12(1994)
EPISTEM OLOGICZNE
ZAGADNIENIA SOZOLOGII
Treść: Wstęp; I. Pojęcie sozologii; II. Definicja sozologii; III. Przedm iot i zakres badań sozologii; IV. Interdyscyplinarność sozologii; Zakończenie.
W S T Ę P
E pistem o lo g ię ro z u m ie m y ja k o teo rię p o z n a n ia n a u k o w eg o , zajm u jącą się p o z n a n ie m n a u k o w y m w aspekcie je g o treści, w o d ró ż n ie n iu o d a sp e k tu fo rm aln eg o p o z n a n ia n a u k o w e g o , k tó ry m zajm u je się lo gika, m e to d o lo g ia i m eto d y k a lu b tech n o lo g ia. T a k ro z u m ia n a ep istem o lo g ia p o leg a n a za sto so w an iu za sad teo rii p o z n a n ia d o p o z n a n ia n a u k o w e g o i n a a n a liz o w a n iu p ro b lem ó w teo rio p o z n a w c z y c h n a p o ty k a n y c h w to k u p ra c y n au k o w ej.
D o z a g ad n ień ep istem o lo g iczn y ch sozologii zaliczym y p rzed e w szystkim analizę pojęcia tej n a u k i, k o n stru k c ję definicji i o k reślenie p rz e d m io tu b a d a ń o raz za a k c e n to w a n ie cechy c h a ra k te ry sty c z n e j sozologii b a d a ń n a u k o w y c h — ja k ą je st in terd y scy p lin arn o ść.
P o d ję te za g a d n ie n ia m oże nie sta n o w ią w yczerp u jąceg o z b io ru ep i stem ologicznych p ro b le m ó w sozologii, ale są isto tn y m i elem en tam i w s tru k tu rze p o z n a n ia n a u k o w e g o w asp ekcie epistem o lo g iczn y m tej n au k i.
I. P O J Ę C IE S O Z O L O G II
T erm in sozo lo g ia p o c h o d z i o d greckiego słow a sodzo i o zn a cza o c h r a niać, ra to w ać. T e rm in ten d o n a u k o w e g o sło w n ik a poľskiego w p ro w ad ził W . G oetel w 1965 ro k u . W e d łu g n iego te rm in ten o zn a cza n a u k ę o o ch ro n ie p rz y ro d y , o o c h ro n ie n a tu ra ln e g o śro d o w isk a człow ieka. O d teg o czasu u p ły nęło ćw ierć w ieku. W ty m czasie te rm in sozologia w zbo gacił się o n ow e treści i w iększy zakres. W y raze m teg o je st b o g a ta lite ra tu ra w ty m p rz e d
326 JÓZEF M. DOŁĘGA
m iocie1. T erm in ten jest rów nież znakiem pojęcia n au k i o o ch ronie śro do w isk a, k tó re fu nk cjonu je w tej dziedzinie wiedzy.
W analizie pojęcia sozologia uw zględnim y d w a jeg o aspekty: treściow y i zakresow y. W aspekcie treściow ym podejm iem y elem enty m etod olog iczne i przedm iotow e, n a to m ia st w aspekcie zakresow ym w skażem y n a elem enty tw orzące zakres tego pojęcia.
W aspekcie m eto d o lo g ic zn y m 2 treść pojęcia sozologia m ów i przede wszystkim o m eto d a c h służących do b a d a ń p rzed m io tu tej n au k i. U w zględnia się tu taj m etody em piryczne, hum anistyczn e, filozoficzne i system owe.
