Posiadanie praw publicznych oraz
posiadanie praw wyborczych jako
przesłanki czynnego prawa
wyborczego w Rzeczypospolitej
Polskiej
Polityka i Społeczeństwo nr 3 (13), 5-18
„Polityka i Społeczeństwo” 3(13) / 2015
DOI: 10.15584/polispol.2015.3.1 ARTYKUŁY
Artur Biłgorajski*
POSIADANIE PRAW PUBLICZNYCH
ORAZ POSIADANIE PRAW WYBORCZYCH JAKO
PRZESŁANKI CZYNNEGO PRAWA WYBORCZEGO
W RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
HAVING PUBLIC RIGHTS AND VOTING RIGHTS AS A PREREQUISITE
OF THE ACTIVE RIGHT TO VOTE IN THE POLISH REPUBLIC
A b s t r a c t
The aim of the study is to analyze and evaluate the two conditions of the active right to vote in the Republic of Poland, namely: having public rights and having the right to vote; and also to determine their mutual relations. This topic is worth consideri ng for at least two reasons. Firstly, as a rule the representatives of the science of const i-tutional law do not deal with those conditions, assuming that it is the domain of specialists in other areas of law, especially in substantive criminal law. Secondl y, those conditions are very often identified with each other. This is an obvious mi s-take, because the institutions of “deprivation of public rights", and "deprivation of the right to vote", which are related to the conditions discussed above, differ in th e following areas: the legal basis; the nature of the sanctions; objective scope; subje c-tive scope; conditions of their application; the authorities empowered to use them; the period of time during which they can be ordered.
Key words: active right to vote, having public rights, having voting rights
Uwagi wprowadzające
Celem niniejszego opracowania jest analiza i ocena dwóch prze-słanek czynnego prawa wyborczego w RP: posiadania praw publicz-nych oraz posiadania praw wyborczych, a także określenie ich wza-jemnych relacji. Pierwsza z wymienionych przesłanek wyprowadzana jest z interpretowanych a contrario przepisów art. 62 ust. 2
*
Katedra Prawa Konstytucyjnego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Ślą-ski, ul. Bankowa 11 B, 40-007 Katowice, e-mail: a.bilgorajski@vp.pl
cji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (DzU 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm.; dalej: Konstytucja RP) w zw. z art. 10 § 2 pkt 1 ustawy Kodeks wyborczy z dnia 5 stycznia 2011 r. (DzU 2011, nr 21, poz. 112 z późn. zm.; dalej: k.w.) stanowiących, że prawo wybierania nie przysługuje osobom, które prawomocnym orzeczeniem sądu są pozbawione praw publicz-nych. Druga przesłanka wynika z interpretowanych a contrario przepi-sów art. 62 ust. 2 Konstytucji RP w zw. z art. 10 § 2 pkt 2 k.w. stanowią-cych, że prawo wybierania nie przysługuje osobom, które prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu są pozbawione praw wyborczych.
Temat wart jest podjęcia z co najmniej dwóch powodów. Po pierw-sze, przedstawiciele nauki prawa konstytucyjnego z reguły nie omawiają tych przesłanek, wychodząc z założenia, że jest to domena specjalistów z zakresu innych dziedzin prawa, w szczególności prawa karnego mate-rialnego (wyjątkami są publikacje: Skotnicki 2000: 126–139; Zych, Ko-walczyk 2012: 105 i n.). Po drugie, przesłanki te nader często bywają ze sobą utożsamiane. Jest to oczywisty błąd, gdyż sankcje „pozbawienia praw publicznych” oraz „pozbawienia praw wyborczych”, do których odwołują się omawiane przesłanki, różnią podstawa prawna, charakter sankcji, zakres przedmiotowy, zakres podmiotowy, przesłanki zastosowa-nia, organy uprawnione do ich stosowania oraz okres, na który mogą zostać orzeczone. Wspólne jest natomiast ratio legis obu wspomnianych sankcji. Ponadto, ponieważ korzystanie z prawa wybieralności w RP jest – bez wy-jątku – uwarunkowane posiadaniem prawa wybierania, utrata czynnego prawa wyborczego na skutek niespełnienia przez wyborcę jednej z wyżej wymienionych przesłanek automatycznie pociąga za sobą utratę przezeń również biernego prawa wyborczego.
W niniejszym opracowaniu celowo używa się określenia „posiada-nie praw publicznych” zamiast „pełnia praw publicznych”. Jest to spo-wodowane faktem, że obywatel polski uzyskuje pełnię praw publicz-nych dopiero w dniu ukończenia 35. roku życia, kiedy to nabywa pra-wo wybieralności na urząd Prezydenta RP (art. 127 ust. 3 zd 1 Konsty-tucji RP). Z dniem ukończenia 18. roku życia obywatel polski nie może zatem jeszcze korzystać z szeregu praw publicznych. Prócz wspomnia-nego prawa wybieralności na urząd Prezydenta RP nie przysługuje mu także bierne prawo wyborcze: do Sejmu RP (art. 99 ust. 1 Konstytucji RP, art. 11 § 1 pkt 1 k.w.), do Parlamentu Europejskiego (art. 11 § 1 pkt 4 k.w.), na urząd wójta, burmistrza, prezydenta miasta (art. 11 § 1 pkt 6 k.w.) oraz do Senatu RP (art. 99 ust. 2 Konstytucji RP, art. 11 § 1 pkt 2 k.w.).
