Jerzy Duma
Nowe badania nad językiem
dawnych słowiańskich gwar
Pomorza Zachodniego : na
przykładzie rozwoju
zgłoskotwórczego *l, *l’ w nazwach
terenowych tego obszaru
Prace Językoznawcze 11, 213-228
2009
2009
UWM PRACE JĘZYKOZNAWCZE ZESZYT XI
Jerzy D um a O lsztyn
Nowe badania nad językiem dawnych słowiańskich gwar
Pomorza Zachodniego
(na przykładzie rozwoju zgłoskotwórczego *E,
*1
’w nazwach
terenowych tego obszaru)
N ew in v e stig a tio n s o v e r la n g u a g e o f f o r m e r S lavic dialects o f W e s te rn P o m e ra n ia
(on ex a m p le o f d e v e lo p m e n t o f th e old syllabic *
1
a n d *1
’ in field n am esth is a re a )
The development of syllabic sonants *E, *E’ > ol in field names o f Western Pomera nia are similar to Old Polish, East Slavic and Macedonian language. Chronology and causes of these changes in every language are however different.
Słowa kluczowe: badania gzaroze języków słowiańskich, rozzój sonantów zgłoskotzórczych Key words: the dialectal investigations of Slavic languages, development of the syllabic
sonants *E, */’
N o z e badania nad językiem daw nych słow iańskich g z a r Pom orza Zachod niego są kontynuacją w cześniej prow adzonych przez różne ośrodki badaw cze1 prac i m ają na celu zarów no uzupełnianie m ateriałów pozw alających na bardziej precyzyjne m apow anie faktów językow ych, ja k też poszerzenie zakresu m ateria łów porów naw czych przez konfrontację z polskim i atlasami gw arow ym i oraz m a pam i fonetycznym i - głów nie z Ogólnosłowiańskim atlasem gwarowym (OLA)2.
D la polonistycznych i slaw istycznych bad ań języ k o w y ch Pom orze było za w sze interesującym obszarem , gdyż ścierały się tu cechy uznaw ane za typow o 1 Zakres tych prac został przedstawiony we Wstępie do pierwszego tomu słownika: E. Rzetel ska-Feleszko, J. Duma: Nazwy terenowe Pomorza Zachodniego zawierające elementy słowiańskie. T. I: A-O. Warszawa 2008.
2 W tym wypadku chodzi głównie o tom III Общеславянский лингвистический атлас.
pom orskie, takie ja k pow szechny brak m etatezy *tart, np. Stargard, K arw ia (w opozycji do polskich form: gród, krow a) czy rozwój daw nych zgłoskotw ór- czych sonantów *E, *1' w oł, por. n. m. Wołcza, n. jez. D ołgie (por. pol. wilk,
długi)3. N a obszarze Pom orza Z achodniego - szczególnie w e w schodniej jeg o
części - konkurow ały one z cecham i typow ym i dla gw ar polskich. N a Pom orzu G dańskim , obejm ującym zw łaszcza tereny gw ar kaszubskich, m am y do czynie nia z jeszcze żyw ym i rozw ijającym się dialektem , posiadającym sw oje w ażne innow acje (np. pow stanie tzw. kaszubskiego szw a e < krótkiego *u, *y, *i, por.
KaSebe pol. K aszuby) i archaizm y, podczas gdy n a obszarze P om orza Z achod
niego gw ary pom orskie ulegały germ anizacji od X II-X III w. do połow y w ieku X X , a dziś - po II w ojnie światowej - tereny te zam ieszkuje ludność przesiedlo n a z różnych obszarów przedw ojennej Polski.
Jedynym źródłem do poznania daw nych słow iańskich gw ar P om orza Z a chodniego są zgerm anizow ane słow iańskie n azw y rzek, jezior, m iejscow ości, n azw y osobow e i nazw y terenow e. L iteratura opisująca zjaw iska języ k o w e i osadnicze, ja k ie dokonyw ały się n a obszarze P om orza Zachodniego, je s t obfita. Teren ten był od w czesnego średniow iecza słow iański (dokładniej od przełom u V i V I w. n.e., gdy zauw aża się pierw sze ślady osadnictw a słow iańskiego na Pom orzu, a następnie różne fazy jeg o rozw oju - zw łaszcza w w ieku V II-IX n.e.)4. Później - około X II-X III w. - na obszarze P om orza Z achodniego ro sn ą w pływ y niem ieckie (po pow tórnym chrzcie P om orza przez biskupa O ttona z Bam bergu). N a dw orze książąt pom orskich pojaw ia się rycerstw o z N iem iec, zaznacza się w pływ zakonów i duchow ieństw a niem ieckiego, napływ a ludność niem iecka do dóbr klasztornych, a do m iast p rzybyw ają z N iem iec rzem ieślnicy. Pom orze Zachodnie staje się obszarem etnicznie i języ ko w o m ieszanym słow iańsko-nie- m ieckim , a w końcu niem ieckim . L osy P om orza były w ięc opisyw ane przez historyków i językoznaw ców obu tych narodow ości5.
Przykładem ciągłego uzupełniania w iedzy o daw nych słow iańskich dialek tach P om orza Zachodniego m oże być załączona m apka, przedstaw iająca konty- nuanty daw nego zgłoskotw órczego *E, *E'. M ateriały z nazw terenow ych p rzed staw iono w iększym i znakam i na tle znaków m niejszych, ukazujących refleksy tych sonantów w nazw ach m iejscow ości (za: JPPZ m apa 2 po s. 38). M ateriał porów naw czy dla różnych pom orskich zjaw isk fonetycznych je s t przytaczany sporadycznie w różnych publikacjach6. Jeżeli chodzi o nazw y terenow e n a P o
3 Oba te zjawiska łączą się z zachowaną w dawnych dialektach pomorskich silniejszą niż we współczesnym języku polskim wymową sonantów r i l, por. dalej przyp. 22.
4 W. Łosiński: Osadnictwo plemienne Pomorza (Vl-X wiek). Wrocław 1982, mapki na s. 29 i 44. Słowiański element napływowy początkowo sąsiadował na tym obszarze z zanikającą kulturą tradycji wpływów rzymskich, por. ibidem, s. 31.
5 Zob. szerzej o tym we Wstępie do opracowania wskazanego w przyp. 1.
6 Np. E. Rzetelska-Feleszko: Podziały i związki językowe na Pomorzu na wschód i zachód od
Nowe badania nad językiem dawnych słowiańskich gwar Pomorza Zachodniego... 215
m orzu Zachodnim , nie je s t to jeszcze m ateriał kom pletny, gdyż pochodzi tylko z pierw szego tom u publikacji Nazwy terenowe P o m o rza Z achodniego za w iera ją c e elem enty słow iańskie, tom I A -O (zob. przyp. 1). D opiero po opracow aniu
tom u drugiego kom pletny m ateriał z nazw m iejscow ości i nazw terenow ych m ożna będzie wykorzystaC do pełnej ilustracji różnych zjaw isk językow ych, jak ie daw niej zachodziły n a P om orzu Z achodnim przed jeg o germ anizacją.
N azw y terenow e, jak o na ogół później pośw iadczone od nazw m iejscow o ści, są też trudniejsze do jednoznacznej rekonstrukcji. W X IX i do połow y X X w. d om inują ju ż bow iem na tym obszarze tylko niem ieckie n azw y terenow e, a ję z y kow y elem ent słow iański - w topiony w nazw y zgerm anizow ane - je s t rzadko spotykany i zw ykle dyskusyjny.