W aspekcie p rz ed m io to w y m 3 do tyczącym treści pojęcia sozologia należy uw zględnić to, co stan o w i treść zag ad n ień i pro b lem ó w w chodzących w zakres naukow ych b a d a ń sozologicznych. S k ró to w o m o ż n a tu ta j wym ienić tak ie problem y i zag ad n ien ia jak :
— opis faktyczny sta n u p rzy ro d y w świecie i w Polsce;
— określenie o biektów , k tó re zanieczyszczają i niszczą środ ow isko n a tu ralne człow ieka;
— szukanie śro d k ó w zm niejszających zanieczyszczenie środ ow isk a i wy elim inow anie źródeł zanieczyszczeń;
— b ad a n ie w pływ u zm ienionego śro d o w isk a n a organizm y żywe i n a człowieka;
— tw orzenie zabezpieczeń p raw ny ch i ad m inistracyjn ych w skali m iędzy n arodow ej i krajow ej, w celu realizacji p ro g ram ó w o ch ro n y n a tu ra ln eg o środo w isk a człow ieka;
1 A . W o d z i c z k o , Kierunki współczesnej ochrony przyrody, PiT, (1935,4) s. 145 — 148; tenże,
Ochrona przyrody jako nauka i je j potrzeby, C PO , 2 (1 945,2-3) s. 8-15; W . G o e t e l , Sozologia — nauka 0 ochronie przyrody i je j zasobów, K A , 21(1972,1) s. 31-38; W . M i c h a j ł o w , Sozologia i problemy środowiska życia człowieka, W arsz a w a -W ro c la w -K ra k ó w -G d a ń s k 19752; J . M . D o ł ę g a , Z zagad nień sozologii, Z Z F P iF P , 4(1982) s. 328-337; Człowiek i przyroda, p o d . red. A . Z d r ó j k o w s k a , W arszaw a 1986; Z . W ó jc ik , By ziemia pozostała piękna i zasobna, W arsza w a 19863, s. 20-36; J . E i b l - E i b e s ľ e l d t , Galapagos — Arka Noego pośród Pacyjiku, tłum . Z. S tro m en g er, K a to w ic e 19882, s. 255-263.
2 P o r.: G . I . M a r c z u k , Modelowanie matematyczne problemów środowiska naturalnego,
tłum . J. R ychlew ski, W arszaw a 1985; B . G ł o w n i a k , Modele obliczeniowe, w: B . G ł o w n i a k , E . K e m p a , T . W in n i c k i, Podstawy ochrony środowiska, W arszaw a 1985, s. 104-126; J . J u d a ,
Zasady stosowania analizy systemowej w kształtowaniu środowiska, w: Człowiek i środowisko, cz. 1, red. H . J u r e k , W a rsz a w a -K ra k ó w -G d a ń sk 1978, s. 151-180; E . T o m a s z e w s k i , Rola obserwacji satelitarnych w ochronie i kształtowaniu środowiska, w: Człowiek i środowisko, cz. 2, red. H . J u r e k , W arsz a w a -K rak ó w -G d a ń sk 1979, s. 161-188; B . G ł o w n i a k , Krążenie zanieczyszczeń w biosferze 1 metody tzw. monitoringu, w: tam ż e, s. 189-224.
3 P o r.: K . J a c n i a c k i , Środowisko przyrodnicze i jego ochrona, W arsza w a 1989; J . S k o c z y la s , Cywilnoprawne środki ochrony środowiska, W arsz aw a 1986; Człowiek przeciwko sobie, p o d red. A . L e ń k o w e j, W arsz a w a 19862; Z . S t r o m e n g e r , Przystosowani pożyją dłużej, K ato w ice 1988; G . F l e m m in g , Klimat — środowisko — człowiek, tłu m . M . S chm idt, W arszaw a 1983; Higiena
— ochrona zdrowia, p o d red. C .W . K o r c z a k a , W arszaw a 198410; Ekonomiczne i socjologiczne problemy ochrony środowiska, p o d red. A . G i n s b e r t a - G e b e r t a , W ro cław -W a rsz a w a-K ra k ó w
1991; B . F i e d o r , Przyczynek do ekonomicznej teorii zanieczyszczenia i ochrony środowiska,
W ro cław -W a rsz aw a-K ra k ó w -G d ań s k -Ł ó d ź 1990; Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego
— Badania z zakresu sozopsychologii, p o d . red . A . B ie la , L u b lin 1984; N . W o la ń s k i , Populacja ludzka jako bioinduktor stanu środowiska (środowiskowe uwarunkowania rozwoju biologicznego ludności Polski), NP, 1(1989) s. 31-56.