Celowym zabiegiem jest również posługiwanie się terminem „posiada-nie praw wyborczych” zamiast nazwy „pełnia praw wyborczych”.
Chodzi bowiem wyłącznie o posiadanie czynnego i biernego prawa wyborczego do organów władzy publicznej (to jest w wyborach Prezy-denta RP, w wyborach do Sejmu i do Senatu, w wyborach do Parla-mentu Europejskiego oraz w wyborach organów samorządu terytorial-nego), a nie o posiadanie wszelkich możliwych praw wyborczych, np. do organów samorządu zawodowego lub gospodarczego albo do orga-nów spółek kapitałowych.
Ratio legis
Historycznie rzecz ujmując, archetypu sankcji pozbawienia praw publicznych oraz pozbawienia praw wyborczych można dopatrywać się w rzymskiej instytucji capitis deminutio (umniejszenia osobowości), obejmującej utratę przez skazanego jego praw osobistych, obywatelskich oraz majątkowych (Stefański 2009: 7). Sankcje te stanowią zatem remi-niscencję dawnych kar hańbiących, np. infamii czy piętnowania, moty-wowanych niemożnością całkowitego powrotu do życia społecznego skazanych, którzy swoim czynem wykazali w sposób jaskrawy szkodli-wość dla tego życia (Makowski b.r.: 375. Cyt. za: Stefański 2009: 7). Dogłębną analizę obowiązujących w Polsce w XX wieku regulacji prawnych dotyczących wspomnianych wyżej sankcji przeprowadził Skotnicki 2000: 131–139).
Nie podlega kwestii, że prawo do udziału w życiu publicznym, nie-zależnie od formy i intensywności takiej partycypacji, tradycyjnie jest warunkowane zaufaniem publicznym, a więc wymaga prezentowania takich przymiotów osobistych i cech, które rodzą to zaufanie (Kisiele-wicz 2014: 49). Człowiek wykazujący swym przestępnym działaniem antyspołeczny sposób myślenia stawia pod znakiem zapytania swoje uprawnienia do udziału w wyrażeniu woli zbiorowej i wpływania na sprawy państwowe, samorządowe i instytucje prawa publicznego (Peiper 1936: 142. Cyt. za: Stefański 2009: 10). Zasadne wydaje się zatem uniemożliwienie takiej jednostce wykonywania praw, które nadają jej stanowisko obywatela państwa wpływającego na tok spraw publicznych, np. praw wyborczych, lub oddają jej pewną sferę działania publicznego, np. urząd (Makarewicz 1924: 142. Cyt. za: Stefański 2009: 10). W kon-sekwencji w demokratycznym państwie prawnym dopuszcza się wyklu-czenia z życia publicznego, polegającego na pozbawieniu wszystkich praw publicznych lub jedynie praw wyborczych osób, które dopuściły się tzw. niegodności wyborczych (Kisielewicz 2014: 49). Instytucje po-zbawienia praw publicznych i popo-zbawienia praw wyborczych –
stano-wiąc reakcję na zachowanie sprawcy, powodujące utratę zaufania, pre-stiżu i autorytetu, które powinien posiadać obywatel – są wyrazem braku zaufania państwa do jednostki i stwierdzają, że skazany nie jest godzien korzystania z zaszczytnych praw obywatela (Świda 1973: 199; Szew-czyk 1994: 261. Cyt. za: Stefański 2009: 9).
Podstawa prawna
„Pozbawienie praw publicznych” zostało uregulowane w art. 40 ustawy Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (DzU nr 88, poz. 553 z późn. zm.; dalej: k.k.). Natomiast „pozbawienie praw wyborczych” zostało uregulowane w art. 25 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Stanu z dnia 26 marca 1982 r. (DzU 2002, nr 101, poz. 925 z późn. zm.; dalej: uTS).
Wypada w tym miejscu odnotować, że pozbawienie stricte praw wyborczych jest możliwe również na podstawie ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944– 1990 oraz treści tych dokumentów z dnia 18 października 2006 r. (DzU 2013, poz. 1388). Zgodnie z art. 21a ust. 2a wzmiankowanego aktu: „Wydając orzeczenie stwierdzające fakt złożenia niezgodnego z praw-dą oświadczenia lustracyjnego, sąd orzeka utratę prawa wybieralności w wyborach do Sejmu, Senatu i Parlamentu Europejskiego oraz w wy-borach powszechnych organu i członka organu jednostki samorządu terytorialnego oraz organu jednostki pomocniczej jednostki samorządu terytorialnego, której obowiązek utworzenia wynika z ustawy, na okres od 3 do 10 lat”. Na mocy art. 127 ust. 3 Konstytucji RP sankcja po-wyższa rozciąga się także na bierne prawo wyborcze w wyborach Pre-zydenta RP. Jak wynika z powyższych ustaleń, w grę wchodzi tu utrata prawa wybieralności na skutek niespełnienia przesłanki biernego prawa wyborczego w RP w postaci złożenia zgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego. Omawianie tego przypadku wykracza więc poza ramy niniejszego opracowania.