Z ałączona m apka je d n a k nie w ykazuje zasadniczych różnic w kontynuan- tach zgłoskotw órczych *E, *E' w nazw ach m iejscow ości i w zw ykle później od n ich pośw iadczonych nazw ach terenow ych. O dbiega b arw ą jed y n ie pu nk t 1 (z el < *E') oraz p. 2 (z polskim rozw ojem w lu < *E'). Izolow aną postaC z el < *E' w punkcie 1 należy raczej łączyC z efektem późnych niem ieckich substytucji poprzez form y *E' > *ol > *ó'l > el. N atom iast form a w p. 2 prezen tuje typow o p o lsk ą zm ianę *E' w łu, która pojaw iła się też fakultatyw nie także w n. m. Słupsk7 i je s t rezultatem oddziaływ ania języ k a polskiego na gw ary p o m orskie8. Położone dalej na w schód gw ary kaszubskie i słow ińskie m ogły star sze form y z o ł zmieniaC dalej w ał, np. małknQc ‘milknąC’, m ńłńń ‘błysk aw ica’, słow ińskie vńłk ‘w ilk ’9 dziś ju ż niezw ykle rzadkie. W form ach ty ch sekw encja o ł zlała się z kaszubskim i kontynuantam i daw nego długiego *a + ł.
B ardzo w ażny w ustaleniu daw nych zasięgów zm ian zgłoskotw órczego *E, *E' w o ł był artykuł K azim ierza Rym uta opublikow any w 1960 r. w „Z eszytach N aukow ych U niw ersytetu Jagiellońskiego” i przedrukow any w Szkicach onom a- stycznych10. Jak w ynika z zapisanego w średniow ieczu m ateriału onom astyczne- go, zakres kontynuantów o ł dla *E był znacznie szerszy n iż w e w spółczesnych gw arach polskich i obejm ow ał północno-zachodnie M azow sze oraz znaczną częśC W ielkopolski i Śląska. W spółczesne form y literackie, ty pu Słup, Chełm znane są głów nie z M ałopo lski11. A tlasow e m apki K arola D ejny są w tym zakre sie zbyt schem atyczne, by m ożna było n a ich podstaw ie dokładnie wyróżniC charakter kontynuantów zgłoskotw órczy ch *E, *E' w p o szczegó ln ych w y ra
7 Stupsk 1180, Stupsko 1236; Stolpz 1276 i in. JPPZ punkt 27, s. 39.
8 O tym już Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk: Gramatyka historyczna języka polskiego. Wyd. IV. Warszawa 1981, s. 121, zob. przyp. 8.
9 H. Popowska-Taborska: Kaszubszczyzna. Warszawa 1980, s. 2-29 przytacza ponadto histo ryczne małkus ‘milczek’, pauny ‘pełny’.
10 K. Rymut: Przejście *E w oł w historii języka polskiego. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 24. Filologia 6. Prace Językoznawcze 3, s. 185-201; tegoż: Szkice onomastyczne i historycznojęzykowe. Kraków 2003, s. 275-288.
za ch 12. Form y m azow ieckie ty pu v ’ołna tłum aczone są tam jak o przegłoszone z w cześniejszych * v ’ełna < * v l’n a 13 lub jak o form y w y ró w n ane14. R ów nież Sław om ir G ala przytacza te dw ie m ożliw ości interpretacyjne. M ów i o m o żli w ym przejściu eł w o ł pod w pływ em oddziaływ ania dw uw argow ego u < ł lub 0 labiowelaryzacji przed spółgłoskami przedniojęzykowymi twardymi l ’T > I T > oł15. Przy tym drugim tłum aczeniu nie m ożna w yjaśnić rozw oju *l ’ przed spółgłoska m i tylnojęzykow ym i, ja k np. w pom orskim w yrazie *wołk. Postacie pom orskie 1 w ielkopolskie ulegały bow iem w elaryzacji (stw ardnieniu *l ’ na *l), podobnie ja k połabskie, częściow o łużyckie oraz w schodniosłow iańskie, por. połab. cdun ‘czó łno ’, głuż. zo łty ‘żó łty ’16, ros. w ojim biu ‘ts .’, czasam i niezw iązane z prze głosem pralechickim lub z oddziaływ aniem tendencji do w yrów nań analogicz nych. Tego typu w elaryzację * l ’ > *l w ję z y k u polskim tłum aczy się położeniem po spółgłosce zębow ej, np. długi, dłubią < * d l’gbjb, * d l’bQ17.
O ile porów nanie kontynuantów zgłoskotw órczego *l, *l ’ w zakresie dialek tó w za ch o d n io sło w iań sk ich je s t d o p uszczalne, to p o ró w n anie z d ialek tam i w schodniosłow iańskim i je s t bardziej skom plikow ane, gdyż w ty ch ostatnich d o szło do historycznie udokum entow anej swoistej m etatezy sam ogłoski jerow ej poprzez stadia pełnogłosow e i poprzez rekonstruow ane przeze m nie stadium p rzejściow eg o u siln ie n ia (w zm ocnienia) sonantu. Sam m ech an izm ro zw o ju w schodniosłow iańskich sonantów zgłoskotw órczych, interpretow anych trad y cyjnie jak o połączenia je ró w m ocnych z sonantam i18 nie tłum aczy jed n ak d o kładnie staroruskich form pełnogłosow ych typu: p b lb n ‘p ełn y ’19, których w y ni 12 Por. np. K. Dejna: Dialekty polskie. Wrocław 1973, s. 68-72 i mapa 1; tenże: Atlas gwar
polskich. T. 4: Wielkopolska, Kaszuby. Warszawa 2002, mapa 6.
13 Zob. K. Dejna: Atlas..., mapa 6.
14 K. Dejna: Dialekty polskie, s. 71: „Ustalenie się mazowieckiego 'ot można tłumaczyć nie przegłosem 'el (Nit IV 28 - chodzi o K. Nitscha: Wybór pism polonistycznych. Wrocław-Kraków, 1955-1958), które przed przedniojęzykową twardą przeszło w 'eł i potem w 'oł (Rozw I 170 - chodzi o J. Rozwadowskiego: Wybór pism. Warszawa 1959, 1961), lecz uważać je za wynik labiowelaryzacji przez przedniojęzykową twardą Pl'T w twarde l, które następnie, tak jak l po wargowej przeszło w oł (mołwa, Połtowsk) przy równoczesnym odrębnym rozwoju nie zlabializo- wanego i miękczącego poprzednią spółgłoskę wargową l ' w 'el. Miękkość wargowej przed oł była by w takim wypadku wtórna, wywołana kontaminacją czy częściowym wyrównaniem tematów w typach: wołn-a : w 'elńe > v 'ołna, v 'ołńe.
15 S. Gala: Małopolsko-śląsko-wielkopolskie pogranicze językowe. Cz. II. Łódź 1994, s. 35. Tam też stwierdza (za: Z. Zagórskim: Gwary Krajny. Poznań 1964, s. 12, mapa 1, też MAGP mapa 328), że zasięgi oł < eł obejmują Wielkopolskę od Sępolna Krajeńskiego, Wyrzyska po Inowro cław, Koło, Łęczycę oraz Śląsk po linię Olesno-Lubliniec-Tarnowskie Góry-Gliwice-Racibórz. Cecha ta jest obecnie w odwrocie, por. też cz. I, mapa 45.
16 K. Dejna: Dialekty polskie, s. 71.
17 Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk: Gramatyka historyczna języka pol
skiego, s. 121-122.
