17(1999)
Z ZAGADNIEŃ EPISTEMOLOGICZNYCH
SOZOLOGII SYSTEMOWEJ
Tres'ć: I. Wprowadzenie, II. Rozumienie wyrażenia “sozologia systemowa”, III. Definicja sozolo- gii systemowej, IV. Przedmiot badań sozologii systemowej, V. Interdyscyplinarność i sys- temowos'c badań sozologicznych, VI. Podsumowanie.
I. W PROW ADZENIE
O d połow y XX w ieku pojaw ił się problem atyka środow iska p rz y rodniczego, a później i społecznego w badaniach n aukow ych i w św ia dom ości społecznej w szerokim zakresie. W tym czasie pow staje n au k a o ochronie środow iska - sozologia, zaprop on o w an a p rzez W alerego Goetla już na początku lat sześćdziesiątych naszego w ieku. R ów nocześnie p o jaw iają się różne ko n cepqe n auk i filozoficznej zw iązanej z zag ad n ien ia mi środow iska społeczno-przyrodniczego i z jego ochroną - ekofilozofii. A rtykuł ten m a na celu p o d anie p ró b y określenia sozologii system o wej, z u w zględnieniem jej rozum ienia, definicji, określenia p rzed m io tu b ad ań , in terdy scy p linarn o ści, system ow ości - jako w p ro w ad z en ie do dyskusji n a tem at epistem ologii sozologii system owej.
II. R O ZU M IEN IE W YRAŻENIA "S O Z O L O G IA SYSTEMOWA" Termin "sozologia" pochodzi od greckiego słow a "sodzo" - ozn a
cza "ochraniać", "ratow ać", "bronić". Termin ten do polskiego słow nika
JÓZEF M. DOŁĘGA
JÓZEF M. DOŁĘGA
naukow ego w p ro w ad ził W alery G oetel1 na początku lat sześćdziesiątych XX w ieku. W edług niego term in ten oznacza n au k ę o ochronie przyrody, 0 ochronie natu raln eg o środow iska człowieka. O d tego czasu upłynęło p o n ad trzydzieści lat. Termin "sozołogia" został w zbogacony now ym i treściam i i tym sam ym poszerzono jego zakres. W yrazem tego jest boga ta literatu ra przed m ioto w a, a term inu tego u ży w a się - coraz częściej na określenie n auki o ochronie środow iska na przy kład w ostatniej pracy K rzysztofa R. M azurskiego: Podstawy sozologii.2
W nazw ie "sozołogia" uw zględnia się d w a aspekty: treściow y i za kresow y3 . W aspekcie konotacyjnym w skazuje się na elem enty m eto d o logiczne i przed m io tow e tej nazw y, natom iast w aspekcie zakresow ym - na d esygnaty w yznaczające jej zakres.
W aspekcie m etodologicznym treści nazw y "sozołogia" m ów i się p rzed e w szystkim o m etodach służących do bad ań p rzed m io tu tej n a uki. W yróżnia się tutaj m etody em piryczne, hum anistyczne, filozoficzne 1 system ow e.