— budzenie św iadom ości m oraln ej i etycznej w rażliwej n a jak o ść śro d o w i ska;
— w ychow anie w d u ch u w rażliw ości n a w a rto ść n atu ra ln eg o śro do w iska człow ieka n a różny ch szczeblach edukacji n arodow ej;
— p row adzenie b a d a ń technicznych i technologicznych w celu w p ro w a dzenia urządzeń oczyszczających i technologii nieuciążliw ych d la środow iska;
— bad an ie w pływ u śro d o w isk a n a stan psychiczny człowieka;
— prow adzenie b a d a ń m edycznych n ad pojaw iającym i się now ym i je d n o stkam i chorobow y m i, pow stałym p o d wpływem zm ienionego środow iska;
— zabezpieczanie czystych rezerw genetycznych dla poszczególnych ga tu n k ó w flory i fauny.
W ym ieniony zestaw zag ad n ień i pro b lem ó w nie jest k om p letn y, ale w sposób w ystarczający ilustruje b o g a tą i zróżn ico w an ą treść pojęcia sozologii.
D o asp ek tu zakresow ego pojęcia sozologii4 w chodzą p rob lem y i zag adn ie nia dotyczące p rz y ro d y nieożyw ionej, p rzy ro d y ożyw ionej i antro p o sfery . W szystkie te obszary ro z p atry w a n e są w aspekcie o ch ro n y n atu ra ln y ch w łaś ciwości poszczególnych o b iek tó w przyrodniczych i ich w pływ u n a życie i zdrow ie człow ieka. W aspekcie tym , k tó ry jest charak tery sty czn y d la sozologii, m ieszczą się b a d a n ia n a tu ra ln y ch w łaściw ości obiektów nieożyw ionych i ożyw ionych oraz ich właściwości p ow stałych p o d wpływem działalności człow ieka. B ad an ia te dotyczą rów nież n o w opow stałych w łaściw ości śro d o w isk a i ich w pływ u n a zdrow ie i życie człow ieka o ra z ja k i m a to w pływ n a k on dycję innych g atu n k ó w żyjących n a ziemi.
II. D E F IN I C J A S O Z O L O G II
W p o czątkow ych stad iach p o w staw an ia i rozw oju n au k i w ystępują trudn ości z jej zdefiniow aniem . T a k ą sytuację obserw ujem y w sozologii. N a u k a ta jest w początkow ej fazie rozw oju, m im o, że p ro b lem a ty k ę och ro ny p rzy ro dy podejm ow ano ju ż w X IX wieku.
Z zastanych definicji sozologii w ybieram y d w a określenia tej n auk i p o d an e przez W. M ichajłow a.
D l: Sozologia nauka o ochronie p rzyrody, zajm uje się p rzyc zy n ym i, doraźnym i sk u tk a m i oraz dalszym i następstw am i przem ian zachodzących w w yniku działalności gospodarczej i społecznej człow ieka zarówno w naturalnych, j a k też i uprzednio odkształconych układach przyrodniczych na m niejszym lub w iększym obszarze biosfery. Z a kresem sw ym obejmuje skuteczne sposoby zapobiegania ujem nym dla społeczeństw następstw om działalności człow ieka
4 P or. I . G r ę c z e w s k i , Wpływy pogody na zdrowie człowieka, W arsz aw a 19722; S. T y s z k a , J . P o n i k o w s k a , Człowiek pogoda klimat, W arszaw a 19832; N . W . S k i n d e r , Chemia a ochrona środowiska, W arszaw a 1991; S . K o z ł o w s k i , Ochrona środowiska, w: Człowiek środowisko zdrowie,
pod red. J . K o p c z y ń s k i e g o i A . S i c iń s k ie g o , W ro cła w -W a rsz aw a-K ra k ó w 1990, s. 377-383; M . N i k o n o r o w, Główne skażenia ekologiczne żywności, tam że, s. 321-332; J . S o m m e r , System prawa a problemy środowiska i zdrowia, tam że, s. 365-376.