Charakter sankcji
„Pozbawienie praw publicznych” – zgodnie z systematyką kodek-sową – jest środkiem karnym. Za taką kwalifikacją przemawiają dwa ważkie argumenty. Po pierwsze, sankcja ta została wymieniona – co znamienne – jako pierwsza w art. 39 k.k., zawierającym katalog środków karnych. Po drugie, pozbawienie praw publicznych zostało szczegółowo
uregulowane w art. 40 k.k., który – podobnie, jak wspomniany wyżej art. 39 – znajduje się w rozdziale V k.k., zatytułowanym „Środki karne”.
Natomiast „pozbawienie praw wyborczych” to kara, gdyż tak okre-śla tę sankcję art. 25 ust. 1 uTS. Mamy więc do czynienia z dwoma od-miennymi rodzajami sankcji. Nie jest to jednakże jedyna różnica między ich charakterem. Zauważyć bowiem wypada, że środek karny w postaci pozbawienia praw publicznych ma charakter niesamoistny, podczas gdy kara pozbawienia praw wyborczych ma charakter samoistny.
„Pozbawienie praw publicznych” jest środkiem karnym o charakte-rze niesamoistnym, gdyż może być ocharakte-rzeczone tylko obok kary pozba-wienia wolności, na co wskazują przesłanki jego orzeczenia (art. 40 § 2 k.k.). Przepisy Kodeksu karnego nie przewidują orzeczenia wzmianko-wanego środka karnego samoistnie, tj. bez orzekania kary lub w przy-padku odstąpienia od jej wymierzenia. Ewentualność taka przewidziana została natomiast w ustawie Kodeks postępowania karnego z dnia 6 czerwca 1997 r. (DzU 1997, nr 89, poz. 555 z późn. zm.) w razie ska-zania oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy (zob. szerzej: Stefań-ski 2009: 11–12; Tomkiewicz 2012: 102–103).
Z kolei „pozbawienie praw wyborczych” to kara o charakterze sa-moistnym. Zgodnie z treścią art. 25 ust. 1 uTS może ona bowiem zostać orzeczona niezależnie od innych kar wymienionych w tym przepisie.
Zakres przedmiotowy
Zakres przedmiotowy środka karnego z art. 40 k.k. jest bardzo sze-roki i obejmuje de facto:
1) utratę praw publicznych sensu stricto („utratę czynnego i biernego prawa wyborczego do organu władzy publicznej, organu samorządu zawodowego lub gospodarczego, utratę prawa do udziału w sprawo-waniu wymiaru sprawiedliwości oraz do pełnienia funkcji w orga-nach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego lub za-wodowego”);
2) degradację („utratę posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego”);
3) utratę obywatelskich praw honorowych („utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz utratę zdolności do ich uzyskania w okre-sie trwania pozbawienia praw”).
Sąd nie może przy tym pozbawić delikwenta jedynie niektórych praw wymienionych w dyspozycji art. 40 § 1 k.k. Jeżeli korzysta z ewen-tualności zastosowania omawianego środka karnego, automatycznie pozbawia określoną osobę wszystkich praw publicznych sensu largo,
o których mowa w art. 40 § 1 k.k., a więc zawsze również czynnego i biernego prawa wyborczego.
Natomiast zakres przedmiotowy kary z art. 25 ust. 1 pkt 1 uTS jest stosunkowo wąski, gdyż obejmuje jedynie: „utratę czynnego i biernego prawa wyborczego w wyborach Prezydenta, w wyborach do Sejmu i do Senatu, w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach do organów samorządu terytorialnego”. Tym samym osoba, wobec której orzeczono prawomocnie tę karę, nadal może korzystać z czynnego i bierne-go prawa wyborczebierne-go do organu samorządu zawodowebierne-go lub bierne- gospodar-czego, prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości oraz do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego lub zawodowego. Ponadto nie traci ona posiadanego stop-nia wojskowego ani orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz zdolności do ich uzyskania.
Zakres podmiotowy
Sankcje „pozbawienia praw publicznych” oraz „pozbawienia praw wyborczych” różnią się istotnie swoim zakresem podmiotowym. Zakres ten jest bardzo szeroki w przypadku środka karnego z art. 40 k.k. i bar-dzo wąski w przypadku kary z art. 25 ust. 1 pkt 1 uTS.