W aspekcie przedm iotow ym nazw y "sozołogia" podkreśla się zagad nienia i problem y w chodzące w zakres naukow ych bad ań sozologicznych. Przykładow o w ym ienia się tutaj takie problem y i zagadnienia jak:
— opis faktyczny stan u p rzy ro d y w Polsce i świecie;
— określenie obiektów , które zanieczyszczają i niszczą środow isko; — p rzep ro w ad ze n ie b a d a ń technicznych i technologicznych w celu w p ro w ad zan ia u rząd zeń oczyszczających i technologii nieuciążliw ych dla środow iska;
— badanie w p ły w u zm ienionego środow iska na organizm y ży w e i na człowieka;
— tw orzenie zabezpieczeń praw n y ch i adm inistracyjnych w skali kra jowej i m iędzynarodow ej w celu realizacji p rogram ów ochrony środow i ska, np. tw orzenie p ark ó w biosfery, korytarzy ekologicznych, sieci rezer w atów , itp;
1 W. G o e t e 1 , Sozołogia - nauka o ochronie przyrody i je j zasobów, Kosmos A 15(1966)473- 482, przedruk, tamże, 21(1972) z. 1, 31-38; Edukacja ekologiczna wobec współczesności i
wyzwań przyszłości, Przyroda i Człowiek (Zeszyt specjalny) Opole - Pokrzywna 1995; Czło wiek wobec świata, pod red. Z. Hulla i W. Tulibackiego, PTF i AR-T, Olsztyn 996; Ekofilozo- fia i bioetyka, pod red. W. Tyburskiego.TOP Kurier, Toruń 1996; Ekonomia-ekologia-etyka,
pod red. W. Tyburskiego,TOP Kurier, Toruń 1996.21(1972)31-38; por. J. M. D o 1 e g a , Z
— b ud zen ie św iadom ości moralnej i etycznej w rażliw ej na jakość śro dow iska przyrodniczego i społecznego;
— szu kan ie środków zm niejszających zanieczyszczenie środow iska i elim inow anie źródeł jego zanieczyszczeń;
— badan ie w p ły w u środow iska na stan psychiczny człowieka;
— pro w adzenie m edycznych b ad ań now ych jednostek chorobow ych, pow stałych p o d w p ły w em zm ienionego środow iska;
— zabezpieczenie tak zw anych "czystych" rezerw genetycznych; — w ychow anie - na różnych szczeblach edukacji narodow ej - w d u ch u w rażliw ości na w artość środow iska człowieka.
Aspekt zakresowy nazw y "sozologia" obejmuje problemy i zagadnienia dotyczące środowiska przyrodniczego i społecznego, w którym żyje człowiek. A zatem dotyczy to przyrody nieożywionej i ożywionej oraz antroposfery. Wszystkie te obszary rozpatrywane są w aspekcie ochrony naturalnych w ła ściwości poszczególnych obiektów przyrodniczych i ich w pływ u na życie i zdrowie człowieka. W aspekcie tym, który jest charakterystyczny dla sozolo gii, mieszczą się badania naturalnych właściwości obiektów przyrody nieoży wionej i ożywionej oraz ich właściwości powstałych pod w pływ em działal ności człowieka. Badania te dotyczą również nowo powstałych właściwości środowiska i ich w pływ u na zdrowie i życie człowieka, a także ich w pływ u na kondycję biologiczną innych gatunków żyjących na ziemi.
W łaściw ym w yrażeniem opisującym tak ro zum iany term in - sozo logia, jest: sozologia system ow a.4 N a zakres tego w yrażenia składa się przytoczona treść term inu sozologia oraz problem atyka m etodologiczna. W tym artykule zajm ujem y się tylko niektórym i zagadnieniam i z ep iste mologii sozologii system owej.
3 Por. J. M. D o 1 ę g a , Człowiek w zagrożonym środowisku.Z podstawowych zagadnień sozo
logii, WATK, Warszawa 1993, 25-27; na temat treści i zakresu badań sozologicznych zob.: Ekologia społeczna i współpraca międzynarodowa w zakresie ochrony środowiska, pod red.
E. J. Palygi, Warszawa 1992; Człowiek i środowisko. Humanistyka i ekologia, pod red. J. Dębowski, WSP, Olsztyn 1995; Edukacja ekologiczna wobec współczesności i wyzwań
przyszłości, Przyroda i Człowiek (Zeszyt specjalny) Opole - Pokrzywna 1995; Człowiek wo bec świata, pod red. Z. Hulla i W. Tulibackiego, PTF i AR-T, Olsztyn 996; Ekofilozofia i bioetyka, pod red. W. Tyburskiego,TOP Kurier, Toruń 1996; Ekonomia-ekologia-etyka, pod
red. W. Tyburskiego.TOP Kurier, Toruń 1996; K. Dubel, Uwarunkowania przyrodnicze w plano
waniu przestrzennym, WEiŚ, Białystok 1998; G. D o b r z a ń s k i , B. M. D o b r z a ń s k a ,
D. K i e l c z e w s k i , Ochrona środowiska przyrodniczego, WEiŚ, Białystok 1997; K. W a l o s z e z y к , Kryzys ekologiczny w świetle ekofHozofii,WPŁ, Łódź 1996; Ochrona śro
dowiska w filozofii i teologii, pod. Red. J. M. Dołęga i J. W. Czartoszewski, ATK, Warszawa 1999.