18 Np. Z. Stieber: Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich. Warszawa 1979, s. 35.
Nowe badania nad językiem dawnych słowiańskich gwar Pomorza Zachodniego... 2 1 7
kiem je s t w okalizacja je ru m ocnego w p o łn y j ‘p ełn y ’. W zabytkach staroruskich p rzew ażają bow iem licznie pośw iadczone form y uznaw ane za „cerkiew ne” , tzn. zapisy: h , lb, np. b e zm h v ie m ‘m ilczeniem ’ X I w.20 z je re m po sonancie. M oim zdaniem , także staroruska m etateza grup *tolt, *telt (np. w w yrazie *malt- > ros.
m olot pol. m łot) - podobnie ja k rozwój w schodniosłow iańskich sonantów zgło-
skotw órczych - odbyw ały się poprzez chw ilow e stadium usilnienia (w zm ocnie nia) sonantu21. Jeśli przyjm iem y ta k ą hipotezę, to w procesie m etatezy, ja k też przy rozw oju w schodniosłow iańskich sonantów zgłoskotw órczych istniał przez pew ien czas artykulacyjnie usilniony (a zatem bardziej w okaliczny)22 sonant w to w arzy stw ie m niej lub bardziej zreduk ow an ej sam ogłoski. W ję z y k a c h w schodniosłow iańskich oraz w ję z y k u bułgarskim i m acedońskim była to sam o głoska jerow a.
W dialektach pom orskich i w polskim języ k u literackim brakuje jed n ak ścisłej korelacji rozw oju */, * /' z w okalizacją jerów , które w tzw. m ocnych pozycjach przechodzą tu w e . N aw et w spółczesne literackie form y typu kiełba
20 B. M. Марков: K истории редуцированных гласных в русском языке. Kazań 1964, s. 186.
21 Por. J. Duma: Różnice i podobieństwa zachodzące między metatezą *tart, *talt itp. a zjawi
ska sylabifikacji / desylabifikacji sonantów r, l. „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Studia Sla-
vica” 1996, I, s. 111-118.
22 Wzmocniona artykulacja sonantów zbliża je do charakterystyk właściwych samogłoskom, a więc mają one wyraźniejsze formanty wokaliczne, a słabsze formanty tzw. szumu właściwego spółgłoskom (por. L. Dukiewicz, I. Sawicka: Fonetyka i fonologia. Gramatyka współczesnego ję
zyka polskiego. T. I. Kraków 1995, s. 58). Powoduje to lepszą ich łączliwość z sąsiadującymi
spółgłoskami. W tendencjach rozwojowych języków słowiańskich wzmocnienie artykulacyjne so nantów prowadzi do większego nacechowania fonematycznego systemu samogłoskowego (czego przykładem wśród języków słowiańskich jest głównie język serbski i chorwacki z zachowanym systemem intonacji i długości samogłoskowych), zaś tendencja osłabienia sonantów sprawia, że są one często traktowane jako zwykłe spółgłoski (czego przykładem jest język polski, np. z ubez- dźwięcznieniem wygłosowego -r w wiatr, rozwojem r' > s, np. psy ‘przy’ itp.). W pierwszym wypadku dany język odczuwany jest jako bardziej wokaliczny, a w drugim jako bardziej spółgło skowy “szeleszczący”. Wzmocniona wymowa sonantów prowadzi zwykle do ich stwardnienia (we- laryzacji), a w szerszym zakresie może neutralizować spółgłoskowe opozycje pod względem pala- talności. Procesy te nie są do tej pory dostatecznie przebadane eksperymentalnie. Powyżej naszkicowane zależności zarysowują się bowiem głównie przy badaniu dialektów południowosło- wiańskich, a zwłaszcza bułgarskich i macedońskich, w których na wschodzie Bułgarii występują przeważnie formy z rozłożeniem dawnych sonantów typu c'erkova ‘cerkiew’ i występuje więcej spółgłosek palatalnych, zaś na zachodzie przeważają formy crkfa itp. z usilnionym sonantem, a ilość spółgłosek palatalnych jest ograniczona, por. też przyp. 21. Ponadto, przy usilnieniu wymo wy sonantów, ginie tzw. wstawny wokalizm, por. wsodniobułgarskie peblen vs. zachodniobułgar- skiep bln ‘pełny’. Teren gwar bułgarskich i macedońskich jest - ze współczesnego punktu widzenia - najbardziej ilustratywny pod względem zachowania się rozłożonych, wzmocnionych i zwokalizo- wanych zgłoskotwórczych sonantów. Występują tu jeszcze dziś różne stadia ilustrujące te procesy, jakie mogły przebiegać podobnie w przeszłości na obszarze całej Słowiańszczyzny. Są one - dziś jeszcze w sposób widoczny - skorelowane z procesami welaryzacji systemu spółgłoskowego. Na Pomorzu Zachodnim redukcję fonemów palatalnych można obserwować, np. śledząc ograniczenia procesów afrykatyzacji *t', *d', *r' na ć, dź, r.
sa , zgie/k (< *s^g/k^), che/m ‘w zg ó rze’, p e/n y m a ją e/ z rozw oju */ zw ykle po spółgłosce tylnojęzykow ej, a nie z w okalizacji je ru w pełnogłosow ej grupie
*ъ1ъ, ja k to m ogło się dziać na obszarze w schodniosłow iańskim . Tam bow iem
postać *ъ1ъ > ol pow stała w w yniku w okalizacji je ru tylnego w o w tzw. m o c nych pozycjach. Zatem rozkład sonantów zgłoskotw órczych n a obszarze p o l skim dokonyw ał się szybko i zapew ne nie w ciągał n a trw ałe do tego procesu sam ogłosek zredukow anych. W spierał się innym i dostępnym i sam ogłoskam i, unikając tych, które w w yniku redukcji m ogłyby ulec zanikow i. B ył to zatem proces polegający na stosunkow o szybkim przejściu m onofonem atycznego */, * /' w połączenia dw ufonem atyczne, gdzie elem entem zgłoskotw órczym staje się pełna sam ogłoska, a sonant przechodzi do klasy spółgłosek.
U silniona w ym ow a sonantu prow adzi zw ykle do je g o w elaryzacji (stw ard nienia). D otyczy to zw łaszcza sonantu l23. Stąd m oże w ynikać zbieżność konty- nuantów pom orskich i w schodniosłow iańskich w zm ieszaniu zgłoskotw órczego */, * /', czego efektem są identyczne pom orskie *vo/k i rosyjskie волк, choć droga rozw ojow a obu form, ja k to w skazano w yżej, by ła zapew ne różna.
Z głoskotw órcze palatalne / ' np. v /'k ‘w ilk ’ (O LA 3, m apa 1, p. 214, 216), z /’fi ‘żó łty ’ (m apa 10, p. 216) zachow uje się tylko w niektórych gw arach słow ac kich, co m oże być też w tórne, skoro pow stało słow ackie s/'Kko ‘słon ko ’ (m apa
12, p. 216) < *s/pbko, por. pol. s/onko.