328 JÓZEF M. DOŁĘGA
w środow isku naturalnym bądź przynajm niej w skazuje m ożliw ości m a k sy m a l nego ich złagodzenias.
D 2: Sozologia je s t nauką o przyczyna ch i doraźnych skutkach a ta kże dalszych następstwach przem ian zachodzących zarówno w naturalnych, j a k i uprzednio ju ż odkształconych układach przyrodniczych na m niejszym lub w iększym obszarze biosfery w w yniku działalności społecznej i gospodarczej człow ieka oraz o skutecznych sposobach zapobiegania je j ujem nym następstw om dla społeczeństw lub przyn a jm n iej o możliwościach m aksym alnego ich złagodze nia6.
P o d an e pow yżej definicje sozologii są b ard zo ro zb u d o w an e i w sposó b szczegółowy określają p rzed m io t, za d a n ia i zakres b a d a ń tej nau ki. O kreślenia te sugerują, że sozologia m a c h a ra k te r in terdy scyp linarn y, co determ inuje w ybór i konstru k cje m eto d badaw czych sto sow any ch w tej nauce. W definicjach tych brakuje w skazania n a p o trze b ę ujęć całościow ych w b ad a n ia ch sozologicznych.
W niniejszej p racy p ro p o n u jem y n astęp u ją cą definicję sozologii:
D3: S ozologia jest n a u k ą o system ow ej och ro n ie biosfery przed destrukcyjnym działaniem n a n ią an tro p o sfery .
U żyte w definicji w y rażenia w y m agają w yjaśnień, a m ianow icie: system ow a ochrona, biosfera, antroposfera, destrukcyjne działanie.
System ow a ochrona — w yrażenie to wiąże się z system ow ym podejściem do b ad a ń n aukow ych, k tó re ch a rak tery zu ją się całościow ym ujęciem p ro b lem aty k i w raz ze w skazaniem n a sprzężenia zw rotne m iędzy elem entam i w ew nątrz system u o raz u k az an ie sprzężeń m iędzy system em a jego otoczeniem . Przez system 7 rozum iem y zespół różnych elem entów w zajem nie ze sobą pow iązanych oraz n a siebie oddziaływ ujących stnow iących całość po d pew nym w zględem . O kreślenie to naw iązuje d o filologicznego znaczenia term in u system w języku greckim i p o d k re śla sk o o rd y n o w a n y układ elem entów , zb ió r tw orzący pew ną całość u w a ru n k o w a n ą stałym u p o rząd k o w an iem jego części składow ych w świe cie realnym lub w sferze p o z n a n ia logicznego. System stanow i całość w której elem enty są p o w iązane relacjam i o d działyw ania i stano w ią jego stru k tu rę.
5 W . M i c h a j i o w , Sozologia — nauka o ochronie i kształtowaniu środowisk, w: Nowe specjalności w nauce współczesnej, s. 159.