Zgodnie z art. 5 k.k., „ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi ina-czej”. Przepis ten określa krąg podmiotów mogących podlegać represji kar-nej w oparciu o zasadę terytorialności. Przy takim ujęciu środek karny z art. 40 k.k. może zostać orzeczony zarówno wobec obywatela polskiego, osób posiadających inne obywatelstwo, a nawet apatrydów, o ile oczywiście spełnione zostaną warunki określone w art. 40 § 2 tego aktu. Nie podlega więc kwestii, że krąg podmiotów, w stosunku do których omawiany środek karny może zostać zastosowany, jest bardzo szeroki. Tym niemniej wypa-da zauważyć, że realne konsekwencje ma on tylko w stosunku do oby-wateli RP oraz obyoby-wateli innych państw członkowskich UE stale za-mieszkujących na terytorium RP. Tylko bowiem te kategorie podmiotów mogą korzystać z wszystkich (obywatele RP) lub niektórych praw pu-blicznych sensu largo, wymienionych w treści art. 40 § 1 k.k.
Z kolei podmioty podlegające odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu określa art. 198 ust. 1 Konstytucji RP (i powta-rzający jego sformułowania art. 1 ust. 1 uTS). Są to: Prezydent RP, Pre-zes Rady Ministrów oraz członkowie Rady Ministrów, PrePre-zes
Narodo-wego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby, którym Prezes Rady Mini-strów powierzył kierowanie ministerstwem, oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. Jest to zatem bardzo wąski krąg podmiotowy, ograniczający się do osób piastujących najważniejsze stanowiska w państwie. Artykuł 198 ust. 2 Konstytucji RP (i art. 1 ust. 2 uTS) stanowi, że odpowiedzial-ność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą również posłowie i senatorowie w zakresie określonym w art. 107 ustawy zasadniczej, zgodnie jednak z brzmieniem art. 25 ust. 1a uTS, za naruszenie zakazów z art. 107 Konstytucji RP Trybunał Stanu orzeka pozbawienie mandatu, a nie pozbawienie praw wyborczych.
Przesłanki zastosowania
W pierwszej kolejności należy wskazać, że o ile „pozbawienie praw publicznych” może zostać orzeczone w następstwie popełnienia prze-stępstwa, o tyle „pozbawienie praw wyborczych” może zostać orzeczone w następstwie popełnienia deliktu konstytucyjnego, a więc takiego naru-szenia Konstytucji RP lub ustawy – w związku z zajmowanym stanowi-skiem lub w zakresie urzędowania – które nie wyczerpuje znamion prze-stępstwa lub przeprze-stępstwa skarbowego.
Następnie wypada zauważyć, że zastosowanie środka karnego z art. 40 k.k. zostało w dwojaki sposób ograniczone. Oba warunki muszą zo-stać przy tym spełnione kumulatywnie.
Po pierwsze, środek ten może zostać orzeczony w razie skazania de-likwenta na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat trzech. Stąd wniosek, że w grę będą tu wchodziły poważniejsze przestępstwa, przede wszystkim zbrodnie, skoro – według art. 7 § 2 k.k. – są to czyny zabronione zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat trzech albo karą surowszą. Trzeba jednak zauważyć, że art. 40 § 2 k.k. stanowi o karze już wymierzonej, podczas gdy art. 7 § 2 k.k. – o karze grożącej. Stąd środek ten może zostać orzeczony zarówno wobec spraw-cy zbrodni, jak i występku, za który wymierzono sprawspraw-cy taką właśnie karę. Za dopuszczalne wypada uznać również orzeczenie tego środka karnego za przestępstwo zagrożone karą poniżej trzech lat, jeżeli sąd zastosuje nadzwyczajne zaostrzenie kary pozbawienia wolności, przewi-dziane w art. 64 § 1 k.k., i wymierzy karę na czas nie krótszy niż trzy lata (Kisielewicz 2014: 50).
Warto w tym miejscu zauważyć, że „kara pozbawienia wolności” to jedna z pięciu kar wymienionych w art. 32 k.k. – obok „grzywny”, „ograniczenia wolności”, „dwudziestu pięciu lat pozbawienia wolności”
i „dożywotniego pozbawienia wolności”. Pojawia się zatem pytanie, czy skazanie delikwenta na jedną z dwóch ostatnich spośród wymienionych wyżej kar pozwoli – w świetle art. 40 § 2 k.k. – na zastosowanie środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych. Reprezentuję po-gląd, że tak, gdyż są to kary rodzajowo tożsame z karą pozbawienia wolności (istota ich wszystkich sprowadza się do pozbawienia wolno-ści), różniące się od tej ostatniej jedynie długością. W dodatku, kary dwudziestu pięciu lat pozbawienia wolności oraz dożywotniego po-zbawienia wolności są orzekane na czas dłuższy od lat trzech, a więc automatycznie konsumują przesłankę wymiaru orzeczonej kary prze-widzianą w art. 40 § 2 k.k.