4 Por. A. P a p u z i ń s k i , Systemowa koncepcja sozologii, Humanistyka i Przyrodoznaw stwa 4(1998) 185-187.
JÓZEF M. DOŁĘGA
III. DEFINICJA SO Z O L O G II SYSTEMOWEJ
W początkow ym okresie po w staw an ia i rozw oju nowej n au k i w y stępują trudności w jej definiow aniu. R ów nież sozołogia nie w yszła jesz cze z początkow ej fazy rozw oju, m im o że problem atykę ochrony p rzy ro d y podejm ow ano ju ż w XIX w ieku, to jednak n ad al boryka się ona z p o dobnym i trudnościam i.
Z zastanych definicji sozologii w ybieram y dw ie, p o d an e p rzez W ło dzim ierz M ichajłowa5:
"Sozołogia nau k a o ochronie przyrody, zajm uje się przyczynam i, d o raź nym i skutkam i oraz dalszym i następstw am i p rzem ian zachodzących w w y niku działalności gospodarczej i społecznej człowieka zarów no w n a turalnych, jak i u p rzed n io odkształconych układach p rzy rodniczych na m niejszym lub w iększym obszarze biosfery. Zakresem sw ym obejmuje skuteczne sp o so b y zapo b ieg an ia ujem nym dla spo łeczeń stw n a stę p stw om działalności człowieka w środow isku n aturalny m b ąd ź p rzynaj mniej w skazuje m ożliw ości m aksym alnego ich złagodzenia".
"Sozołogia jest n au k ą o przyczynach i doraźnych skutkach, a także dalszych następ stw ach p rzem ian zachodzących zarów no n aturalnych, jak i up rzed nio już odkształconych układach p rzyrodniczych na m niej szym lub w iększym obszarze biosfery w w yniku działalności społecznej i gospodarczej człow ieka oraz o skutecznych sposobach zapobiegania jej ujem nym następ stw o m dla społeczeństw lub przynajm niej o m ożliw o ściach m aksym alnego ich złagodzenia".
P odane pow yżej definicje sozologii są b ardzo rozb u d o w ane i w spo sób szczegółow y określają p rzedm iot, zad an ia i zakres b ad ań tej nauki. O kreślenia te sugerują, że sozołogia m a charakter interdyscyplinarny, co determ inuje w ybór i konstruow anie m etod badaw czych stosow anych w tej nauce. W definicjach tych nie zw raca się jednak uw agi na potrzebę ujęć całościowych w badaniach teoretycznych i podejść system ow ych w działalności praktycznej.
W zw iązku z tym proponujem y następującą definicję sozologii: D l: "Sozołogia system ow a jest n au k ą o system ow ej ochronie biosfe ry p rzed destrukcyjnym oddziaływ aniem na nią antroposfery" lub
D2: "Sozołogia systemowa jest nauką o systemowej ochronie środowiska społeczno-przyrodniczego przed destrukcyjnym oddziaływaniem antroposfery". 5 W. M i c h a j 1 o w , Sozołogia i problemy środowiska życia człowieka, Warszawa 1975, 50;
W tym sform ułow aniu w yjaśnień w ym agają następujące, u ży te w tej definicji, w yrażenia: "system ow a ochrona", "biosfera", "an tro p o sfe ra", "destrukcyjne oddziaływ ania".
