradzkiem, Sieradz 1983.
Orzeszkowa E., Gloria victis, Warszawa 1947. Rocznicowo w Szadku, ,,Dziennik Łódzki”, 7 X 2003.
Ruszkowski A., Ci, którzy dowodzili 1863–1864, ,,Na Sieradzkich Szlakach” 1989, nr 2. Stefa ska D., Antoni Nowacki – romantyk czy pozytywista. W 145 rocznic powstania,
,,Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8.
miałowski J., Ziemie sieradzkie w latach zaborów, [w:] J. miałowski, Województwo Sieradzkie, Łód –Sieradz 1980.
Walki narodowowyzwole cze szadkowian, Zbiory materiałów z wystawy z 1998 r. Biblioteka Szkolnej Izby Pami ci.
Zabytki naszego regionu. Nekropolie, [w:] Nasza ojcowizna. Powiat zdu skowolski, Zdu ska Wola 2003.
Zwierzchowski H., Szum drzew cmentarnych na Rossie, [w:] Mały leksykon wile skiej Rossy, Wilno 1998.