Paweł Kocikowski
"Łaciński zbiór kazań peregryna z
Opola i ich związki z tzw. „Kazaniami
gnieźnieńskimi”", w zbiorze:
„Średniowiecze. Studia o kulturze”, t.
1, Jerzy Wolny, redaktor zbioru
Julian Lewański... : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 59/3, 366-370
p rz e c ie ż w a ż n e j, b ez k tó r e j tr u d n o ró w n ie ż z ro z u m ie ć w s p a n ia ły r o z k w it u m y s ło - w o śc i p o ls k ie j X V I s tu le c ia o ra z je g o o s ią g n ię c ia id e o w e i a r ty s ty c z n e ” n . U p o m n ie ć b y się n a k o n ie c c h c ia ło o ta k p o s z u k iw a n e i p o tr z e b n e m a te r ia ły — p ra c e z z a k re s u r e t o r y k i i p o e ty k i. E d m u n d K o ta r s k i J e r z y W o l n y , Ł A C IŃ S K I Z B IÓ R K A Z A Ń P E R E G R Y N A Z O P O L A I IC H Z W IĄ Z E K Z TZW . „K A Z A N IA M I G N IE Ź N IE Ń S K IM I”. W z b io rz e : Ś re d n io w ie c z e . S tu d ia o k u ltu rz e . [Т. 1]. (R e d a k to r : J u l i a n L e w a ń s k i ) . W a rs z a w a 1961. P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , s. 171— 238. P o ls k a A k a d e m ia N a u k . I n s ty tu t B a d a ń L ite ra c k ic h .
A u to r ro z p o c z y n a s w o je s tu d iu m d łu g im w s tę p e m (V.> cało ści), p o św ię c o n y m r o z w o jo w i śre d n io w ie c z n e g o k a z n o d z ie js tw a w E u ro p ie z a c h o d n ie j, od je g o p a tr y s ty c z n y c h p o c z ą tk ó w aż do c h w ili p o ja w ie n ia się S e r m o n e s d e te m p o r e e t de
s a n c tis P e r e g r y n a z O pola. W d a ls z e j części p r e c y z u je czas p o w s ta n ia z b io ru P e r e -
g r y n a (m ięd zy r. 1297 a 1304) i w y lic z a k r a j e , do k tó r y c h z b ió r te n d o ta r ł. Z r o z p r a w y w y n ik a , że S e r m o n e s z n a la z ły p o p y t w P o lsc e , C z e ch ach i w ie lu in n y c h k r a j a c h E u ro p y (N iem cy , S z w a jc a ria , A n g lia ), n ie z a d o m o w iły się je d n a k w e F r a n c j i i W łoszech. E r u d y c ja W o ln eg o je s t zn a c z n a . W y licza on d z ie s ią tk i b ib lio te k e u ro p e js k ic h p rz e c h o w u ją c y c h k a z a n ia P e r e g r y n a , rę k o p is y z aś b ib lio te k p o ls k ic h (W ro cław , K ra k ó w ) a n a liz u je d o k ła d n ie j p o d w z g lę d e m tr e ś c i. C a ła a r g u m e n ta c ja z m ie rz a do ro z w ią z a n ia tr z e c h p ro b le m ó w : p rz y n a le ż n o ś c i n a ro d o w e j P e r e g r y n a z O p o la ; p o c h o d z e n ia r ę k o p is u g n ie ź n ie ń s k ie g o M s 24; a u to r s tw a K a z a ń g n ie ź n ie ń
s k ic h .