A tlas językow y S/owiańszczyzny (O LA ) do rozw oju zgłoskotw órczego */, * /' dodaje now e fakty. Szczególnie interesujące są kontynuanty zgłoskotw órcze go */, * /' w dialekcie kaszubskim , w ielkopolskim i śląskim , które m a ją o / lub и/ n a m iejscu daw nych zgłoskotw órczych */, */'. K orespondują one bow iem z for m am i pom orskim i ukazanym i n a m apce. Form y te - w ynotow ane z III tom u O LA tylko przykładow o - w poniższym zestaw ieniu zostały w ytłuszczone.
m apa 1: *v/'kb - pow szechne dziś pol. v 'ilk ‘w ilk ’ n aw et n a K aszubach i w m ieszanych gw arach zachodniopom orskich24;
m apa 2: *v/'g-, np. v'ilgny ‘w ilg o tn y ’;
m apa 3: *m/ 'cifb np. m ilci ‘m ilczy ’, tylko w p. 242 m dlkńe;
m apa 4: *р/'яъ /ь np. p e a n y ‘p ełn y ’, ale w części gw ar zachodniej W ielko polski: p o uny p. 248, p o a n i 255, p o a n y i p o ay n 269 oraz p a u n y 1 288 obok p o a n y 23 Zakresy utrzymania palatalności przed *E' są w gwarach bułgarskich mniejsze niż przed *O, dlatego ten drugi sonant lepiej nadaje się do obserwacji zjawiska stwardnienia spółgłosek w są siedztwie silnie artykułowanego sonantu, por. ograniczone do niektórych gwar wschodniobułgar- skich formy: źel’t ’, źe6lt wobec ź-blt ‘żółty’, zob. szerzej J. Duma: Rozwój sonantów zgłoskotwór czych w gwarach południowo-wschodniej Słowiańszczyzny. Wrocław 1990, mapa 17 oraz komen tarz na s. 31. Dłuższe utrzymywanie się wzmocnionej artykulacji sonantu prowadziło w gwarach bułgarskich nie tylko do stwardnienia samego sonantu, lecz także otaczających spółgłosek, por. zachodnie crn a wschodnie c ’eren, c ’er, por. ibidem, s. 94.
24 Gwary te są wynikiem zmieszania ludności po II wojnie światowej. W gwarach kaszub skich jest to wynik oddziaływania polskiego języka literackiego.
Nowe badania nad językiem dawnych słowiańskich gwar Pomorza Zachodniego... 219
28 9 -2 9 0 na Śląsku. Podobne form y znajdujem y też na Łużycach: p o w n y 234 -2 3 5 , 237. N a granicy z C zecham i w idać ścieśnienie sam ogłoski w sąsiedztw ie form z utrzym anym i zgłoskotw órczym i sonantam i, a więc: p y ln y 299 i czeskie
p y l ’ny o b o k p l ’ny p. 202 i in.;
m apa 5: * v l’na np. w yjątkow e kaszubskie vo ln a 242, vóuna 243 w obec pow szechnego veuna ‘w e łn a’. P odobnie ja k K. Dejna, autorzy O LA tłum aczą w kom entarzu w ielkopolskie i śląskie form y typu vouna / veuna p. 249, vouna, p. 277, 289-290, vauna 288 w tó rn ą zm ian ą *e w o, a, 0 przed u w sylabie zam kniętej, a m azow iecką w yjątk ow ą form ę vjotna 296 u w ażają za w yrów nan ą w edług w zoru: volna : v ’elne > v ’olna : v ’olne. Z tym i form am i korespondują łużyckie: w aum a 234 i w oum a 235, 237;
m apa 6: *dlgb ‘d łu g ’ nie m a dziś form z ol. Z najdujem y je tylko n a Ł uży cach: dow 235, 237 (z zanikiem w ygłosow ego *-g);
m apa 7: *dlgbjb ‘d łu g i’ jw . N a Łużycach: d o w h ’i 235, d o w ’i 237, w gw a rach czeskich p rzy granicy polskiej w yjątkow e d o u g ’i 207;
m apa 8: * ć l’nb ‘czółno’, kaszubskie colno 242, c ’o u n o 244, pom orskie, w ielkopolskie counuoe, counuoe 249, 259, ćounuo 269, północnom azow ieckie
couno 262, północnom ałopolskie couno 292, colno 303. Łużyckie form y cow n
234, c ’owm 235. Form y z tzw. w tórnym pełnogłosem w y stęp u ją w gw arach północnorosyjskich, np. c ’olon, c ’oln 636, ale form y ze w staw n ą sam ogłoską w grupie -In są częste, por. ukraińskie ćovsn 503, c ’ovyn 504, coven 505. Polskie form y czólno pow stały z rozw oju * ć l’no > * ć ’elno > *ćolno25;
m apa 9: * z l’ćb, z l ’ćb ‘żó łć’, kaszubskie zelc 242, zeuc 243, północno-za- chodnio-w ielkopolskie zouc 2 5 8 -2 6 0 , śląskie n a granicy czeskiej zo u ć 2 8 8 -2 89 . N a Ł użycach zow c 234, z ’ow e 237. W gw arach północnorosyjskich zd arzają się form y pełnogłosow e, np. zoloc ’ 597;
m apa 10: z l ’tbjb ‘żó łty ’, n a K aszubach: z ’ouuti 241, z d t i 242, w zachodniej W ielkopolsce w yjątkow o zouty 249, śląskie zouty 300, północnom azow ieckie
zouti 262; łużyckie zow ty 2 3 4-2 35;
m apa 11: brak form polskich dla *ml ’nbja ‘błyskaw ica’; m apa 12: *slnbce ‘słońce’ - b rak form z o l < *l;
m apa 13: *stlpb ‘słu p ’ - b rak form o l n a terenie gw ar polskich;
m apa 14: *tlstbjb ‘tłu sty ’ - tylko w gw arach łużyckich tow sty 235, 237; m apa 15: *dlbetb ‘d łu b ie’ - b rak form z ol;
m apa 16: *klbasa ‘k iełb asa’ zachodniow ielkopolskie i częściow o pom orskie
k ’oubasa, coubasa 249, k ’oubasa, k ’obasa 248, k ’oubasa 278, śląskie kaubasa
277, katbasa 299 obok k ’eubasa 300. N a Ł użycach kow bas 235, kow basa 237. W edług kom entarza do m apy form y polskie z o l p och o d zą z el - czyli z form
25 K . D łu g o s z -K u rc z a b o w a , S. D u b isz : G ram atyka historyczna ję z y k a p o lskieg o . W y d . 3. W a rsz a w a 2 0 0 6 , s. 112.
identycznych, ja k w języ k u literackim - i pow stały przez labializację e > o przed
ł lub dw uw argow ym u. M ożna dodać, że w skazuje n a to zachow ana palatalność k ’ oraz okazjonalna jeg o palatalizacja w ć w form ie ćoubasa 249. P ochodzenie
efem erycznych form z a ł 277, 299 je s t niejasne. K orespondują one jed n ak z ro z w ojem *l > a ł w pol. m ałż oraz w skazanym i w yżej efem erycznym i form am i kaszubskim i typu małknQc ‘m ilk n ąć’.
Podsum ow ując ten przegląd form w spółczesnych, n ależy podkreślić w tór- ność zachodniow ielkopolskich i częściow o dzisiejszych pom orskich form z oł w stosunku do eł, łu, ło, por. zw łaszcza kom entarz do k ’oWbasa, coWbasa. N ajb ar
dziej konsekw entny, podobny do pom orskich, kontynuant o ł zacho w u ją dziś tylko dialekty łużyckie, por. m apy syntetyczne X I i X II OLA.
