w charakterze ś w i a d k ó w w trybie art. 1 8 5 a k.p.k. i art. 1 8 5 b k.p.k., przedstawia się następująco.
Zgodnie z treścią art. 1 7 7 § 1 k.p.k. każda osoba w e z w a n a w charakterze ś w i a d k a ma obowiązek s t a w i ć się i złożyć zeznania. Obowiązek ten dotyczy w i ę c także dziecka, n a w e t jeżeli było ś w i a d k i e m bardzo t r a u m a t y c z n y c h zdarzeń. Ze w z g l ę d u jednak na jego psychofizyczną niedojrzałość u s t a w o d a w c a w p r o w a d z i ł dla t e g o t y p u ś w i a d k a szczególne udogodnienia określone między innymi w art. 1 8 5 a i art. 1 8 5 b k.p.k. U n o r m o w a n i a te zawierają b o w i e m nakaz ograniczenia ilości przesłuchań dziecka w t o k u p o s t ę p o w a n i a karnego do jednego.
Celem takiej regulacji jest g ł ó w n i e ochrona dziecka - ś w i a d k a przed jego w t ó r n ą wiktymizacją. Należy też zaznaczyć, że oprócz ilości czynności p r a w n y c h , w których p o w i n n o brać udział dziecko - ś w i a d e k , i s t o t n y jest również ich charakter i sposób przeprowadzenia. Dziecko jako istota nie posiadająca jeszcze w pełni rozwiniętego intelektu, a przez to zdolności do p r a w i d ł o w e g o postrzegania rzeczywistości, o d t w a r z a n i a zdarzeń, czy pamięci, p o w i n n o być przesłuchiwane adekwatnie do w i e k u i stopnia jego psychofizycznego r o z w o j u .
W p r o w a d z e n i e w y ż e j w y m i e n i o n y c h przepisów i w y n i k a j ą c y c h z nich zaleceń u s t a w ą z dnia 10 stycznia 2 0 0 3 r. o zmianie u s t a w y - Kodeks postępowania karnego, u s t a w y - przepisy w p r o w a d z a j ą c e Kodeks p o s t ę p o w a n i a karnego, u s t a w y o ś w i a d k u k o r o n n y m oraz u s t a w y o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 1 7 , poz. 1 5 5 ze zm.), a następnie ich nowelizacja ustawą z dnia 3 c z e r w c a 2 0 0 5 r. o zmianie u s t a w y - Kodeks p o s t ę p o w a n i a karnego (Dz. U. Nr 1 4 1 , poz. 1 1 8 1 ) , s t a n o w i ł o o d p o w i e d ź na liczne postulaty dotyczące prawnej o c h r o n y najmłodszych u c z e s t n i k ó w p o s t ę p o w a n i a karnego.
Rozwój myśli prawnej oraz postęp c y w i l i z a c y j n y przyniósł, w p r z e d m i o t o w e j sprawie, jednak n o w e i w y m a g a j ą c e szybkiej interwencji problemy.
W o b e c n y m czasie t a k i m s p o r n y m zagadnieniem jest przede w s z y s t k i m realizacja przyjętych już w u s t a w i e założeń, zgodnie z intencją u s t a w o d a w c y , zasadą h u m a n i t a r y z m u , m i ę d z y n a r o d o w y m i s t a n d a r d a m i oraz usunięcie legislacyjnych b r a k ó w .
Obowiązujący stan p r a w n y nie zawiera regulacji, które z o b o w i ą z y w a ł y b y organy ścigania i w y m i a r u sprawiedliwości do realnego i n f o r m o w a n i a dziecka - świadka o przysługujących mu uprawnieniach. Istniejące b o w i e m zapisy stanowiące o obowiązku d o k o n y w a n i a pouczeń o r g a n ó w p o s t ę p o w a n i a w t o k u czynności prawnej (np. p r a w o do o d m o w y składnia zeznań - art. 1 8 2 k.p.k.) oraz zasada informowania uczestnika procesu karnego o s k u t k a c h jego działań (art. 16 k.p.k.), nie spełniają w pełni s w e j roli w w y p a d k u ś w i a d k a będącego dzieckiem. W tej sytuacji w ł a ś c i w ą drogą byłoby stworzenie oddzielnego t r y b u p o s t ę p o w a n i a informacyjnego, a d e k w a t n e g o do w i e k u i rozwoju dziecka, d o k o n y w a n e g o przez w y k w a l i f i k o w a n e w t y m kierunku o s o b y . D o d a t k o w y m rozwiązaniem m o g ł o b y być także zwiększenie nacisku na kształtowanie ś w i a d o m o ś c i prawnej już od najmłodszych lat, w ramach edukacji szkolnej (np. na lekcjach w y c h o w a w c z y c h , wiedzy o s p o ł e c z e ń s t w i e , przysposobienia o b r o n n e g o , czy edukacji obywatelskiej).