P ie r w s z ą k w e s tię r o z w ią z a ł W o ln y p o m y ś ln ie , r o z p r a w ia ją c się z n a u k o w c a m i n ie m ie c k im i i p o ls k im i, k tó r z y w P e r e g r y n ie w id z ie li N iem ca . N a u k a n ie m ie c k a (R. C ru e l, A. L in s e n m a y e r , A. F ra n z , E. M ich ael), w o p a rc iu o k r u c h e p rz e s ła n k i d w ó c h glos n ie m ie c k ic h w in k u n a b u ła c h d r u k o w a n y c h w N iem cz ech , o rz e k ła , że z b ió r k a z a ń P e r e g r y n a p o w s ta ł w N iem cz ech , w o b ec czego i jeg o a u to r m u s i być N iem ce m . J a k n a n ie sz c z ę śc ie , p o ls c y n a u k o w c y , z a m ia s t z b a d a ć d o g łę b n ie f a k ty c z n y s ta n rz e c z y , p o szli b e z k ry ty c z n ie za tą o p in ią . I ta k A le k s a n d e r B r ü c k n e r , p r z y jm u ją c te z ę C ru e la , w y r a z ił się o P e r e g r y n ie : „ b y ł to N ie m ie c ś lą sk i, ro d e m z L e g n ic y , k tó r e g o m y ln ie za P o la k a u w a ż a n o ” *. W iadom o, ja k im a u to r y te te m n a u k o w y m c ie s z y ł się B r ü c k n e r w P o ls c e i za g r a n ic ą i ja k b a rd z o sw y m s t w i e r d z e n ie m z a sz k o d z ił n a u c e p o ls k ie j. W d o d a tk u J a n F ija łe k , d ru g i a u to r y te t w d z ie d z in ie k a z n o d z ie js tw a p o ls k ie g o , o rz e k ł, iż p ie r w s z e z b io ry k a z a ń a u to r ó w p o ls k ic h p o w s ta ły d o p ie ro p r z y s a m y m k o ń c u X IV i w p o c z ą tk a c h X V w i e k u 2. T e d w a p o g lą d y p o d c h w y c ił W ilh e lm B r u c h n a ls k i, ró w n ie ż d u ża p o w a g a n a u k o w a , i w y k r e ś lił P e r e g r y n a z lis ty k a z n o d z ie jó w p o ls k ic h , a zb ió r je g o z a s z u f la d k o w a ł
11 T. U l e w i c z, W s ta r o p o ls z c z y ź n ie d z ie ją się r z e c z y w a ż n e . (D o ro b ek b a d a w c z y p o k o le n ia ). „ R u c h L it e r a c k i” 1966, n r 4, s. 166. 1 A. B r ü c k n e r , K a z a n ia ś r e d n io w ie c z n e . „ R o z p ra w y W y d z ia łu F ilo lo g ic z n e g o P A U ” . S e ria II , t. 24 (1895), s. 45. 2 J . F i j a ł e k , S tu d ia d o d z ie jó w U n iw e r s y te tu K r a k o w s k ie g o i jeg o w y d z ia łu te o lo g ic z n e g o w X V w ie k u . J w ., s. 80.
do w z o ró w z a g ra n ic z n y c h , w y k o rz y s ty w a n y c h w k a z n o d z ie js tw ie p o ls k im \ R o m a n o w i P iła to w i n ie p o z o sta w a ło n ie m a l n ic in n e g o , ja k u p o w s z e c h n ie n ie o p in ii sw y c h w ie lk ic h p o p rz e d n ik ó w w u n iw e rs y te c k im p o d r ę c z n i k u 4. O d o so b n io n y głos sp rz e c iw u m n ie j zn a n e g o J ó z e fa S e b a s tia n a P e l c z a r a 3 n ie u z y sk a ł k r e d y t u i p r z e b rz m ia ł b ez ech a. A le ju ż w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m c zesk i u c z o n y B o h u m il V y d ra , z n a la z łsz y w je d n y m z rę k o p is ó w B ib lio te k i U n iw e rs y te tu W a rs z a w sk ie g o , k tó r y z a w ie r a ł k a z a n ia , p o d p is „ P e r e g r in i g e n te P o lo n i”, d o szed ł do p rz e k o n a n ia , że P e r e g r y n b y ł p o ls k im a u to r e m k a z a ń 6. P o d o b n ie o rz e k ł po w o jn ie J e r z y K ło - c z o w s k i7. Z re s z tą i n a js ta r s z a tr a d y c ja z a k o n n a o p o w ia d a się za p o ls k o śc ią P e - r e g r y n a . W rę k o p is a c h często f i g u r u je z n a m ie n n a w s k a z ó w k a : „ P olonus". W r ę k o p is ie lip s k im z r. 1305 d o p is a n o w p ó ź n ie jsz y m czasie: „ P e re g rin u s P o lo n u s a u s tr ia c k i z k o ń c a X IV w. nosi n a d p is : „ P ereg rin i P o lo n i s e r m o n e s ”. Za n a j b a r d z ie j a u to r y ta t y w n e p rz y jm u je W o ln y z d a n ie É c h a rd a : „ P e re g rin u s P o lo n u s e x
d u c a tu S ile s ia e o r tu s [...] v ir g ra v is e t e r u d i tu s " 8. To w sz y stk o , słu sz n ie , u p o w a ż
n iło a u to r a do s tw ie rd z e n ia , że P e r e g r y n z aw sze u c h o d z ił za P o la k a , że d o p ie ro w ie k X IX z a k w e s tio n o w a ł jeg o p rz y n a le ż n o ś ć n a ro d o w ą , i to w y łą c z n ie w l i t e r a t u r z e n ie m ie c k ie j i p o ls k ie j.