6 W . M i c h a j i o w , Sozologia i problemy środowiska życia człowieka, s. 50.
1 Po r.: Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych, p o d . red . A . P o d s i a d , Z . W i ę c k o w s k i, W arszaw a 1983, s. 380-381; Słownik wyrazów obcych, red. n a u k o w a J . T o k a r s k i , W arszaw a 1971, s. 723; J . B o c h e ń s k i , O systemie, w ykład w ygłoszony w A T K 1987.11.05, S P h C h , 24(1988,2) s. 235-248; Problemy metodologii badań systemowych, tłum . E . К a p a r i s i , W arsz a w a 1973; S . M y n a r s k i , Elementy teorii systemów i cybernetyki, W arszaw a 1974; Ogólna teoria systemów, p od red. G . J . K l i r a , tłu m . C . B erg m an , W arszaw a 1976; W . S a d o w s k i, Podstawy ogólnej teorii systemów— Analiza logiczno-metodologiczna, tłum . A . L ew icka 1978; L . v o n B a r t a l a n f f y , Ogólna teoria system ów— Podstawy, rozwój, zastosowanie, tłu m . E. W ay d y łło -W o źn iak , W arszaw a 1984; M . L u b a ń s k i , Informacja — System, w: M . H e l l e r , M . L u b a ń s k i , S .W . Ś l a g a , Zagadnienia jilozoficzne współczesnej nauki, W a rsz a w a 19822, s. 14-70; Nauka — Technika — System, p o d red.
K ażdy system o tw arty m a swoje otoczenie. W przyrodzie i w p o zn a n iu lu dzkim w ystępują przede w szystkim system y otw arte. O toczenie jest to rzeczyw istość, k tó ra w chodzi lub m o że w chodzić w relacje z system em . Z atem system ow a ochrona biosfery oznacza całościow e i w szechstronne działanie człow ieka na rzecz ochrony p rz y ro d y w sferze n au k i, techniki, technologii, pedagogiki i dydaktyki.
T erm in biosfera8 oznacza przestrzeń zam ieszkałą przez organizm y żywe. P rzestrzeń ta obejm uje n astęp u jące obszary:
1 — pow ierzchnię ziemi i jej g ó rn ą w arstw ę, ok oło 2-3 km w głąb litosfery, głębiej w sk o ru p ie ziem skiej sp o ty k an e są ty lko bakterie;
2 — d o lą część atm osfery do w ysokości kilkuset m etró w , wyżej un oszone są w atm osferze bak terie, za ro d n ik i i najd robniejsze owady;
3 —- całą hydrosferę, czyli w szystkie w ody znajdujące się n a kuli ziemskiej. T erm in antroposfera ozn acza całą przestrzeń ró żno rak iej działalności człow ieka, a m ianow icie: go sp o d arczą, społeczną, socjalną, k u ltu ra ln ą , politycz ną, n au k o w ą, tw órczą i w ytw órczą.
W yrażenie destrukcyjne oddziaływanie oznacza całą działalność człow ieka, k tó ra w chodzi w k o n flik t z biosferą, k tó ra zakłuca n a tu ra ln e środow isko życia oraz w pływ a n a stru k tu ra ln e zm iany genetyczne niek tó ry ch roślin i zw ierząt, w tym rów nież i człow ieka.
III. P R Z E D M IO T I Z A K R E S B A D A Ń S O Z O L O G II
P rzedm iotem b a d a ń sozologii w sensie ogólnym jest w zajem ne oddziaływ a nie biosfery i an tro p o sfery . W języku tradycyjnym jest to m aterialn y p rzedm io t badań tej nau k i. N a to m ia s t form aln ym p rzedm io tem b a d a ń sozologii jest ochrona, o słona biosfery przed destrukcyjnym działaniem n a n ią antro po sfery. T en asp ekt ochrony, osłony biosfery przed szkodliw ym działaniem n a nią antroposfery stanow i o specyficzności i odrębności sozologii od innych n a u k o biosferze, an tro p o sferze i ich w zajem nych relacjach.
P rzy tak im ujęciu p rz ed m io tu b a d a ń sozologii, w zakres tego p rzem iotu wchodzi p rz y ro d a n ieożyw iona i ożyw iona ro z u m ia n a ja k o k osm o-bio-geografi- czne środow isko życia, k tó re p o d wpływem o dd ziały w ania an tro p o sfery ulega zm ianom , a czasem ulega destrukcji. W zakres tak ieg o pojęcia p rzed m io tu b a d a ń sozologii w chodzą rośliny i zw ierzęta o raz ich stru k tu y genetyczne, praw idłow y rozwój i rozw ój zakłócony pod wpływem d ziałan ia an tro p o sfery . N ależy tu taj rów nież środow isko fizyczne, w k tó ry m tkw i biosfera, a m ianow icie: atm o sfera, hydrosfera, litosfera i kosm osfera.