Jak ju ż w yżej w spom niałem , m ateriał z pośw iadczonych zw ykle w średnio w ieczu nazw m iejscow ości na P om orzu Z achodnim pod w zględem rozw oju *l,
* l’ w oł, ou nie różni się zasadniczo od pośw iadczonych zw ykle od X IX do
połow y X X w. nazw terenow ych:
1. *CE’p in (e n B erg ) w zgórze k. m. Przybiernów : Zelpinen B erg H K - I cz. m oże od zaginionej, położonej 6 km n a pn.z. od K am ienia n. m. * C l’bino, zob. PSz 72 (w zapisie Szolbyno 1186-7) lub bezpośrednio od * c l’p - lub * c l’b- ‘w zgórze, w ierzchołek g óry’ SP II 222, suf. *-in-. Pierw otne zetem m oże być *oł zm ienione później w eł.
2. *DE’g a ja *KQp a nazw a kępy na Jez. Ł ebskim k. m. Kluki: D luga kąpa LorS II 1471 - I cz. od adi. długa (z polskim rozw ojem *l ’ > łu).
3. *DE’g(en K ru g ) zagroda na pd.z. od M aciejew a na w sch. od Goleniowa:
D olgen K ru g 1780 M pSchm 29 - od n. jez. i n. m. D olgen S ee (M aciejew o);
II cz. niem . K ru g ‘gospoda, karczm a’.
4. *DE’g(en Teich) staw i błoto k. rz. D olgen B ach (brak w Pom .) g. biegu rz. U kleja uchodzącej do jez. W ośw in na pd.z. od m. C ieszyno na pd.z. od W ęgorzyna: D olgen Teich 1780 M pSchm 30 - I cz. n. staw u od n. rz. D olgen
B ach 1780 M pSchm 30 - ta zaś w zw iązku ze słow. adi. długi (z pom . rozw ojem * l’ > oł), końc. niem . -en; II cz. niem . Teich ‘staw ’.
5. *DE’g(enfeld) pole k. m. Stepień n a pd.w. od m. D ręźno: D o lg enfeld 1819 R zFk - I cz. od pom . adi. * d l’gu ‘d łu g i’ z rozw ojem * l’ w oł, końc. niem . -en; II cz. niem . F e ld ‘p o le ’.
6. *DE’g o b r o d t lub (* -b ru c h ) błoto k. m. B abin n a pn.z. od Pyrzyc: D algo-
brok 1226 PU I 294, D re I 121, D algobrod 1235 PU I 382, LorH 19, D ulg ob rod
1235 D re I 169, D algobrod 1255 PU II 21, D re I 377, 1295 PU III 230, D algo-
broth 1313 PU V 117, 119 - I cz. złożenia od słow. adi. *dl ’g b ‘d łu g i’. Z apisy ze
zm ianą pom . zgłoskotw órczego l > *oł > ul lub al; II cz. por. b ró d ‘płytkie m iejsce n a rzece lub je z io rz e ’. W II części m ogło też w ystąpić stniem . *broka- ‘bagniste m iejsce’ K luge I 138, por. najstarszy zapis, adideow ane później do słow. bród.
Nowe badania nad językiem dawnych słowiańskich gwar Pomorza Zachodniego... 221
7. *DZ’gyje b ro d y nieznany charakter obiektu w m. G ardna M ała n a na pd.z. od G ardny W ielkiej: Do.wbe b ru o d a LorS II 1472 - I cz. por. pol. długie z pom . rozw ojem */ > o ł i p alatalizacją g > d i przed -e < *-yje; II cz. w N. pl. od b ró d ‘płytkie m iejsce n a rzece lub je z io rz e ’ z końc. -y.
8. *XZm (berg) w zgórze k. m. G ostyń na pn. od Świerzna: H olm berg H K - I cz. od pom . *xolm ‘w zg ó rze’, por. niżej.
9. *XZm (berg M o h rs) błoto na pd.z. od m. Św iem ino na pn. od B iałogardu: D a s H olb erg M ohrs 1780 M pS chm 15 - I cz. od *x/mb, pom . *xolm ‘w zg ó rze’ z uproszczeniem grupy spółgłosek *-lmb- > -lb-, por. wyżej b ez uproszczenia; II cz. od niem . M o o r ‘b ło to ’.
10. *X Zm t zapew ne w zgórze k. m. Paprotno n a granicy z N iem cam i na pd.z. od Św inoujścia: D e r Golm H K - od *x/mb, pom . *xolm ‘w zg ó rze’ jw. z substytucją *x- przez g - zob. też niżej.
11. *X Zm t nieznany charakter obiektu k. m. Parłow o n a w. od W olina 2: H olm HK, R zF k - jw. lub od niem . n. os. H olm G ottschald 335, por. też niem . gw. holm ‘w y sp a’ L ubben 147 (przejęte z pom . *xolm ‘w zniesienie’).
12. *X Zm t częśC w yspy k. m. K arsibór na pd.w. od Św inoujścia: H olm HK, H olm dziś M ały Chełm SNF 277 - jw . W po b liżu Ś w inoujścia też w yspa M ahlenholm dziś Młyński Chełm SNF 292.
13. *X Zm t nieznany charakter obiektu k. m. Żelkow o na pn.z. od Dam nicy: H olm H K - jw.
14. *X Zm t nieznany charakter obiektu k. m. W arnowo na pn.z. od Wolina: A u f dem H olm H K - jw.
15. *X Zm t w zniesienie na pn. od Trzebiatow a 5: H olin m onticulum 1277 PU II 347, H olm 1285 PU II 550, holm 1309 PU IV 377 - jw. z m ylnym -in zam iast -m w pierw szym zapisie lub z suf. *-in-: *X/min- i uproszczeniem *lm n a l, por. niżej.
16. *XZm(en B erg ) lub *G ol(en B erg ) w zgórze n a w. od K oszalina: Cholin 1214 PU I 124, CPD 223, D re I 81, 1284 PU II 532, monte Cholm 1281 PU II 527, montem Colsin 1275 PU II 303, 1308 PU IV 314, montem Golsin 1275 PU II 306, C hollenberge 1300 K l 36, R zF 1973:89-90, monte Golm 1337 PU X 136, D e r Chollen B erg 1780 M pSchm 7, D e r Gollen B erg 1836 U M bl 525, Gollen B erg dziś Chełm, Chełm ska G óra, Wzgórze Chełmskie SNF 144 - I cz. od *xl?mń, pom . *xolm ‘w zg ó rze’ w pierw szym zapisie m oże z suf. *-in, por. w yżej, później z niem . końc. -en; II cz. niem . B erg ‘w zg ó rze’. Tam że n. zagrody G o lle n d o f 1836 (brak w PŚ) - od n. w zgórza. M ogła też w cześnie nastąpiC adideacja do przym iotnika goły. W arianty Colsin, Golsin pow stały zapew ne pod w pływ em n. m. K oszalin (w zapisach m. in. Cosslyn 1283, Coslin 1278) PŚ 124 z m etatezą sl > ls pod wpływ em daw nych form typu Cholin 1214.
17. *XZm(en B erg ) lub *G ol(en B erg ) porośnięte lasem w zgórze k. m. U nim ie na zach. od m. Łobez: Gollen B. 1834 U M bl 967, Gollen B erg dziś
Chełm SNF 69 - jw. N. pobliskiego jezio ra Gollen See 1834 U M bl 967 (dziś Chełm B elN 26) od n azw y w zgórza.
18. *XZm(en B erg ) w zgórze na pn. od m. B rzeźniak na pn.z. od D raw ska P om orskiego: H ulm en B. 1834 U M bl 1064 - jw . z substytucją *o przez u.