S w o ją te z ę o p o ls k o śc i P e r e g r y n a , ju ż w y s ta r c z a ją c o u d o w o d n io n ą , c h c ia ł a u to r p o d b u d o w a ć je sz c z e z a s k a k u ją c ą k o n c e p c ją o k ra k o w s k im p o c h o d z e n iu r ę k o p is u g n ie ź n ie ń s k ie g o Ms 24, w k tó r y m obo k k a z a ń ła c iń s k ic h z n a jd u je się d z ie się ć k a z a ń p o ls k ic h , s ta n o w ią c y c h je d e n z n a js ta r s z y c h n a sz y c h z a b y tk ó w ję z y k o w y c h : K a za n ia g n ie ź n ie ń s k ie . W iększość k a z a ń ła c iń s k ic h (70 n a 95) p rz e p isa n o , z d a n ie m W olnego, z c y k lu De s a n c tis P e re g r y n a , k a z a n ie n a N ow y R ok z jego c y k lu De te m p o re ; a u to r s tw a re s z ty k a z a ń n ie z d o ła ł b ad acz u sta lić . K o p iśc i k a z a ń ła c iń s k ic h (W olny w y ró ż n ia ich c z te re c h ) ro z m ie śc ili te k s t k a z a ń n a k a r t a c h od 15 do 171. N ie o p ra w io n y rę k o p is z ła c iń s k im i k a z a n ia m i (p rz e w a ż n ie P e r e g ry n a ) d o s ta ł się do r ą k k a n o d z ie i o zn aczo n eg o m ia n e m p is a rz a A, k tó r y w p is a ł n a p o c z ą tk o w y c h k a r ta c h c z te ry k a z a n ia p o ls k ie i tr z y ła c iń s k ie , a n a k a r t a c h k o ń c o w y c h (171v— 186v) d a lszy ch sześć k a z a ń p o lsk ic h . P is a rz te n w sw e j d z ia ła ln o ś c i k a z n o d z ie js k ie j m ia ł się p o s łu g iw a ć ła c iń s k im i k a z a n ia m i P e r e g r y n a , w y g ła s z a ją c je do lu d u w ję z y k u p o ls k im ; zm u siło go to do z a n o to w a n ia tu i ó w d z ie glos p o ls k ic h i ła c iń s k ic h . K ilk a n a ś c ie glos p o ch o d zi w p ra w d z ie od in n y c h r ą k (B, C, D, E), a le n a jw a ż n ie js z e są d ziełem p is a rz a A, „c z ło w ie k a z p a s ją lin g w is ty c z n ą ” (s. 197), k tó r y n ie ty lk o w p is y w a ł glosy, a le w n o s ił w te k s ty k a z a ń p o p ra w k i g r a m a ty c z n e i u z u p e łn ia ł b ra k i. J a k o k a p ła n w y k s z ta łc o n y , z a in te re s o w a n y s p r a w a m i k a z n o d z ie js tw a , ro z s z e rz a ł te k s t g lo sam i ła c iń s k im i c z e rp a n y m i ze Z ło te j le g e n d y J a k u b a d e V o ra g in e i S u m m y św . T o m a sza z A k w in u . K a p ła n e m ty m b ył, ja k chce a u to r , Ł u k a sz z W ielk ieg o K o źm in a. 3 W. B r u c h n a l s k i , R o z w ó j w y m o w y w P o lsce. W z b io rze: D zie je lite r a tu r y
p ię k n e j w P o lsce. Cz. 2. K ra k ó w 1918, s. 263—266. „ E n c y k lo p e d ia P o ls k a ” . T. 22.
4 R. P i ł a t , H isto ria lite r a tu r y p o ls k ie j. T. 1, cz. 1. W a rs z a w a 1926, s. 158. 5 J. S. P e l c z a r , Z a r y s d z ie jó w k a z n o d z ie js tw a w P olsce. K r a k ó w 1917, s. 26—30.
8 B. V y d r a , P o ls k â s t te d o v è k â lite r a tu ra k a z a te ls k â a je j i v z t a h y k e k a z a -
te l s k é lite r a tu r e ë e sk é . „ V ë stn ik k râ lo v s k é ć e sk o sp o le ć n o sti n a u k ” . T r id a filo so fic -
k o -h is to r ic k o - ja z y k o z p y tn ś , 1927 (P r a h a 1928).
7 J . K ł o c z o w s k i , D o m in ik a n ie p o ls c y na Ś lą s k u w X I I I — XV w ie k u . L u b lin 1956, s. 214.