8 Por.: Biosfera i je j zasoby, tlum. S. Rajpert i L. Biegański, Warszawa 1976; Kleine
Enzyklopädie Leben, Herausgeber: E. G e is sle r, E. L ib b e rt, J. N its c h m a n n , G . T h o -
m as-P etersein , Leipzig 1978, s. 13; Biosfera, red. A. W itk o w sk a, tłum. В. Molski, Warszawa 1973.
P o ty ch o g ó ln y ch stw ierd zen iach d o ty czący ch p rz e d m io tu b a d a ń so z o lo gii należy za sy g n alizo w ać szczegółow e z a g a d n ie n ia p o d ejm o w an e w so z o lo gicznych b a d a n ia c h n a u k o w y c h . Z a g a d n ie n ia te w c h o d zą w za k res b a d a ń sozologii i d o ty c z ą bio sfery , a n tro p o s fe ry i relacji m iędzy nim i.
D o z a g a d n ie ń d o ty czą cy ch b iosfery należą p ro b le m y n a tu ry biologicznej i biolog iczn o-genetycznej. Z a d a n ia zw iązan e z tą p ro b le m a ty k ą d o ty czą ak tu aln e g o o p isu s ta n u b io sfery z u w z g ląd n ien iem jej śro d o w isk a a tm o sfery cz nego, w o d n eg o , geologiczneg o, a n a w e t k osm iczneg o.
D o za g a d n ie ń so zologiczn ych zw iązany ch ze zjaw iskam i w a n tro p o sfe rz e należą p ro b le m y d o ty czą ce s ta n u b iolo g iczn eg o i b iolog iczn o -m ed y czn eg o po p u lacji lu d zk ich w p o szczeg ó ln y ch n a ro d a c h i n a całych k o n ty n e n ta c h o ra z p ro b le m a ty k a zw ią zan a z s o z o te c h n ik ą 9, so z o p sy c h o lo g ią 10, s o z o e k o n o m ią 11, p raw em ek o lo g icz n y m 12, e ty k ą e k o lo g ic z n ą 13.
D o za g a d n ie ń p o w sta ły c h w w y n ik u o d d ziały w a ń a n tro p o s fe ry z b io sferą należą p ro b lem y d o ty czą ce d estru k c ji b iosfery . D o n ich należą:
— p ro b le m y fizycznego ś ro d o w isk a biosfery; — p ro b le m y b io lo g iczn eg o śro d o w isk a;
— za g ad n ien ie klasyfikacji zag ro że ń życia i zd ro w ia człow ieka; —- p ro b le m y z a g ro że ń życia w m ały ch , d u ży ch i m a k ro - re g io n a ch ; — za g ad n ien ie z a g ro że ń p o szczegó ln ych p o p u lacji, a n a w e t całych g atu n k ó w czy ras, z a ró w n o w fa u n ie ja k i w florze.
IV. I N T E R D Y S C Y P L IN A R N O Ś Ć S O Z O L O G II
W y c h o d ząc z z a ło ż en ia o je d n o śc i n a u k i, zw łaszcza w sensie jej s tru k tu ry logicznej i sto so w a n ia je d n o lite g o system u m e to d logicznych, k tó re sta n o w ią n ajtrw alszą cechę w sp ółczesnej n a u k i o ra z w p ływ u je d n y c h b a d a ń n a dru g ie
330 JÓZEF M. DOŁĘGA
9 P o r.: Sozologia i sozotechniką, r e d . W . G o c d e l , Z N A G H , 2 1 (1 9 7 1 ) z eszy t sp e c ja ln y ; B . G l o w i a k , J . P e c y n a , Technologia oczyszczania gazów odlotowych, w: B . G l o w i a k , E . K e m p a , T . W i n n i c k i , Podstawy ochrony środowiska, s. 129-156.