Zgodnie z zasadą lege non distinguente nec nostrum est distinguere wypada przyjąć, że art. 40 § 1 k.k. nie uzależnia dopuszczalności zasto-sowania środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych od skazania na bezwzględną karę pozbawienia wolności. Jak jednak zauża Andrzej Kisielewicz, przesłanki pozbawienia praw publicznych i wa-runkowego zawieszenia wykonania kary co do zasady się wykluczają, choćby dlatego, że sąd – zgodnie z treścią art. 64 § 1 k.k. – może warun-kowo zawiesić wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności nie-przekraczającej lat dwóch (Kisielewicz 2014: 50). Wydaje się, że w grę nie będzie wchodził również wyjątek z art. 60 § 5 k.k. Przepis ten umoż-liwia sądowi warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wol-ności orzeczonej w wymiarze do pięciu lat w przypadku, gdy sprawca zdecydował się na współpracę z organami ścigania; jeżeli sąd uzna, że pomimo niewykonania kary sprawca nie popełni ponownie przestępstwa. Biorąc wszakże pod uwagę – zasługujące na szczególne potępienie – motywy towarzyszące sprawcy w chwili popełnienia przestępstwa, sta-nowiące przesłankę pozbawienia praw publicznych, należałoby raczej odrzucić możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary pozba-wienia wolności na podstawie art. 60 § 5 k.k. w orzeczeniu, w którym sąd zastosował ten środek karny (tak: Kisielewicz 2014: 50. Zob. sze-rzej: Lachowski 2003: 54).
Po drugie, do orzeczenia pozbawienia praw publicznych niezbędna jest także ocena sądu, iż popełnione przestępstwo jest wynikiem „moty-wacji zasługującej na szczególne potępienie”. Ustawodawcy chodzi za-tem o wyjątkowe przypadki, kiedy nie tyle sposób działania sprawcy (znamię strony przedmiotowej przestępstwa), ale właśnie jego motywa-cja (znamię strony podmiotowej przestępstwa) zasługuje na ponadprze-ciętne napiętnowanie. Nie chodzi tu zatem o odpowiedź na pytanie, jak sprawca popełnił przestępstwo (np. ze szczególnym okrucieństwem; w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem; z
uży-ciem materiałów wybuchowych itd.), ale dlaczego jej popełnił (jakie pobud-ki, motywy, powody „popchnęły” go do popełnienia przestępstwa).
W pojęciu „motywacji” chodzi o pewien proces podejmowania de-cyzji (proces motywacyjny), w którym przeżycia (gniew, strach, rozpacz, nienawiść) popychają do działania i ukierunkowują je. W grę wchodzą tu różnego rodzaju przeżycia, które można podzielić na poznawcze, emocjo-nalne i wolicjoemocjo-nalne. Za motyw uznaje się to przeżycie, które odegrało w danym procesie decyzyjnym rolę dominującą. Przy tym – z natury rzeczy – negatywnej ocenie, wyrażającej się w „zasługiwaniu na szczególne po-tępienie”, można poddawać tylko przeżycia emocjonalne i wolicjonalne.
Co oczywiste, wszystkie przestępstwa – czyli czyny zabronione pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie ich popełnienia, któ-rych społeczna szkodliwość jest większa niż znikoma – zasługują na potępienie. Znamię „motywacji zasługującej na szczególne potępienie” będzie można więc przyjąć dopiero wówczas, gdy u podstaw czynu sprawcy legły takie przesłanki, które:
1) nie wchodzą do istoty przestępstwa, gdyż w przeciwnym razie potępienie motywowanego w dany sposób zachowania znalazło już wy-raz w uznaniu go za bezprawne (np. w orzecznictwie wyrażono pogląd, iż skoro oskarżony dopuścił się przestępstwa gwałtu z motywacji seksu-alnej, motywacja ta nie zasługuje na szczególne potępienie, tym bardziej że wchodzi ona do istoty przestępstwa zgwałcenia; zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 31 maja 2001 r., II AKa 90/01, „Prokuratura i Pra-wo” 2002, nr 5, poz. 11);
2) zarówno w ocenie sądu, jak i w ocenie społecznej spotykają się z wyjątkowo ujemną oceną.
Oznacza to, że zarówno elementy emocjonalne, jak i wolicjonalne procesu motywacyjnego mają być ocenione jako szczególnie złe, godne wyjątkowego napiętnowania. Orzecznictwo rozumie przez to motywy jaskrawo naganne, wywołujące oburzenie, potępienie czy gniew (wyrok SA w Lublinie z 27 kwietnia 1999 r., OSP 2000, nr 9, poz. 127). Chodzi więc o motywy, które przekraczają próg zwykłego potępienia przestęp-stwa (zob. wyrok SA w Lublinie z dnia 27 kwietnia 1999 r., II AKa 12/99, OSP 2000, z. 9, poz. 127; wyrok SA w Krakowie z dnia 16 stycz-nia 2002 r., II AKa 308/01, KZS 2002, z. 2, poz. 32; wyrok SA w Kra-kowie z dnia 23 lutego 2006 r., II AKa 14/06, KZS 2006, z. 3, poz. 32). Przykładowo może to być działanie w celu poniżenia godności ofiary, motywowane szczególną nienawiścią (żywioną do innego człowieka czy grupy ludzi np. ze względów rasowych, narodowościowych, religijnych i innych) albo sadyzmem. Za motywację zasługującą na szczególne po-tępienie można także uznać popełnienie przestępstwa tylko w tym celu,
aby wyładować agresję (tj. z pobudek chuligańskich) czy – paradoksal-nie – bez wyraźnego powodu, np. z nudów, dla zabawy albo z ciekawo-ści (zob. Kłączyńska b.r.: teza 11).