8 J . J . É с h a r d, S c r ip to r e s O r d in is P r a e d ic a to ru m . T. 1. L u te c ia e P a r is io r u m 1719— 1721, s. 551.
H ip o te z a p o w y ż sz a w y n ik ła ze sk o m p lik o w a n e g o d o w o d z e n ia , k tó r e z m ie rz a ło do w y ś w ie tle n ia p r o w e n ie n c ji r ę k o p is u M s 24. R o z p ra w a z a w ie ra w ró ż n y c h m i e js c a c h s z e re g a rg u m e n tó w , m a ją c y c h d o w ieść, że rę k o p is te n p o w s ta ł n a te r e n ie d ie c e z ji k r a k o w s k ie j, g d z ie w ła ś n ie d z ia ła ł Ł u k a s z z W ie lk ie g o K o ź m in a . A u to r o p e r u je s u b te ln ie tw ie r d z e n ie m , iż d w ie p e rg a m in o w e k a r t y o c h ro n n e k o d e k s u s ta n o w ią k a le n d a r z , k tó r e g o część litu r g ic z n a w y k a z u je ś w ię ta o b ch o d z o n e w d ie c e z ji k r a k o w s k ie j. K a r ty te „ p o c h o d z ą n a jp r a w d o p o d o b n ie j ze s t a r e j k się g i l i t u r g ic z n e j d ie c e z ji k r a k o w s k ie j i t u t a j m o g ły b y ć w y k o r z y s ta n e p rz y o p ra w ie r ę k o p is u z k a z a n i a m i” (s. 201).
R o z p a tr u ją c k w e s tię d o d a tk o w y c h k a z a ń , w s u n ię ty c h w c y k l De s a n c tis P e r e g r y n a , W o ln y w y s n u ł w n io s e k , że lis ta ś w ią t ty c h k a z a ń w Ms 24 je s t n a jb a r d z ie j zg o d n a z k a ta lo g ie m ś w ią t d ie c e z ji k r a k o w s k ie j z r. 1396, w y d a n y m p rz e z b is k u p a P io tr a W ysza. P o z a ty m k a z a n ia ła c iń s k ie P e r e g r y n a , np. o św . A n d rz e ju , M ik o ła j u , w M s 24 p o s ia d a ją t a k i sa m t e k s t ja k a n a lo g ic z n e k a z a n ia w r ę k o p is ie B i b lio te k i J a g ie llo ń s k ie j 1617, p o d c z a s g d y in n e r ę k o p is y m a ją te k s t m n ie j o b sz e rn y . R ó w n ie ż n ie k t ó r e f r a g m e n ty tr e ś c io w e w rę k o p is ie Ms 24 p o k r y w a ją się z r ę k o p is e m k r a k o w s k im 1299. S tą d s u g e s tia , że rę k o p is M s 24 o ra z r ę k o p is y 1617 i 1299 w y w o d z ą się p r a w d o p o d o b n ie z n ie z n a n e g o d z is ia j k ra k o w s k ie g o rę k o p is u k a z a ń P e re g r y n o w y c h , s łu ż ą c e g o za p o d s ta w ę k o p is to m ty c h rę k o p is ó w . A u to r z d a je so b ie s p r a w ę , że je g o te z a o d ie c e z ja ln y m , a w ię c św ie c k im , p o c h o d z e n iu rę k o p is u Ms 24 m o ż e się o sta ć , je ś li o b a li się d a w n ie js z ą h ip o te z ę o ich d o m in ik a ń s k ie j p r o w e n ie n c ji. P o p rz e d n i b a d a c z e (N e h rin g , B r ü c k n e r , V rte l- W ie r - c z y ń s k i i in n i) o p o w ie d z ie li się za d o m in ik a ń s k ą p r o w e n ie n c ją , w n io s k u ją c o ty m z ła c iń s k ic h k a z a ń o N ie p o k a la n y m P o częciu . Z p o w y ż sz y m p o g lą d e m p o le m iz u je a u to r a r g u m e n te m , iż d o k tr y n a d o m in ik a ń s k a , a w ła ś c iw ie to m is ty c z n a , o N ie p o k a la n y m P o c z ę c iu z n a jd o w a ła z w o le n n ik ó w ta k ż e w ś ró d k się ż y św ie c k ic h , np. w ś ró d m a g is tr ó w k r a k o w s k ic h w p o c z ą tk a c h X V stu le c ia .