10 P o r .: K . L e s z c z y ń s k i , Rachunek społeczno-ekonomiczny w ochronie środowiska naturalnego, w : Środowisko i Człowiek, cz. 1, s. 9 5 -1 1 6 ; T . W i n n i c k i , Ekonomiczne problemy ochrony środowiska, w : Podstawy ochrony środowiska, s. 3 2 3-336; K . Z a b i e r o w s k i , Ekono miczne podstawy ochrony przyrody, w : Ochrona przyrodniczego środowiska człowieka, s. 363-386.
11 P o r.: Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego — Badania z zakresu sozopsychologii, p o d re d . A . B i c i a , L u b lin 1984.
12 P o r .: W . B r z e z i ń s k i , Problematyka prawna ochrony środowiska, w : Człowiek i Środowisko, cz. 1, s. 117-150; Skuteczność prawa ochrony środowiska w warunkach reformy gospodarczej, p o d re d . J . S o m m e r a , W r o c la w ... Ł ó d ź 1990; Prawo człowieka do środowiska naturalnego, p o d re d . J . S o m m e r a , W ro c la w ... Ł ó d ź 1987.
13 P o r . : T . Ś l i p k o , Granice życia — D ylem aty współczesnej bioetyki, W a r s z a w a 1988, s. 22-75; J . A l e k s a n d r o w i c z , Sumienie ekologiczne, W a r s z a w a 19 8 5 2; F . W r o n o w s k i ,
Ewangelizacja porządku doczesnego, Ł o m ż a 1990, s. 1 4 2-159; te n ż e , Ojczyzna oczekiwana,
i ich w zajem nych zależności14, interdyscy p lin arn o ść sozologii jest zjaw iskiem oczywistym w procesie n au k o tw ó rczy m p otw ierdzającym założenie o jedn ości nauki.
Sozologiczna p ro b le m a ty k a n a u k o w a n a rzu ca k onieczność p o d ejm o w an ia interdyscyplinarnych b a d a ń w sozologii. D o rozw iązyw ania tej p ro b lem aty k i p o trze b n a jest w sp ó łp ra ca z n astępującym i n au k a m i: ekologią, ek o n o m ią, nau k am i technicznym i i technologicznym i, etyką i p e d a g o g ik ą 15. Z tej w sp ó łp ra cy m iędzy k ształtu jącą się n a u k ą — sozologią, a w ym ienionym i wyżej n au k a m i, po w stają now e specjalizacje n au kow e, ja k n a przykład: sozo technika, sozoeko- nom ia, sozopsychologia, so zo ety k a — ety k a ekologiczna, p raw o ekologiczne lub sozologiczne16.
W ogólności m o ż n a stw ierdzić, że sozologiczna p ro b le m a ty k a n a u k o w a występuje w wielu n a u k a c h 17, a zagad n ien ia szczegółow e p od ejm o w an e są w takich dyscyplinach jak : n au k i m edyczne, n a u k i biologiczne, n au ki o ziemi i plan o w an iu p rzestrzen nym , n au k i techniczne, n au k i ekonom iczne, nau k i praw ne i adm inistracy jne, n au k i społeczne i hum anistyczn e. N ależy w tym m iejscu dod ać, że sozologiczna p ro b le m a ty k a n a u k o w a nie jest o b o ję tn a d la kosm offlozofii, biofilozoffi i antropofilozofii.
B ad an ia z zak resu sozologii ja k o n au k i o system ow ej och ro n ie biosfery przed destrukcyjnym oddziaływ aniem n a n ią an tro p o sfery , w ym uszają podejście interdyscyplinarne do p rz e d m io tu b a d a ń , aby p od ejm o w an e p ro b lem y były w yczerpująco i w szechstronnie rozw iązane. P o n a d to n a u k a ta m a c h a ra k te r unifikujący b a d a n ia z zakresu wielu dyscyplin nau ko w y ch. N a jej terenie m o g ą pow staw ać teorie scalające osiągnięcia z różny ch n au k .