O motywacji zasługującej na szczególne potępienie można mówić tylko w wypadku, gdy przestępstwo popełnione jest umyślnie, przy czym w grę wchodzić może zarówno zamiar bezpośredni, jak i ewentualny (zob. art. 9 § 1 k.k.). Nie jest możliwe natomiast orzeczenie tego środka karnego w przypadku przestępstwa popełnionego nieumyślnie, gdyż – zgodnie z art. 9 § 2 k.k. – sprawca „nie ma zamiaru jego popełnienia”.
Najczęściej o motywacji zasługującej na szczególne potępienie bę-dzie można mówić w wypadku działania z premedytacją, które z reguły poprzedza chłodny rachunek zysków i strat. Tym niemniej, w każdym przypadku, gdy w grę może wchodzić zastosowanie środka karnego z art. 40 k.k., należy dokonać porównania, ważenia naruszonego dobra i motywów jego naruszenia. Jeżeli korzyść majątkowa lub osobista, któ-rą sprawca chciał uzyskać z przestępstwa jest oczywiście nieproporcjo-nalna, diametralnie mała, rażąco niewspółmierna itd. w relacji do wagi dobra stanowiącego bliższy lub dalszy przedmiot ochrony normy praw-nokarnej (np. życia lub zdrowia ludzkiego), które zostało zagrożone, naruszone albo zniweczone czynem sprawcy, to wówczas taki czyn bę-dzie w mojej ocenie zasługiwał na szczególne potępienie. Sprzeciwiam się jednak automatycznemu uznawaniu każdego przestępstwa popełnio-nego z premedytacją za zasługujące na szczególne potępienie.
Orzeczenie środka karnego z art. 40 k.k. jest fakultatywne, a więc pozostawione swobodnemu uznaniu sądu, na co w treści § 2 powołanego artykułu wyraźnie wskazuje zwrot „sąd może”. Co do zasady ocena, czy czyn został popełniony w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, nie jest zależna od jego kwalifikacji prawnej. Szczególne potępienie nie wiąże się bowiem z samym czynem, lecz z motywami zachowania sprawcy. W orzecznictwie zaprezentowany został pogląd, że jako wyjątek od wzmiankowanej zasady należy potraktować przyjęcie w wyroku skazującym kwalifikacji prawnej z art. 148 § 2 pkt 3 k.k. W przypadku bowiem uznania, że sprawca zabił człowieka w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, orzeczenie środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych – mimo fakultatywno-ści orzekania tego środka w ogóle – jest wręcz obowiązkowe (zob. wy-rok SA w Lublinie z dnia 12 czerwca 2001 r., II AKa 98/2001, LexPolo-nica nr 355306). Stanowisko to trudno bezdyskusyjnie zaakceptować, gdyż „motywacja zasługująca na szczególne potępienie” wchodzi do istoty wzmiankowanego typu kwalifikowanego przestępstwa zabójstwa i znalazła już swój wyraz w obwarowaniu go wyższą karą niż kara gro-żąca za zabójstwo w typie podstawowym.
Co do zasady fakultatywne jest również orzeczenie kary z art. 25 ust. 1 pkt 1 uTS. Ustawodawca posługuje się w redakcji powołanego przepisu formułą: „Trybunał Stanu wymierza łącznie lub osobno nastę-pujące kary: 1) utratę czynnego i biernego prawa wyborczego w wybo-rach Prezydenta, w wybowybo-rach do Sejmu i do Senatu, w wybowybo-rach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach organów samorządu teryto-rialnego, 2) zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach pań-stwowych i w organizacjach społecznych, 3) utratę wszystkich albo nie-których orderów, odznaczeń i tytułów honorowych”. Daje to asumpt do uznania, że Trybunał Stanu nie musi w każdym przypadku orzekać kary pozbawienia praw wyborczych.
Organy orzekające
Orzekanie środka karnego z art. 40 k.k. należy do właściwości są-dów powszechnych. Ponieważ w grę wchodzą przede wszystkim zbrod-nie, o zastosowaniu rozpatrywanego środka karnego z reguły rozstrzygał będzie sąd okręgowy, w wydziale karnym. Natomiast orzekanie o zasto-sowaniu kary z art. 25 ust. 1 pkt 1 uTS należy do wyłącznej właściwości Trybunału Stanu.