D ie c e z ja ln e (n ie z a k o n n e ) p o c h o d z e n ie M s 24 m a te ż w s p ie r a ć f a k t z a p is a n ia w n im d w ó c h p r y m ic y jn y c h k a z a ń , w k tó r y c h je s t m o w a o g o d n o ści k a p ła n a w ogóle, n ic zaś o z a c n o śc i s ta n u z a k o n n e g o . A r g u m e n t te n p o s ia d a n ik łą w a rto ś ć d o w o d o w ą . U w y p u k le n ie g o d n o śc i k a p ła ń s k ie j w o b u k a z a n ia c h n ie ś w ia d c z y b y n a jm n ie j o ś w ie c k ie j p r o w e n ie n c ji ty c h k a z a ń . N a w e t g d y b y je w y g ło sz o n o w k tó r y m ś z z a k o n ó w , t r u d n o b y ło b y sp o d z ie w a ć się w z m ia n e k o z a c n o śc i s ta n u z a k o n n e g o , sk o ro p r y m ic je o z n a c z a ją c e re m o n ię w y ś w ię c a n ia k a p ła n ó w , p rz y czy m rzecz to c a łk ie m o b o ję tn a , czy c h o d z i o k a p ła n ó w ś w ie c k ic h czy te ż z a k o n n y c h ; w obu w y p a d k a c h n a le ż a ło p o d k re ś lić w ła ś n ie w ie lk o ś ć g o d n o śc i k a p ła ń s k ie j.
K o ń c z ą c ro z p r a w ę p o d d a ł W o ln y g r u n to w n e j a n a liz ie tr e ś ć K a z a ń g n ie ź n ie ń
s k ic h , s p r e c y z o w a ł ź ró d ła , z k tó r y c h ic h tw ó rc a (p is a rz A) c z e rp a ł p e łn y m i g a r ś c ia
m i (P o s ty lla K o n r a d a W a ld h a u s e n a , Z ło ta le g e n d a i k a z a n ia J a k u b a de V o ra g in e , z b ió r k a z a ń P e r e g r y n a z O p o la, E x e m p la r s a lu tis H ie ro n im a z P ra g i), i z a ją ł się o s ta tn im p ro b le m e m , ja k i s ta n o w i a u to r s tw o K a z a ń g n ie ź n ie ń s k ic h . D o szed łszy do p rz e k o n a n ia , że r ę k o p is M s 24 p o w s ta ł n a te r e n ie d ie c e z ji k r a k o w s k ie j, i to około r . 1409 (o ty m n ie c o d a le j), z a p y tu je : „c z y z n a m y ja k ie g o ś k a z n o d z ie ję , k tó r y g ło s ił k a z a n ia lu d o w e w d ie c e z ji k r a k o w s k i e j około r . 1409?” , i o d p o w ia d a : „ T a k im k a z n o d z ie ją b y ł W ie lk o p o la n in Ł u k a s z z W ie lk ie g o K o ź m in a [...]” (s. 215). O n sam w s w e j p o s ty lli ła c iń s k ie j w s p o m in a , że b y ł k a z n o d z ie ją w k o śc ie le p a r a f ia ln y m w B e sz o w e j (d ie c e z ja k ra k o w s k a ). Do B e sz o w e j d o s ta ł się Ł u k a s z , d z ię k i W o jc ie c h o w i J a s tr z ę b c o w i (k tó ry ta m m ia ł s w ą ro d z in n ą p a ra f ię ), o k o ło r. 1409 i o b ją ł s ta n o w is k o r e k t o r a w n o w y m k o ś c ie le te j p a r a f ii. J a s tr z ę b ie c w r. 1412 z o sta ł b is k u p e m k ra k o w s k im , a w 1423 n a w e t a r c y b is k u p e m g n ie ź n ie ń s k im . I t a k d o
c h o d z im y do p o m o s tu łą c z ą c e g o K r a k ó w z G n ie z n e m , bo Ł u k a s z z a ra z po r. 1409 w y k o ń c z y ł sw ó j rę k o p is , w p is u ją c glo sy i u ło ż o n e p rz e z sie b ie k a z a n ia p o lsk ie . Z m a r ł p o tr z e c h la ta c h (1412). R ę k o p ise m ty m z a o p ie k o w a ł się z a p e w n e b is k u p k r a k o w s k i W o jciech J a s tr z ę b ie c , a o trz y m a w s z y a rc y b is k u p s tw o , z a b r a ł go ze so b ą do G n ie z n a i u m ie ś c ił w b ib lio te c e ta m te js z e j k a p itu ły . N ie b y ł to ze s tr o n y J a s tr z ę b c a ja k iś w y ją tk o w y d a r, s k o ro w y m ie n io n a b ib lio te k a o tr z y m a ła od n ieg o i in n e k się g i, ja k n p . m s z a ł z w. X IV i R e g u łę p a s te r s k ą św . G rz e g o rz a . T o te ż n a z w a „ g n ie ź n ie ń s k ic h ”, n a d a n a w X I X w . K a z a n io m od m ie js c a , g d zie je zn ale zio n o , n ie m a — z d a n ie m W olnego — z w ią z k u z ic h w ła ś c iw ą p ro w e n ie n c ją .