"Systemowa ochrona" - w yrażenie to w iąże się z system ow ym p o
dejściem do b ad a ń naukow ych, które charakteryzują się całościow ym ujęciem problem atyki i zarazem w skazują n a sprzężenia zw ro tn e zacho dzące m iędzy elem entam i w ew nątrz system ow ym i i m iędzy system em , a jego otoczeniem . Przez system rozum iem y zespół różnych elem entów w zajem nie ze sobą pow iązanych, na siebie oddziaływ ujących i stan o w ią cych p o d p ew n y m w zględem całość. O kreślenie to naw iązuje do filolo gicznego znaczenia term in u (gr. "system a") i p o d k reśla taki u k ład ele m entów , który tw orzy p ew n ą całość u w aru n k o w a n ą stałym ład em jego części składow ych w świecie realnym lub w sferze p o znan ia n au k o w e go. System stanow i całość, w której elem enty są p o w iązane ze sobą rela cjami o ddziaływ ania i stanow ią jego stru ktu rę. K ażdy system otw arty m a swoje otoczenie. W przyrodzie oraz w p o zn an iu lu d zk im i n au k o w y m w ystępują p rze d e w szystkim system y otw arte. O toczenie jest to rzeczyw istość, która w chodzi lub m oże w chodzić w relacje z system em . Z atem "system ow a ochrona" biosfery oznacza całościowe i w szech stro n ne d ziałan ie człow ieka n a rzecz ochrony śro d o w iska w sferze n au k i, techniki, technologii, pedagogiki i dydaktyki. Środow isko jest tutaj ro z u m iane jako środow isko społeczno-przyrodnicze.
Termin "biosfera" oznacza przestrzeń zam ieszkałą p rzez organizm y
żyw e. P rzestrzeń ta obejmuje następujące obszary:
— pow ierzchnię ziem i i jej górną w arstw ę, około 2-3 km w głąb litosfe ry (głębiej w sko rupie ziemskiej spotyka się tylko bakterie);
— dolną część atm osfery, do w ysokości kilkuset m etrów (wyżej u n o szą się w atm osferze bakterie, zarodniki i b ard zo m ałe ow ady);
— całą hydrosferę, czyli wszystkie w ody znajdujące się na kuli ziemskiej. Termin "środowisko" oznacza:
— środow isko przyrodnicze fizyczne: atm osferę, hydrosferę, toposferę, kosmosferę;
— środow isko przyrodnicze biologiczne - biosferę;
— środow isko ku ltu ro w e (techniczne i hum anistyczne) - antroposferę. Termin "antroposfera" oznacza całą p rzestrzeń różnorakiej d ziałal
ności człowieka, a więc gospodarczej, społecznej, kulturalnej, politycz nej, naukow ej, technicznej i technologicznej, twórczej i w ytw órczej.
W yrażenie "destrukcyjne oddziaływanie" oznacz całą działalność
człow ieka, która w chodzi w konflikt z biosferą i w szystkim i jej elem
JÓZEF M. DOŁĘGA
tam i fizycznym i lub inaczej m ów iąc - w chodzi w konflikt z śro d o w i skiem społeczno-przyrodniczym . D ziałalność ta zm ienia n atu ra ln e śro dow isko życia oraz pow o d u je struk tu raln e zm iany genetyczne niektó rych roślin i z w ie rz ą t w tym rów nież człowieka; m a ona rów nież w pływ n a chem iczną i biologiczną rów now agę w biosferze.
W ydaje się, że definicja D2 jest bardziej zrozum iała dla odbiorcy.
IV. PRZEDMIOT BADAŃ SOZOLOGII SYSTEMOWEJ
P rzedm iotem b ad ań sozologii system ow ej w sensie ogólnym jest w zajem ne o d d ziaływ an ie biosfery i antroposfery.6 W języku tradycyj nym jest to m aterialny p rzed m io t bad ań tej nauki. N atom iast form alnym p rzedm iotem b ad ań sozologii jest ochrona biosfery p rzed destrukcyjnym oddziaływ aniem na nią antroposfery Ten aspekt ochrony stanow i o sp e cyfice sozologii system ow ej i jej odrębności od innych n a u k o biosferze i antroposferze.
Zakres b ad ań sozologii system ow ej obejmuje - p rzy takim scharak teryzow aniu jej p rzed m io tu - p rzy rod ę nieożyw ioną i ożyw ioną, przez któ rą rozum ie się kosm o-bio-geograficzne środow isko życia, ulegające p o d w pływ em oddziaływ ania antroposfery w ielorakim zm ianom , a cza sem całkowitej destrukcji.
W zakres tak pojm ow anego p rzed m iotu b ad ań sozologii system o wej w chodzą rośliny i zw ierzęta, ich stru k tu ry genetyczne i p raw id ło w y rozwój, a także zakłócenia rozw ojow e sp o w odow ane oddziaływ aniem antroposfery Do zakresu b ad ań sozologicznych należy też środow isko fi zyczne, w którym tkw i biosfera, a m ianow icie atm osfera, hydrosfera, li tosfera i kosm osfera.