19. *XZm(en B erg ) w zgórze koło K ołobrzegu: m onte Cholberch 1251 PU I 636, m onte Colbergh 1255 PU II 20 - jw ., por. inna etym ologia n. m. K ołobrzeg w PŚ 251.
20. *XZm(wiese) łąka k. m. D argobądz na pn.z. od W olina: H olm w iese H K - I cz. od pom . *xolm ‘w zg órze’ zob. wyżej.
21. (G r ü n e r) *XZmb półw ysep k. m. Św inoujście: G rüner H olm dziś C heł
m ek SNF 69 - I cz. od niem . grün ‘zielo n y ’; II cz. pom . *xołm ‘w zg ó rze’, por.
też niem . H olm ‘kępa, w y sp a’. W pobliżu w yspa n a jez. W icko: Götschen H olm dziś Chełm inka SNF 70.
22. *XZm bnic-(berg) lub *K am en ic-(b erg ) w zgórze k. m. Janiew ice na pd.w. od Sławna: K om nitzberg H K - I cz. m oże od pom. *xolm ‘w zgórze’ z substytucją
*x- przez k- i uproszczeniem *lmn na mn, zob. wyżej, suf. *-bnica lub od kamień
z substytucją *a przez o i zanikiem nieakcentow anego *e, suf. *-ica.
23. *K Zbic-(berg) w zgórze k. m. Truskolas na w. od G olczew a: K olbitzberg H K - I cz. m oże od n. os. *Kołbic (z patronim . suf. *-ic), por. n. os. K iełb,
K iełb ia k SSNO z pom . rozw ojem *E > oł.
24. *KZc(enwiese) łąka k. m. Słonino na pn.z. od B uków ka na w. od B iało gardu: K oltzenw iese H K - I cz. m oże od *klćb z pom . rozw ojem *E > oł, por. pol. gw. kiełcz ‘chojak’, ‘k arcz’ SłSE II 145 z niem . końc. -en.
25. *KZc(ensoll) staw w m. Stare L udzisko n a pn.z. od Połczyna: K ölzensoll H K - I cz. jw .; II cz. dniem . so l ‘sadzaw ka’.
26. *KZc(erot) m iejsce na pd.w. od K am ienia Pom orskiego: C oltserot 1324 PU V I 226, LorH 52 - zapew ne od *kłćb jw . z niem . suf. -er; II cz. niem . *Ort (z opuszczeniem r lub jeg o przestaw ieniem Ort > *rot).
27. *KZcev(er M o o r) błoto k. m. K orzęcin na pn. od W olina: K olzow er
M o or H K - I cz. od kiełcz ‘cho jak’ ‘k arcz’ SłSE II 145, suf. -ov- i niem . -er.
28. *KZpenbCb (H u tu n g ) zarosły, podm okły parów na pd.w. od m. C ew lino n a pd.w. od K oszalina: D ie K ölpenz H ütung 1836 U M bl 525 - I cz. od kasz. kałp ‘łab ęd ź’ Sychta II 123 (< *k\pb), suf. *-em cb z zanikiem ruchom ego e; II cz. niem . H ü tu n g ‘pastw isko’.
29. *K Zpin(er M o o r) błoto k. m. R adzanek i M aszew o 21: K ölpin er M oor H K - bez zw iązku z n. m. lub n. jez., w ięc zapew ne od kasz. kałp ‘łab ęd ź’ jw., suf. -in- oraz niem . -er.
30. *MZ’c a re w zgórze w raz z obniżeniem terenu n a zach. od m. R zecino na pn.z. od Połczyna: M oltzare 1780 M pSchm 23 - niejednoznaczne: od n. os.
*ME ’ ćarb : m ilczeć por. n. os. M ilczący, M ilczek, M ilczyski SSNO z pom . ro zw o
Nowe badania nad językiem dawnych słowiańskich gwar Pomorza Zachodniego... 2 2 3
P rzedstaw iony m ateriał z nazw terenow ych P om orza Zachodniego pozw ala stw ierdzić, że kontynuant o ł dla */, * /' został n a tym obszarze spetryfikow any, podczas gdy na terenie Polski, ja k to uk azu ją onom astyczne badania K. R ym uta i m apy OLA, o ł zostało na ogół w yparte przez w spółczesne różnorodne efekty rozpadu tych sonantów, zależne zw ykle od otaczających spółgłosek, por. pol.
w ilk < *v/ 'hb, p e łn y < *p/ 'm>jb, tłusty < *t/stbjb, słońce < *s/nbce itp. Jednak
zarów no na obszarze polskim , ja k i pom orskim , rozłożenie zgłoskotw órczych */, * /' dokonało się na tyle szybko, że nie w eszły one w stałe korelacje ze zreduko w anym w okalizm em , lecz zw iązały się z innym i pełnym i sam ogłoskam i. N ie była w ięc chyba m ożliw a w języ k u polskim i w gw arach pom orskich w tórna sylabifikacja sonantów w specyficznych połączeniach spółgłoskow ych lub p o łą czeniach z daw nym ginącym w okalizm em zredukow anym , ja k a by ła m ożliw a w języ k u czeskim w w yrazach *mbgla (2 sylaby) > cz. m hla (1 sylaba) > m /ha ‘m g ła ’ (2 sylaby z m etatezą spółgłosek pody kto w an ą w okalicznym m odelem sylaby26 i z w tó rn ą sylabifikacją l > /)27. W dialektach w schodniobułgarskich m am y sblza (< *slbza), zaś w zachodniobułgarskich s/za lub z w okalizacją sbza,
su za 28. W dialektach zachodniom acedońskich dochodzi też do przekształcania
połączenia w ystępujących tu obocznie form sblza (też okazjonalnie s b/za, s/za) w solza ‘łz a ’, podobnie ja k vb lk (też v/k) w vołk29. O trzym ujem y zatem w języ k u m acedońskim (a w łaściw ie w części jeg o gw ar zachodnich) końcow y w ynik desylabifikacji sonantu identyczny z pom orskim i w schodniosłow iańskim , choć historycznie procesy te przebiegały różnym i drogam i i w różnych okresach. N iestety, m apy 3 tom u O LA nie u w zględniają procesów tzw. w tórnej sylabifika- cji, ja k a dokonyw ała się zw łaszcza n a południu Słow iańszczyzny, zob. także pol.
krew, krw i (< *krbvb), ale m ac. kr/30.
W języ k u polskim tzw. w okalizacja sonantu zgłoskotw órczego, np. m ów ić <
*mołwić je s t w tórna, podobnie ja k w w yrazach ty pu dugi < długi czy w serb
skim nyn ‘p ełn y ’ < *p/ ':nb i polega n a elim inacji sonantu na rzecz sam ogłoski, czasam i z jej w zdłużeniem kom pensacyjnym (np. bułg. gw. p b b n ‘p e łe n ’31,
26 Zob. I. Sawicka: Struktura sloga u balkanskim jezicima. Wrocław 1987 oraz wcześniejsza literatura i badania tej autorki.
27 W. Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005, s. 320, ale *blbxa > stczes. blcha > blecha s. 420.
28 J. Duma: Rozwój sonantów zgłoskotwórczych..., mapa 77. 29 Ibidem, mapa 78.
30 Ibidem, mapa 12. W 3 tomie OLA brak jest - ze względów politycznych - punktów z Buł garii. Zapisy te nie uwzględniają też różnego stopnia rozłożenia sonantów zgłoskotwórczych na sonant i niesamodzielną samogłoskę (przydźwięk wokaliczny), jakie bardzo często występuje w gwarach Bułgarii i Macedonii, a które zauważał i notował już Mieczysław Małecki w opisie gwar macedońskich, Dwie gwary macedońskie (Sucho i Wysoka w Sołuńskiem). Cz. I i II. Kraków 1936.