Z A K O Ń C Z E N IE
W arty k u le tym u k a z a n o p o d staw o w ą p ro b lem a ty k ę ep istem ologiczną sozologii, a m ianow icie: analizę pojęcia, k o n stru k cję definicji, p rzed m io t i zakres
14 P o r.: B . P r a n d e c k a , Strategia ochrony środowiska — podstawy interdyscyplinarne, w:
Ekonomiczne i socjologiczne problemy ochrony środowiska, s. 9-20; F . R u s s e l l , M . G a r b u n y , H . H o o k e , Nauka o nauce — metody ohjiiśnienia zjawisk fizycznych, tłu m . W . Ł u cjan ek , W arszaw a 1968, s. 13-16; E . N a g e l , Struktura nauki— Zagadnienia logiki wyjaśnień naukowych, tłu m . p o d red. B . K u c z y ń s k i e j , W arszaw a 1970, s. 7-9; T . C z e ż o w s k i, O jedności nauki, w: Fragmenty filozoficzne, seria 3, W arsz a w a 1967, s. 17-27; tenże, O związku między naukami aksjornatycznymi a naukami empirycznymi, SP, 18(1973) s. 11-18; S. K a m i ń s k i , Stosunek między poznaniem empirycznym a nieempirycznym w nauce, w: Z zagadnień kultury chrześcijańskiej, L u b lin 1973, s. 253-264.
55 P o r.: S. M y c z k o w s k i , Ochrona przyrody w szkolnictwie i wychowaniu, w: Ochrona przyrodniczego środowiska człowieka, s. 97-106; K . D u b e l , Edulcacja ekologiczna jako warunek zrównoważonego rozwoju w Polsce, III Międzynarodowe Seminarium Ekologiczne, P o k rz y w n a 1991, s. 1-8; I . J a r z y ń s k a , Kształcenie studentów nauczania początkowego w zakresie ochona środowiska przyrodniczego człowieka, tam że, s. 1-12; M . S z y r e j, Edukacja środowiskowa prowadzona w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Częstochowie, tam ż e, s. 1-14; L . T o m c z y ń s k a , Aktywne nauczanie współpracy z przyrodą — potrzeby, wymagania, możliwości, tamie, s. 1-13.
16 P o r.: J . A l e k s a n d r o w i c z , P . W a s z c z e n k o , Środowisko w perspektywie medycznej: humanizm ekologiczny szansą przetrwania, C ŚZ , s. 83-92; R . W . G u t t , Problem wzorca lekarza i innych pracowników służby zdrowia, C Ś Z , s. 468-476; T . Ś l i p k o , Granice życia, s. 22-70.
17 P or.: Zadania nauki w dziedzinie racjonalnego kształtowania środowiska człowieka, red . wyd. J . S t ę p ie ń , W ro cław ... G d a ń s k 1974, s. 40-88.
bad ań i interd yscy p lin arn o ść ja k o coś charak terysty czneg o dla b a d a ń sozolo gicznych. P rzedstaw ion y zarys epistem ologicznej p ro b lem aty k i sozologii d o m a ga się dalszych p o g łębionych an aliz epistem ologicznych w ra m a ch filozofii n au k i i ekofilozofii.
332 JÓZEF M. DOŁĘGA
E P IS T E M O L O G Y O F S O Z O L O G Y S U M M A R Y
T h e artici includes analysis: n o tio n o f sozology; defin ition o f sozology; subject researching o f sozology an d analysis, w hich lead to a conclusion, th a t sozological research is o f interdisciplinary ch a rac te r in b o th epistem ological and unified ap p ro ach . O n the g rou nds o f th a t research theories jo in in g the achievem ents o f d ifferent sciences in this scope o f interest m ay be created.