Posiadanie informacji dotyczącej przebiegu p o s t ę p o w a n i a , przysługujących w jego t o k u praw oraz ciążących o b o w i ą z k ó w dla dziecka - ś w i a d k a s t a n o w i wszak nie tylko realizację p o d s t a w o w y c h zasad procesu karnego, ale przede w s z y s t k i m ma w p ł y w na jego poczucie bezpieczeństwa i g o d n o ś c i , co może mieć istotne, a n a w e t decydujące znaczenie dla wyjaśnienia okoliczności danej s p r a w y .
Problemem okazała się także realizacja treści przepisu art. 1 8 5 a k.p.k.
nakładająca obowiązek j e d n o k r o t n e g o przesłuchania dziecka - świadka (z zastrzeżeniem w y j ą t k ó w określonych w § 1 art. 1 8 5 a k.p.k. in fine).
Niedopuszczalne jest w y k o r z y s t y w a n i e instytucji czynności s p r a w d z a j ą c y c h w celu pozyskania w trakcie ich przeprowadzania d o d a t k o w y c h zeznań od dziecka - świadka. Nie znajduje też uzasadnienia p o n o w n e przesłuchanie dziecka - świadka w razie zmiany składu orzekającego, p o m i m o nakazu rozpoczęcia p o s t ę p o w a n i a od początku (art. 4 0 4 § 2 k.p.k. in fine). Jeżeli okoliczności sprawy nie zobowiązują do skorzystania z t r y b u przesłuchania określonego w art. 1 8 5 a k.p.k.
(np. popełnione p r z e s t ę p s t w o nie należy do kategorii c z y n ó w z a w a r t y c h w rozdziałach X X V i XXVI Kodeksu karnego), to należy skorzystać z możliwości przeprowadzenia t z w . czynności niepowtarzalnej, o której m o w a w art. 3 1 6
§ 3 k.p.k. Instytucja ta pozwala b o w i e m na zachowanie bardziej przyjaznej dziecku taktyki przesłuchania (np. w p r z y s t o s o w a n y m do tego miejscu, w postaci
„niebieskiego p o k o j u " ) , niż w ramach z w y k ł e g o t r y b u , s t o s o w a n e g o w o b e c dorosłych. Należy jednak pamiętać, że w p r z e c i w i e ń s t w i e do regulacji w y n i k a j ą c y c h z art. 1 8 5 a k.p.k., przepis art. 3 1 6 § 3 k.p.k. nie w y k l u c z a w e z w a n i a takiego świadka na rozprawę g ł ó w n ą , a przez to p o n o w n e g o przesłuchania, nie tylko z p o w o d u wyjścia na jaw istotnych okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub zażądania tego przez oskarżonego, który nie miał
obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego (art. 185a
§ 1 k.p.k. in fine).
Kolejną kwestią jest znikoma ilość miejsc o d p o w i e d n i c h do przesłuchania dziecka. Miejscem zapewniającym mu największą s w o b o d ę i poczucie bezpieczeństwa (atmosfera i obecność bliskich) najczęściej s t a n o w i jego d o m . Nie zawsze jednak jest to w ł a ś c i w e , chociażby, gdy podejrzanymi/oskarżonymi w sprawie są najbliżsi albo gdy do dokonania czynu zabronionego doszło właśnie w d o m u . W takiej sytuacji w y b ó r miejsca przesłuchania p o w i n i e n s t a n o w i ć wspólną decyzję psychologa, opiekuna p r a w n e g o dziecka, jak i samego dziecka. Dlatego też ważne jest stworzenie oddzielnych miejsc przyjaznych dla dziecka i jednocześnie umożliwiających przeprowadzenie f a c h o w e g o przesłuchania. Tworzenie t z w .
„niebieskich p o k o i " p o w i n n o jednak n a s t ę p o w a ć w w y s z c z e g ó l n i o n y c h ośrodkach z zapewnieniem opieki psychologa nie t y l k o po, ale i przed przesłuchaniem, a nie w budynkach o r g a n ó w ścigania, czy w y m i a r u s p r a w i e d l i w o ś c i , w k t ó r y c h świadek może być narażony na spotkanie innych u c z e s t n i k ó w p o s t ę p o w a n i a .