31 Nie jest to forma z opuszczeniem l w pblbn, lecz pochodna postaci pbln ‘pełny’ typowej dla gwar zachodniobułgarskich sąsiadujących ze wzmocnioną wymową sonantów, w której nie roz wija się wokalizm wstawny, zob. J. Duma: Rozwój sonantów zgłoskotwórczych..., mapa 22.
g b :ltbm ‘przełykam ’). Taka w okalizacja (m onofonem atyzacja) daw nych ro złożo nych zgłoskotw órczych sonantów */, * /' na grupy VS/SV, w której ginie sonant, a zostaje po nim tylko pierw otnie z nim sąsiadująca sam ogłoska, zam yka drogę do pow tórnej sylabifikacji tego sonantu (tzn. z form y mówić nie m oże pow tórnie w sposób naturalny pow stać form a *m/v-ić)32.
S pecyfiką form pom orskich było zapew ne dłuższe utrzym anie usilnionej w ym ow y *l (w grupie o / < */, */'), co doprow adziło do stw ardnienia * l' > l i skutkow ało utrzym aniem jednolitej barw y sam ogłoski, niezależnie od otocze nia konsonantycznego. D laczego była to sam ogłoska o, m ożna tylko dom niem y wać. B yć m oże dlatego, że je s t ona bardzo podobna p od w zględem charaktery sty ki fo netycznej do so n an tu l, stanow iąc je g o w o k a licz n e w sp arcie (lub w ję z y k u polskim często jeg o przedłużenie), por. pom . *vo/k < *v/kb i pol. s/onko < *s/nbe/*s/nbko.
W języ k u polskim , inaczej niż na Pom orzu, istniała tendencja do częstego rozkładania się sonantów */, * /' na połączenia z sam ogłoskam i w ysokim i i/y oraz u, co m oże być różnie interpretow ane, por. dla * r rozw ój kurcz, g u rb ić s ię / g a rb ić się, m y d a ć /m e rd a ć 33, nazw a rzeki Wurte, później Warta i dla */ stpol. st/up > s/up, stpol. s/uńce dziś s/ońce34.
Z terenów dialektów polskich barw a o z różnych powodów35 się wycofuje. Zostają tylko ślady w zapisach historycznych i rzadkie w dialektach. K. Rym ut widzi tu oddziaływanie gwar małopolskich, a później też polskich form literackich.
N a w zm ocnioną w ym ow ę pom orskich sonantów m o g ą też w skazyw ać licz ne przypadki braku tzw. m etatezy w grupie *tórt, np. K arw ia, S targard. Silniej w ym aw iany sonant r w tej grupie traktow any był bardziej jak o elem ent sam o głoskow y niż spółgłoskow y. B ardziej w okaliczne, usilnione artykulacyjnie r zy skuje - tak ja k sam ogłoska - w ięk szą łączliw ość z następującym i po nim spół głoskam i.
N ajbliższe pom orskim kontynuantom o / < */, * /' są stare w ielkopolskie form y z podobnym rozłożeniem tych sonantów oraz form y dolno- i górnołużyc- kie. W tych ostatnich w idać jed n ak w iększe uzależnienie - w przypadku rozw o j u * /' - od przegłosu przed spółgłoską przedn io języ kow ą tw ardą, np. głuż.
m jelćeć ‘m ilczeć’, wjelk ‘w ilk ’, ale po/njy ‘p ełn y ’; dłuż. m 'e lc a i ‘m ilczeć’, w 'elk ‘w ilk ’, ale co/n ‘czółno’36. W stosunku do otaczających gw ar na obszarze p o
32 Jednak z form typu gw. duk ‘dług może powtórnie zostaC wskrzeszona postaC dłuk, gdyż ma ona oparcie w formie literackiej dług.
33 K. Długosz-Kurczabowa, S. Dubisz: Gramatyka historyczna..., s. 110-111. 34 Ibidem, s. 111.
35 Obok wskazanych wyżej przyczyn mogło to byC także spowodowane wcześniejszym osła bieniem sonantu, co uzależniało barwę samogłoski towarzyszącej bardziej od otaczających spółgło sek a także od zmian samego l w niezgłoskotwórcze u.
36 F. Sławski: Języki słowiańskie. [W:] Języki indoeuropejskie. Red. L. Bednarczuk. T. II. Warszawa 1988, s. 927, 930.
Nowe badania nad językiem dawnych słowiańskich gwar Pomorza Zachodniego... 2 2 5
m orskim zadziw ia w ielka stałość refleksu oł < *l, *l ’ podobna do form połab- skich, gdzie w ystępow ało w tym m iejscu au, np. m auz ‘ślim ak, m a łż ’ < *smlzb,
va uk ‘w ilk ’37. Tam jed n ak rów nież w okalizacja jeró w m ocnych daw ała kontynu-
anty a lub a przed spółgłoską palatalną, por. połab. d azd ‘deszcz’ < *dbzdb, p a n ‘p ie ń ’ < *pbnb38. Z atem rozwój połabskich sonantów *l, *l ’ w pew ien sposób zgodny je st z ew olucją w okalizm u zredukow anego w pozycji m ocnej. M ożna w ięc przypuszczać, że i pom orskie form y z oł m ogły być też pierw otnie zw iąza ne ze zredukow anym w okalizm em , lecz później przekształciły się, w zm acniając w y odrębnioną sam ogłoskę w o+ ł. Sekw encja oł m iała jed n ak na tyle usilniony sonant, że łączył się on bez trudu z n astępną spółgłoską zachow ując w ten sposób sw ą stałą pozycję.
N atom iast obszar gw ar polskich je s t pod tym w zględem bardziej różnorodny i m niej zależny od w okalizacji jerów .
37 Ib id e m , s. 923.
W języ k ach w schodniosłow iańskich rozw ój hipotetycznych */, * /' (rozpa tryw any z reguły w literaturze jak o połączenie sonantu z jera m i *blb) > oł pow iązany był także z ew olucją (w okalizacją) sam ogłoski jerow ej w tzw. p o zy cji m ocnej. Podobna sytuacja zachodzi w późniejszym okresie w dialektach zachodniom acedońskich, w których osłabiająca się daw na silna artykulacja l prow adzi do zm iany sąsiadujących form z b l (np. gbltam ‘przełyk am ’) w form y
gołtam ‘ts .’39. Tutaj je d n a k sam ogłoska zredukow ana (b) elim inow ana je s t z m a
cedońskiego system u fonologicznego dość późno, a zm iana tzw. ciem nego wo- kalizm u w postaci nowej sam ogłoski jerow ej (dobrze znanej z gw ar bułgarskich jak o kontynuantu je ró w m ocnych i słabych, ja k rów nież sam ogłoski nosow ej oraz rozkładu sonantów zgłoskotw órczych) następuje zw łaszcza w m acedońskim języ k u literackim , gdzie je r zam ieniany je s t innym i sam ogłoskam i40. N ie je s t to zatem proces bezpośrednio zw iązany z zacho dzącą tu w przeszłości w ok alizacją m ocnego je ru w o, ja k np. m ac. bos ‘bez - S am b ucus’ < *bbzb41. M ożna j ą raczej łączyć z zachodzącą tu zm ian ą je ró w słabych i m ocnych różnego p och o dzenia w b > o42 w zględnie w tórnego b > o43.