N ie z a m ie rz a m w c h o d z ić w d a ls z e szczegóły a r g u m e n ta c ji a u to r a , g d y ż śp ieszn o m i d o łą c z y ć tu s p o r e j w a g i k w e s tię . W o ln y ro z p o rz ą d z a z n a k o m itą e ru d y c ją w z a k re s ie k a z n o d z ie js tw a ś re d n io w ie c z n e g o , to te ż ro z p r a w a jeg o p o s ia d a d u ż ą w a r to ś ć p o z n a w c z ą i s ta n o w i c h y b a je d n ą z n a jle p s z y c h p o z y c ji n a u k o w y c h o m a w ia n e j d zie d z in y . S z k o d a ty lk o , że p o d d a w s z y K a z a n ia g n ie ź n ie ń s k ie ta k w n ik liw e j a n a liz ie tr e ś c io w e j, z a n ie d b a ł ro z p a trz y ć ró w n o c z e ś n ie s tr o n ę ję z y k o w ą z a b y tk u . W te d y n a s u n ę ła b y m u się z a p e w n e g ru b a w ą tp liw o ś ć , czy Ł u k a s z z W ie lk ie g o K o ź m in a — W ie lk o p o la n in w p ra w d z ie , a le p r z e b y w a ją c y s t a le w K r a k o w s k ie m — m ó g ł n a p is a ć k a z a n ia p o ls k ie ję z y k ie m w y k a z u ją c y m w y ra ź n ie cech y d ia le k ty c z n e w ie lk o p o ls k ie . N ie c h cę p rz e z to p o w ie d z ie ć , że Ł u k a s z n ie z n a ł d ia le k tu w ie lk o p o ls k ie g o ; a le ja k i m ia ło b y to s e n s — z w ra c a ć się do lu d u k r a k o w s k ie g o d ia le k te m w ie lk o p o ls k im ? K a z a n ia u ło ż o n e n a z ie m i k r a k o w s k ie j i p rz e z n a c z o n e d la lu d u te j z ie m i m u s ia ły b y w y k a z y w a ć cech y d ia le k ty c z n e m a ło p o ls k ie . J e ś li z a te m w K a z a n ia c h g n ie ź n ie ń s k ic h s p o ty k a m y się z d ia le k te m w ie lk o p o ls k im , z n a k to z u p e łn ie o c z y w isty , że u ło żo n o je w W ielk o p o lsce, po to, b y je w y g ła sz a ć do lu d u w ie lk o p o ls k ie g o . N a p e w n o n ie u ło ż y ł ich Ł u k a s z z W ielk ieg o K o ź m in a , bo on n ie p rz e b y w a ł w W ie lk o p o lsc e i n ie u k ła d a ł sw y c h k a z a ń d la w ie lk o p o ls k ie g o lu d u . W z w ią z k u z ty m n ie do p r z y ję c ia je s t a u to r s tw o Ł u k a s z a a n i t a k p ó ź n a d a ta p o w s ta n ia K a z a ń g n ie ź n ie ń s k ic h (po r. 1409), ja k s u g e r u je a u to r , k tó r y ty lk o d la te g o d o sz e d ł do ta k ic h w n io sk ó w , że K a za n ia z w ią z a ł z o so b ą Ł u k a s z a , a czas ic h p o w s ta n ia s k o r e lo w a ł z fa k te m o b ję c ia p rz e z e ń p a r a f ii w B e szo w ej, po z b u d o w a n iu ta m n o w e g o k o śc io ła w ła ś n ie około r o k u 1409.