Po tym ogólnym om ów ieniu p rzed m io tu b ad ań sozologii system o wej należy w yszczególnić zagadnienia podejm ow ane w ram ach sozolo
6 Por. J. M. D o ł ę g a , Człowiek w zagrożonym środowisku, 30-31; Ochrona przyrodniczego
środowiska człowieka, pod red. W. Szafer, Warszawa 1973; Świadomość i edukacja ekolo giczna, pod red. J. M. D ołęga i J. Sandner, ATK, W arszawa 1998; A. P a p u z i ń s k i , Ży cie - nauka - ekologia. Prolegomena do kulturalistycznej ekologii, WSP, Bydgoszcz 1998\Ety ka środowiskowa. Teoretyczne i praktyczne implikacje, pod red. W. Tyburskiego, TOP Kurier,
Toruń 1998; S. K o z ł o w s k i , Ekologiczne problemy przyszłości świata i Polski, DW
Elipsa, W arszawa 1998; D. K i e ł c z e w s k i , Mechanizmy rozwoju prawa ochrony środo wiska, W UwB, Białystok 1998; S. Z i ę b a , Natura i człowiek w ekologii humanistycznej,
gicznych b ad ań naukow ych. Z agadnienia te dotyczą p rzed e w szystkim aktualnego stan u środow iska życia, źródeł jego zanieczyszczeń, w p ły w u zm ieniającego się środow iska na życie oraz na życie i zd ro w ie człow ie ka, sposobów ochrony tego środow iska.
W śród zag adnień dotyczących biosfery należy w ym ienić p roblem y n atu ry biologicznej i biologiczno-genetycznej. N atom iast z zakresu a n troposfery należy podkreślić problem y dotyczące stan u biologicznego i biologiczno-m edycznego populacji ludzkich w poszczególnych krajach i na całych kontynentach oraz problem atykę, która w yłania się w raz z roz w ojem sozotechniki, sozopsychologii, sozoekonom ii, p raw a ekologiczne go, etyki środow iskow ej, "m oralności ekologicznej", a m oże n aw et "k u l tu ry ekologicznej".
W zw iązk u z d estrukcyjnym i o d d ziały w an ia m i an tro p o sfery na biosferę w skazuje się na w ielorakie problem y pojawiające się w zw iązk u z następującym i zagrożeniam i:
— fizycznego środow iska biosfery; — środow iska biologicznego; — życia i zdrow ia człowieka;
— życia w m ałych, średnich, dużych i w ielkich m akroregionach; — poszczególnych populacji, a n aw et całych gatunków czy ras, zaró w no w faunie, jak i florze;
— krajobrazu, z g ru p o w ań roślin i zw ierząt.
M ając to w szy stk o na u w a d z e n ależy jeszcze raz p o dkreślić, że przed m io tem b ad ań sozologii system ow ej jest w p ły w działalności czło w ieka na przy ro dę, na środow isko społeczno-przyrodnicze oraz m eto d y i sposoby ochrony p rzy ro d y i środow iska.
V. INTERDYSCYPLINARNOŚĆ I SYSTEMOWOŚĆ BADAŃ SOZOLOGICZNYCH
Do specyficznych cech w naukow ych badaniach sozologicznych n a leży interdyscyplinarność i system ow ość.7
7 Interdyscyplinarne podstawy ochrony środowiska przyrodniczego, pod red. B. Prandeckiej, Ossoli
neum, Wrocław 1993; M. Lubański, Informacja - system, w: M. H e 11 e r , M. L u b a ń s к i , S. W. Ś I a g a , Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, WATK, Warszawa 1992, 14- 166; Ziemia naszym domem, pod red. J. Kuczyńskiego, WN Scholar, Warszawa 1996.