P ow yższe rozw ażania nie zam ykają dociekań nad histo rią pom orskich, p o l skich i ogólnosłow iańskich sonantów zgłoskotw órczych */, */'. U k azu ją jedn ak, że ich skom plikow any rozwój determ inuje w iele czynników - w tym artykule jeszcze niew ym ienionych. M oże to być - obok w skazanego w yżej oddziaływ a nia otoczenia konsonantycznego - sposób połączenia l z w okalizm em zreduko w anym czy też zachow anie usilnionej, tzn. bardziej w okalicznej, artykulacji sonantu l. O bok tego w ażne je s t także uzależnienie rozw oju zgłoskotw órczego sonantu od długości w yrazu44 - ja k to w yraźnie w idać po zakresach w ystęp ow a nia ich odm ian zgłoskotw órczych i rozłożonych w gw arach bułgarskich i m ace dońskich - hipotetyczna zależność od długości sam ogłosek i m oże też jeg o uzależnienie od daw nych intonacji. N ieb ag ateln ą rolę odegrały rów nież zm iany w system ach fonologicznych różnych języ k ó w słow iańskich, a zw łaszcza elim i
39 J. D u m a: Rozwój sonantów zgłoskotwórczych..., m a p a 69.
40 Por. b u łg . mtgla - m ac. magla ‘m g ła ’ (< *mbgla); b u łg . ttmno - m ac. tevno ‘c ie m n o ’ (< *tbmbno), b u łg . p tt - m ac. pat ‘d r o g a ’ (< *pQtb), b u łg . p trvija - m ac. prv ‘p ie rw s z y ’ (< *p\vb-)
itp .
41 J. D u m a : Wokalizacja jerów słabych w rdzennej sylabie nagłosowej w południowo-wschod
niej Słowiańszczyźnie. W ro c ła w 1 979, m a p a 17.
42 Por. te ż w ty c h g w a ra c h z m ia n ę *Q > b > Ó - J. D u m a : The development of the vowels *Q , *ę in the South-Eastern Slavic dialects. “S tu d ie s in th e P h o n e tic T y p o lo g y o f th e S la v ic L a n g u a g e s ” . W a rsz a w a 1 991, m a p a 8, s. 9 6 , m a p a 10, s. 98 i in.
43 N p . w e w s ta w n y m w o k a liz m ie , por. J. D u m a : Rozwój sekundarnego wokalizmu typu sbm, ogbn, v ’atbr < *jesmb, *ognb, *vetrb we wschodniej grupie dialektów południowosłowiań- skich.[W :] Studia bałkanistyczne. T. II. W ro c ła w 1990, s. 2 7 - 6 9 .
44 W id o c z n e j e s t to w w ie lu w y ra z a c h b u łg a rsk ic h , g d y ż n p. z a k re s z a c h o w a n ia fo rm z g ło s k o tw ó rc z y c h w vlk j e s t n ie c o w ię k s z y n iż w vlci, vlcica, zo b . J. D u m a: Rozwój sonantów zgłosko twórczych..., m a p a 16 i 78.
Nowe badania nad językiem dawnych słowiańskich gwar Pomorza Zachodniego... 2 2 7
nacja w okalizm u zredukow anego i w różny sposób zachodząca tendencja do likw idacji zgłoskotw órczego */, * /' dro g ą jeg o osłabienia i rozłożenia na ele m ent w okaliczny i spółgłoskę półotw artą. D alsze badania i ew entualne polem iki m o g ą rzuciC na om aw ianą problem atykę w ięcej światła.
Wykaz skrótów literatury i źródeł BelN -CP -Gottschald HK JPPZ -Lüb -LorS - MpSchm OLA -Pom. -PSz -PŚ -PU RzFk -SłSE - SNF - SP - UMbl
-A. Belchnerowska: Nazwy wód stojących w dorzeczu Ba/tyku między dolną Odrą a dolną Wis/ą. Szczecin 1993.
Codex Pomeraniae Diplomaticus. Hrsg. von K.F.W. Hasselbach (i in.). Bd. 1. Greifs wald 1834-1862.
- M. Gottschald: Deutsche Namenkunde. Unsere Familiennamen nach ihrer Entste hung und Bedeutung. W. Salter de Gruyter. Berlin 1971.
Kartoteka nazw terenowych Pomorza Roberta Holstena (w zbiorach Biblioteki Uni wersyteckiej w Szczecinie).
E. Rzetelska-Feleszko, J. Duma: Językowa przesz/oić Pomorza Zachodniego na pod stawie nazw miejscowych. SOW. Warszawa 1996.
A. Lübben: Mittelniederdeutsches Handwörterbuch. Darmstadt 1980.
F. Lorentz: Slovinzisches Wörterbuch. T. II. St. Petersburg 1912, s. 1458-1554. - Schmettausche Karte von Pommern (um 1789). [W:] Historisches Atlas von Pom mern. 28 Blätter im Ma^stab 1:50 000. Köln-Graz-Wien 1963.
Общеславянский лингвистический атлас. Серия фонетико-грамматическая,
Выпуск 3. Wrszawa 1994.
E. Rzetelska-Feleszko, J. Duma: Nazwy rzeczne Pomorza między dolną Wis/ą a dolną Odrą. Wrocław 1977.
E. Rzetelska-Feleszko, J. Duma: Dawne s/owiańskie nazwy miejscowe Pomorza Szczecińskiego. Warszawa 1991.
E. Rzetelska-Feleszko, J. Duma: Dawne s/owiańskie nazwy miejscowe Pomorza środkowego. Wrocław 1985.
Pommersches Urkwndenbuch. Wyd. 2. T. I. Köln-Wien 1970; T. II-VI. Köln-Graz 1961; T. VII, Köln-Graz 1958; T. VIII, Köln-Graz 1961; t. IX: Register zum Band VII u. VIII. Köln-Graz 1962.
Materiały rękopiśmienne z map katastralnych i R. Holstena zgromadzone przez Ewę Rzetelską-Feleszko do opracowania książki Dawne s/owiańskie dialekty wojewódz twa koszalińskiego. Wrocław 1973.
F. Sławski: S/ownik etymologiczny języka polskiego, T. I. Kraków 1952 in. T. Białecki: S/ownik nazw fizjograficznych Pomorza Zachodniego. Szczecin 2001. S/ownik pras/owiański. Red. Franciszek Sławski. T. II. Wrocław 1976.
Topogrfaphische Karten 1:25 000 (Uhrmesstischblätter) XIX w. w zbiorach Staatsbi bliothek w Berlinie.
Inne skróty adi. - adiectivum
bułg. - bułgarskie cz. - czeskie
głuż - górnołużyckie jez. - jezioro k. m. - koło miejscowości kasz. - kaszubskie mac. - macedońskie n. m. - nazwa miejscowości niem. - niemieckie pol. - polskie połab. - połabskie pom. - pomorskie ros. - rosyjskie stniem. - staroniemieckie stpol. - staropolskie Summary
In this article was showed specific development of syllabic sonants *E, *1 ’ in oł in field names of Western Pomerania including the Slavic elements. Similar development stepped out in extinct dialects of Polabian, in Kashubian dialects and polish dialects of Pomorze, Wielkopolska and Silesia. Under influence of Little Poland forms, and later the forms of literary Polish language the figures from oł < *E, *1 ’ they withdraw. In languages East Slavic and in Macedonian language, where do they step out similar to Pomeranian syllabic results also *E, *1’ they had different chronology and cause.