O s tro ż n y b a d a c z s łu s z n ie u w a ż a a u to r s tw o Ł u k a s z a z W ie lk ie g o K o ź m in a za h ip o te z ę , g o rz e j je d n a k , g d y w o p a rc iu o n ią w y c ią g a p o d w ó jn ie h ip o te ty c z n y w n io s e k o d a c ie p o w s ta n ia K a z a ń g n ie ź n ie ń s k ic h . T y m c z a se m ję z y k K a z a ń , w s k a z u ją c y n a ic h w ie lk o p o ls k ą p ro w e n ie n c ję , k a ż e o d s tą p ić od ty c h h ip o te z i p r z e n ie ś ć K a z a n ia z p o c z ą tk u w . X V n a k o n ie c X IV , ja k to u s ta lili w c z e ś n ie js i b a d a cze, B r ü c k n e r , V rte l-W ie rc z y ń s k i i in n i. P rz e p r o w a d z e n ie d o w o d u — sz k o d a w p ra w d z ie , że n ie u d o k u m e n to w a n e g o — iż w ię k sz o ś ć k a z a ń ła c iń s k ic h w rę k o p is ie g n ie ź n ie ń s k im p o ch o d zi od P e r e g r y n a z O p o la i że k a z n o d z ie ja te n b y ł P o la k ie m , n a le ż y do d u ż y c h o sią g n ię ć W o ln eg o i s ta n o w i b e z s p o r n ą z a słu g ę . N a to m ia s t p ró b a w y k a z a n ia k r a k o w s k ie j p r o w e n ie n c ji r ę k o p is u , a ty m sa m y m i K a z a ń g n ie ź n ie ń s k ic h , ja k ró w n ie ż a u to r s tw a Ł u k a s z a z W ie lk ie g o K o ź m in a w o d n ie s ie n iu do p o ls k ic h k a z a ń w y m ie n io n e g o k o d e k s u — w y m a g a ła b y d a ls z y c h m o z o ln y c h b a d a ń , p rz e d e w s z y s tk im o b a le n ia te z y .o w ie l k o p o ls k ic h c e c h a c h ję z y k a K a za ń , w s k a z u ją c e g o n ie o d p a r c ie n a p o c h o d z e n ie w ie l k o p o ls k ie .
N ie p r z e k r e ś la to o c z y w iśc ie w a rto ś c i ro z p ra w ry. Z e b r a n y i p rz e d s ta w io n y w n ie j m a t e r i a ł d o w o d o w y p rz y d a się b e z s p o rn ie n a u c e p o ls k ie j i z n a jd z ie w ie lo s tr o n n e z a s to s o w a n ie . A u to r r o z p r a w y je s t ś w ie tn ie p rz y g o to w a n y w ła ś n ie do b a d a ń ź ró d ło w y c h , w o b ec czego m o ż n a ży w ić u z a s a d n io n ą n a d z ie ję , że jeszcze n ie
je d n o k r o tn ie d a z n a ć o so b ie w z a n ie d b a n e j d z ie d z in ie b a d a ń m e d ie w is ty c z n y c h . N ie m y lo n o się b y n a jm n ie j w k r ó tk im s tre s z c z e n iu f r a n c u s k im , s t w ie r d z a ją c o ro z p r a w ie i a u to r z e : „ c ’e st la p r e m iè r e é tu d e d e ce s u je t a y a n t u n e base s c ie n tifiq u e
d ig n e d ’u n c h e r c h e u r m o d e r n e ” (s. 264). P a w e ł K o c ïk o w s k i T a d e u s z B i e ń k o w s k i , F A B U L A R N E M O T Y W Y A N T Y C Z N E W D R A M A C IE S T A R O P O L S K IM I IC H R O L A ID E O W A . S T U D IU M Z D Z IE J Ó W K U L T U R Y S T A R O P O L S K IE J . W ro c ła w — W a rs z a w a —K r a k ó w 1967. Z a k ła d N a ro d o w y im ie n ia O s s o liń s k ic h — W y d a w n ic tw o P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k , ss. 144, 2 n lb . + 2 w k le jk i ilu s tr . „ S tu d ia S ta r o p o ls k ie ” . P o d r e d a k c j ą C z e s ł a w a H e r n a s a i J e r z e g o Z i o m k a . T o m X IX . I n s t y t u t B a d a ń L ite r a c k ic h P o ls k ie j A k a d e m ii N au k . P o d e jm u ją c z e s ta w ie n ie m o ty w ó w a n ty c z n y c h w d r a m a c ie s ta ro p o ls k im , T a d e u sz B ie ń k o w s k i p o tr a k to w a ł s w o ją p r a c ę ja k o w y c in e k p r o b le m u o w ie le s z e r szeg o , a k lu c z o w e g o d la sta ro p o ls z c z y z n y , k tó r y m je s t r o la tr a d y c ji a n ty c z n e j w te j epoce. W