Warto w tym miejscu zauważyć, że w przypadku rozpatrywania przez Trybunał Stanu odpowiedzialności za czyn stanowiący przestęp-stwo lub przestępprzestęp-stwo skarbowe (art. 2 ust. 5 uTS), organ ten będzie orzekał kary i/lub środki karne przewidziane w ustawie (odpowiednio w: Kodeksie
karnym lub ustawie Kodeks karny skarbowy z dnia 10 września 1999 r.;
DzU 2013, poz. 186 z późn. zm.; zob. art. 26 uTS). W konsekwencji będzie mógł w takim przypadku zastosować środek karny w postaci pozbawienia praw publicznych, o ile zostaną spełnione przesłanki, o których mowa w art. 40 § 2 k.k. (jednocześnie, skoro w grę wchodzi przestępstwo lub przestęp-stwo skarbowe, Trybunał nie będzie miał możliwości zastosowania kary z art. 25 ust. 1 pkt 1 uTS). Natomiast sąd powszechny w żadnym wypadku nie może wkraczać we właściwość Trybunału Stanu i orzekać kary po-zbawienia praw wyborczych z art. 25 ust. 1 pkt 1 uTS.
Okres stosowania
Zarówno środek karny z art. 40 k.k., jak i karę z art. 25 ust. 1 pkt 1 uTS orzeka się w latach. O ile jednak maksymalny okres, na który moż-na orzec wspomniane sankcje, jest taki sam i wynosi dziesięć lat (zob.
art. 43 § 1 k.k.; art. 25 ust. 2 uTS), o tyle już dolna granica zagrożenia ustawowego została określona inaczej, a mianowicie na jeden rok w przy-padku pozbawienia praw publicznych i na dwa lata w przyprzy-padku pozba-wienia praw wyborczych
Środek karny z art. 40 k.k. obowiązuje od uprawomocnienia się orzeczenia, przy czym okres, na jaki orzeczono ten środek, nie biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, chociażby orzeczonej za inne przestępstwo (art. 43 § 2 k.k.). Nie ma więc wątpliwości, że oso-ba odbywająca karę pozoso-bawienia wolności i pozoso-bawiona praw publicz-nych nie posiada prawa wybierania (uchwała SN z dnia 7 lipca 2003 r., III SW 133/03, OSNP 2004, nr 1 poz. 22; postanowienie SA w Krakowie z dnia 22 listopada 2010 r., II AKzw 1164/10, KZS 2011, z. 1, poz. 60). Traci je wraz z momentem uprawomocnienia się orzeczenia skazujące-go, czyli kiedy wyrok zapadnie w II instancji lub kiedy upłynie termin na wniesienie apelacji.
W moim odczuciu rozwiązanie przyjęte w art. 43 § 2 k.k. rodzi róż-nego rodzaju wątpliwości. Po pierwsze, trudno racjonalnie uzasadnić zawieszenie biegu okresu, na który orzeczono pozbawienie praw pu-blicznych, skoro obwody głosowania o charakterze odrębnym tworzy się w zakładach karnych (art. 12 § 4 k.w.). Jeżeli w okresie przebywania w zakładzie karnym skazany i tak nie może głosować, a więc już odczuwa negatywne skutki zastosowania wobec niego omawianego środka karne-go, to nie powinno być w tym przypadku mowy o zawieszeniu biegu okresu (por. Skotnicki 2000: 136–137; Stefański 1991). Pozbawienie wolności – samo w sobie – ogranicza zatem korzystanie z prawa wybie-rania, a w okresie odbywania tej kary dolegliwość interesującego nas środka karnego – przynajmniej w zakresie korzystania z czynnego prawa wyborczego – nie jest fikcją.
Po drugie, fakt, iż na mocy wzmiankowanego przepisu czas, na jaki orzeczono pozbawienie praw publicznych, ulega przedłużeniu o okres odbywania kary pozbawienia wolności, rodzi uzasadnione wątpliwości co do zgodności art. 43 § 2 k.k. z zasadą określoności kary i środków karnych. Np. w razie skazania delikwenta na dwanaście lat pozbawie-nia wolności i dziesięć lat pozbawiepozbawie-nia praw publicznych okres, w którym będzie on de facto pozbawiony tych ostatnich, wyniesie maksymalnie (bo możliwe jest warunkowe przedterminowe zwolnienie) dwadzie-ścia dwa lata. Tymczasem według art. 43 § 1 k.k. pozbawienie praw publicznych orzeka się w wymiarze do dziesięciu lat, a więc skazany w żadnym razie nie powinien odczuwać dolegliwości związanych ze stosowaniem wobec niego wspomnianego środka karnego po upływie tego okresu.