Zgodzić się też t r z e b a , że praca biegłego p s y c h o l o g a d o t y c z ą c a dziecka - świadka nie p o w i n n a ograniczać się wyłącznie do sporządzenia opinii, ale p o w i n n a też polegać na zapewnieniu f a c h o w e j opieki w trakcie całego postępowania karnego, czyli już od m o m e n t u zawiadomienia o popełnieniu p r z e s t ę p s t w a . Takie działanie psychologa p o z w o l i na szerszy zakres m o ż l i w o ś c i oceny z a c h o w a ń i stopnia rozwoju dziecka, co u ł a t w i pozyskanie od niego o d p o w i e d n i c h informacji, i da możliwość większej o c h r o n y jego psychiki.
Umocnieniem o c h r o n y praw dziecka - ś w i a d k a byłoby z pewnością rozszerzenie katalogu c z y n ó w , k t ó r y c h popełnienie na szkodę dziecka, umożliwiłoby jego przesłuchanie na zasadzie określonej w art. 1 8 5 a k.p.k. W t y m celu należałoby między innymi zmienić f a k u l t a t y w n y t r y b przesłuchania dziecka w trybie art. 1 8 5 b k.p.k. na obligatoryjny. Groźba popełnienia p r z e s t ę p s t w a może być przecież, zwłaszcza dla dziecka, r ó w n i e stresująca, co jego dokonanie. W a r t o też zwrócić uwagę na p o w i n n o ś ć wpisania do treści art. 1 8 5 a k.p.k. także innego rodzaju przestępstw np. handel dziećmi - art. 2 5 3 k.k. Czyny zabronione określone w rozdziałach X X V i XXVI Kodeksu karnego nie w y c z e r p u j ą b o w i e m zakresu przestępstw, jakie mogą być popełnione ze szczególną szkodą dla dziecka.
Z a w a r t e w Kodeksie p o s t ę p o w a n i a karnego przywileje dla dziecka są związane z jego ograniczeniami, w y n i k a j ą c y m i również z jego w i e k u . I choć u s t a w o d a w c a ustalił granicę jednokrotnego przesłuchania do 15 roku życia, to sposób i charakter przesłuchania dziecka p o w i n i e n być przede w s z y s t k i m uzależniony od stopnia jego rozwoju p s y c h o f i z y c z n e g o , u s t a l o n y c h w a r u n k ó w osobistych i r o d z i n n y c h . Przesłuchanie takiego ś w i a d k a p o w i n n o się zatem o d b y w a ć zgodnie z jego i n d y w i d u a l n y m i p o t r z e b a m i . Określony w art. 1 8 5 a k.p.k. w i e k p o w i n i e n być więc t y l k o w s k a z ó w k ą dla przesłuchujących organów, a nie o s t a t e c z n y m i n i e p o d w a ż a l n y m w y z n a c z n i k i e m sposobu przeprowadzania czynności d o w o d o w y c h .
Prawnokarna o c h r o n a dziecka - ś w i a d k a w y m a g a jeszcze wielu zmian.
Trzeba jednak z w r ó c i ć u w a g ę , że pełna realizacja k o d e k s o w y c h zapisów w y m a g a , bardziej niż s z c z e g ó ł o w y c h regulacji, dużej ilości szkoleń przeznaczonych dla funkcjonariuszy policji, p r o k u r a t o r ó w i sędziów, lecz także innych p r a c o w n i k ó w oraz urzędników prokuratur i s ą d ó w , którzy w czasie s w o j e j pracy mogą mieć styczność z przesłuchaniem dzieci. P o d s t a w o w e j przyczyny p r o b l e m ó w wynikających z n i e w ł a ś c i w e g o s t o s o w a n i a art. 1 8 5 a i art. 1 8 5 b k.p.k. p o w i n n o się b o w i e m u p a t r y w a ć przede w s z y s t k i m w w y n i k u braku f a c h o w e j wiedzy i o d p o w i e d n i c h f u n d u s z y .
Mając p o w y ż s z e na uwadze, Naczelna Prokuratura W o j s k o w a podziela stanowisko Rzecznika Praw O b y w a t e l s k i c h co do umocnienia p r a w n e j ochrony dziecka - ś w i a d k a i w związku z t y m popiera i n i c j a t y w ę u s t a w o d a w c z ą mającą na celu rozwiązanie w s k a z a n y c h p r o b l e m ó w .