sa m y m t y t u le k s ią ż k i, a ta k ż e w p ie r w s z y m z d a n iu U w a g w s tę p n y c h z n a jd u je m y w y r a ź n ą z a p o w ie d ź o g lą d a n ia m a t e r i a łu w a s p e k c ie id e o lo g ic z n y m . J a k d o tą d — zg o d a, n ie sp o só b in a c z e j. J e d n a k n a s tę p n y a k a p it b u d z i ju ż p e w n e w ą tp liw o ś c i: a u to r o d c in a się od p r a c p o ś w ię c o n y c h „ a r ty s ty c z n e j r o li a n t y k u ” (s. 5), iz o lu je a s p e k t id e o w y od a r ty s ty c z n e g o . N ie w c h o d z ą c w ro z w a ż a n ia m e to d o lo g ic z n e , c h c ia ła b y m tu z a s y g n a liz o w a ć n ie b e z p ie c z e ń s tw o ta k i e j iz o la c ji. O d c z y ta n ie u tw o r ó w li te r a c k ic h ja k o „ p e łn o w a rto ś c io w y c h d o k u m e n tó w ży c ia sp o łe c z n e g o ” (s. 130) m o ż liw e je s t d o p ie ro p o z b a d a n iu ic h s p e c y f ik i lite r a c k ie j, a s p e k ty te , a w ię c i o d p o w ie d n ie e ta p y p r a c y b a d a w c z e j m o g ą się co n a jw y ż e j n a k ła d a ć , n ig d y w y k lu c z a ć . N a sz częście a u to r n ie je s t w s to s u n k u do sw o ich z a ło ż e ń k o n s e k w e n tn y i n ie je d n o k r o tn ie , z d o b ry m s k u tk ie m , u ż y w a n a r z ę d z i b a d a c z a l i t e r a t u r y (a n a liz a m o r a lite tó w m ito lo g ic z n y c h ).
J e s t i d r u g a w ą tp liw o ś ć . B ie ń k o w s k i z d a je się by ć a b s o lu tn y m w y z n a w c ą in d u k c ji. Ż y w i p r z e k o n a n ie , że s y n te z a tw o rz y się n ie ja k o m e c h a n ic z n ie p rz e z s u m o w a n ie b a d a ń w y c in k o w y c h , że tr z e b a p o w ię k s z a ć lic z b ę z n a n y c h fa k tó w , a c a ło ść s a m a się złoży. „D o p o d s u m o w a ń s y n te ty c z n y c h b r a k b o w ie m c ią g le d a n y c h z o b rę b u li r y k i i e p ik i, m a ło są z n a n e d z ie je i r o la w fo r m o w a n iu id e o lo g ii p a r l a m e n t a r y z m u s ta ro p o ls k ie g o te o r ii p a ń s tw a i p r a w a re p u b lik a ń s k ie g o R z y m u , n ie z b a d a n o g r u n to w n ie p rz e b ie g u i te n d e n c ji » sp o ru o a n ty k « w P o lsc e , n ie u s ta lo n o z a k r e s u i tr e ś c i p o ję c ia a n ty k u w o m a w ia n y m o k r e s ie ” (s. 130). O tóż w y d a je się, że ow o „ p o ję c ie a n t y k u ” i n a jw a ż n ie js z e e ta p y p ro c e s u , ja k i m je s t „ sp ó r o a n t y k ”, tr z e b a so b ie u ś w ia d o m ić w c z e ś n ie j, p rz e d p o d ję c ie m szc z e g ó ło w y c h b a d a ń k t ó r e g o k o lw ie k jeg o fr a g m e n tu . W s tę p n a , c a ło ś c io w a h ip o te z a ro b o c z a p o m o g ła b y c h o ćb y u p o rz ą d k o w a ć , z h ie r a r c h iz o w a ć m a t e r i a ł, a s a m a s to p n io w o u le g a ła b y w e r y f ik a c ji. N a s f o r m u ło w a n ie ta k i e j h ip o te z y d o ty c h c z a s o w y s ta n b a d a ń z p e w n o ś c ią p o z w a la , z w ła sz c z a p r z y u w z g lę d n ie n iu a n a lo g ii w s to s u n k u do m a te r ia łu z a c h o d n io e u ro p e j sk ieg o .
O c h a r a k te r z e k s ią ż k i z a d e c y d o w a ło s k r o m n e (m oże z b y t s k ro m n e ? ) z a ło ż e n ie w s tę p n e p r a c y — ja k o p a r e x c e lle n c e m a te r ia ło w e j. W n a g r o m a d z e n ie m a te r ia łu w ło ż y ł a u to r w y s iłk u n a jw ię c e j i w ty m z a k r e s ie u z y s k a ł b e z d y s k u s y jn ie c e n n e , r z e te ln e r e z u lta ty . A b y w y d o b y ć o w e 360 d r a m a tó w o te m a ty c e a n ty c z n e j i m u l