Wypada zgodzić się z A. Kisielewiczem, że zawieszenie biegu na-stępuje tylko w okresach, które stanowią faktyczne odbywanie kary po-zbawienia wolności, a zatem wtedy, gdy skazany przebywa w zakładzie karnym. Dlatego okres zawieszenia nie biegnie w czasie, gdy skazany jest poza zakładem karnym, np. między orzeczeniem kary a rozpoczę-ciem jej wykonywania albo w trakcie udzielonej mu przerwy w odbywa-niu kary (Kisielewicz 2014: 52). Wyjątkiem będzie sytuacja, w której skazany odbywa karę pozbawienia wolności w systemie dozoru elektro-nicznego, który jest jednym z systemów odbywania kary pozbawienia wolności, polegającym na kontrolowaniu zachowania skazanego prze-bywającego poza zakładem karnym przy użyciu aparatury monitorującej (art. 2 ust. 1 Ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego z dnia 7 września 2007 r., DzU 2010, nr 142, poz. 960 z późn. zm.). W tym bowiem przy-padku nie mamy do czynienia z faktycznym przebywaniem skazanego w zakładzie karnym, a mimo to nastąpi zawieszenie biegu okresu, na jaki orzeczono pozbawienie praw publicznych.
Co ciekawe, sąd może po upływie połowy okresu, na który orzeczo-no interesujący nas środek karny, uznać go za wykonany. Taka ewentu-alność wchodzi w rachubę, jeżeli skazany przestrzegał porządku praw-nego, a pozbawienie praw publicznych było w stosunku do niego wyko-nywane przynajmniej przez rok (art. 84 § 1 k.k.).
Bibliografia
Akty prawne i orzeczenia
Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., DzU 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm. Ustawa o Trybunale Stanu z dnia 26 marca 1982 r., DzU 2002, nr 101, poz. 925 z późn. zm. Ustawa – Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r., DzU 1997, nr 88, poz. 553 z późn. zm. Ustawa – Kodeks postępowania karnego z dnia 6 czerwca 1997 r., DzU 1997, nr 89, poz.
555 z późn. zm.
Ustawa – Kodeks karny skarbowy z dnia 10 września 1999 r., DzU 2013, poz. 186 z późn. zm.
Ustawa – Kodeks wyborczy z dnia 5 stycznia 2011 r., DzU 2011, nr 21, poz. 112 z późn. zm. Ustawa o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat
1944–1990 oraz treści tych dokumentów z dnia 18 października 2006 r., DzU 2013, poz. 1388.
Ustawa o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego z dnia 7 września 2007 r., DzU 2010, nr 142, poz. 960 z późn. zm.
Postanowienie SA w Krakowie z dnia 22 listopada 2010 r., II AKzw 1164/10, KZS 2011, z. 1, poz. 60.
Wyrok SA w Krakowie z dnia 23 lutego 2006 r., II AKa 14/06, KZS 2006, z. 3, poz. 32. Wyrok SA w Krakowie z dnia 16 stycznia 2002 r., II AKa 308/01, KZS 2002, z. 2,
poz. 32.
Wyrok SA w Lublinie z dnia 12 czerwca 2001 r., II AKa 98/2001, LexPolonica nr 355306.
Wyrok SA w Katowicach z dnia 31 maja 2001 r., II AKa 90/01, „Prokuratura i Prawo” 2002, nr 5, poz. 11.
Wyrok SA w Lublinie z 27 kwietnia 1999 r., OSP 2000, nr 9, poz. 127. Opracowania
Andrzejew I., Świda W., Wolter W., 1973, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa. Buchała K., Ćwiąkalski Z., Szewczyk M., Zoll A., 1994, Komentarz do kodeksu karnego.
Część ogólna, Warszawa.
Czaplicki K.W., Dauter B., Jaworski S.J., Kisielewicz A., Rymarz F., 2014, Kodeks wyborczy. Komentarz LEX, Warszawa
Kłączyńska N., b.r., Komentarz do art. 40 Kodeksu karnego, Lex Omega intranet. Lachowski J., 2003, Pozbawienie praw publicznych w kodeksie karnym, „Prokuratura
i Prawo”, nr 10.
Makarewicz J., 1924, Prawo karne. Wykład porównawczy z uwzględnieniem prawa obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej, Lwów–Warszawa.
Makowski W., b.r., Prawo karne. Część ogólna, Warszawa–Lublin–Łódź–Poznań. Peiper L., 1936, Komentarz do kodeksu karnego, Kraków.
Skotnicki K., 2000, Zasada powszechności w prawie wyborczym. Zagadnienia teorii i praktyki, Łódź.
Stefański R.A., 1991, Glosa do postanowienia SN z dnia 17 maja 1990 r., V KZP 5/90, „OSP”, z. 1, poz. 16.
Stefański R., 2009, Środek karny pozbawienia praw publicznych, „Ius Novum”, nr 3. Tomkiewicz M., 2012, Utrata praw publicznych w prawie polskim: przyczyny, zakres
i skutki, „Przegląd Sądowy”, nr 1.
Zych R., Kowalczyk T., 2012, Pozbawienie praw publicznych jako środek karny w aspekcie realizacji praw wyborczych, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, nr 2.