JÓZEF M. DOŁĘGA
Mając na w zględzie założenie jedności nauk, zw łaszcza jedności ich stru k tu ry logicznej, stosow anie w nich jednolitego sy stem u m eto d lo gicznych, które stan o w ią n ajtrw a lszą cechę w spółczesnej n au k i, oraz w p ły w jednych b ad ań na dru g ie i ich w zajem ne zależności, staje się ja sne, że interdyscyplinarność jest n ieodzow ną cechą procesów naukow o- tw órczych sozologii i zarazem p o tw ierd za su p o n o w an ą jedność nauk.
N au ko w a problem atyka sozologiczna spraw ia, że b ad an ia in terd y scyp linarne są w sozologii rzeczą konieczną. Jej ro zw iązan ie bow iem w ym aga w spółpracy z następującym i naukam i: ekologią, geologią, eko nom ią, nau k am i technicznym i i technologicznym i, etyką i p ed agogiką. Z tej w spółpracy m iędzy kształtującą się nauką, sozologią, a w y m ien io ny m i wyżej nauk am i ro dzą się now e d ziedzin y naukow e, takie jak sozo- technika, sozoekonom ia, sozopsychologia, sozoetyka czy etyka śro d o w i skow a, p raw o ekologiczne czy sozologiczne.
W ogólności m ożna stw ierdzić, że problem atyka sozologiczna poja w ia się w w ielu naukach, a jej szczegółow e zagadnienia w y stęp u ją w ta kich dyscyplinach jak: nauki m edyczne, nauki biologiczne, n au k i o zie m i i p lano w an iu p rzestrzennym , nauki techniczne, n auki ekonom iczne, nauki p raw n e i adm inistracyjne, n auki społeczne i hum anistyczne. N a leży w tym miejscu dodać, że w obec sozologicznej problem atyki n au k o wej nie m ogą być i nie są obojętne n auk i filozoficzne i teologiczne.
Badania z zak resu sozologii, jako n auki o system ow ej ochronie bios fery (środow iska) p rzed destrukcyjnym oddziaływ aniem na n ią an tro posfery, z konieczności dom agają się interdyscyplinarnego i system ow e go podejścia do jej p rzed m io tu , aby pojawiające się w niej p roblem y roz w iązyw ać w yczerpująco i w szechstronnie. System ow ość w n au kow ych bad an iach sozologicznych u m ożliw ia całościow e ujęcie teoretyczne ochrony środow iska społeczno-przyrodniczego oraz daje p o d sta w y do system ow ych d ziałań praktycznych w zakresie m etod i sposobów ochro ny tego środow iska. P onadto nauka ta m a charakter unifikujący b ad ania z zakresu w ielu dyscyplin naukow ych. N a jej terenie m ogą po w staw ać teorie scalające osiągnięcia różnych nauk.
VI. PODSUMOWANIE
W zakończeniu chciałbym w yrazić nadzieję, że dyskusja w okół sta tu su epistem ołogiczno-m etodologicznego sozologii system ow ej p rzy czy ni się do w ypracow ania dobrych p o d staw m eta-teoretycznych tej nauki.
Pomijając w szelkie logiczne racje uzasadniające p o w stan ie sozologii sys tem ow ej, p rag n ę podkreślić jeszcze raz znaczenie tej n au ki w system ie edukacji ekologicznej na różnych szczeblach jej realizow ania oraz w k u l tu rze ekologicznej. Sozołogia w ujęciu system ow y m oże przyczynić się p rzed e w szystkim do uw rażliw ienia ucznia, stu d en ta i dorosłego n a zn a czenie i jakość środow iska społeczno-przyrodniczego. D obry statu s epi- stem ologiczno-m etodologiczny tej n au k i u p raw om o cn i jej pozycję w stru k tu rze nau k XX w ieku oraz przyczyni się do zm niejszenia ideologi zacji problem ów ekologicznych.
SOME EPISTEMOLOGICAL ISSUES
OF SYSTEMATICAL SOZOLOGY
SUMMARY
The article contains an alysis of the term "system atical sozology", it defines an object of exam ination of this branch of sience, gives its defini tions an d specifies thecharacteristics of sozological scientific research, th at is: interdisciplinarity an d system atism .
Systematical sozology is the scientific dyscipline w hich occupies it self w ith the system atical protection of the social-natural en v iro nm en t from the destructive affects of the antroposphere up on it. By the term "an- troposphere" is u n derstood all h u m an activity and all products of m an.
