Zmiana klimatu i jej znaczenie dla naszego życia

1 | S t r o n a

Podręcznik dla nauczycieli i edukatorów

Zmiana klimatu i jej znaczenie dla naszego życia

Materiał dla uczniów szkół ponadpodstawowych oraz klas VII-VIII szkół podstawowych

przygotowany przez

Biuro Ochrony Powietrza i Polityki Klimatycznej Urzędu Miasta Stołecznego Warszawa

(2020 rok)

Konsultacja merytoryczna:

dr. Marcin Popkiewicz Konsultacja metodyczna:

Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń

2 | S t r o n a SPIS TREŚCI:

I. WPROWADZENIE Str. 3

II. INFORMACJE TECHNICZNE Str. 4

III. SCENARIUSZ LEKCJI Str. 6

IV. MATERIAŁ MERYTORYCZNY Str. 11

V. ŹRÓDŁA INFORMACJI I LINKI DO DODATKOWYCH MATERIAŁÓW Str. 24

ZAŁĄCZNIK 1 Str. 26

ZAŁĄCZNIK 2 Str. 27

3 | S t r o n a

I. WPROWADZENIE

Podręcznik dla nauczyciela i edukatora jest materiałem pomocniczym do prowadzenia lekcji w ramach edukacji klimatycznej i środowiskowej. Program ten nie jest powiązany z podstawą nauczania i nie jest dedykowany do prowadzenia w ramach lekcji z konkretnego przedmiotu.

Lekcję opisaną w scenariuszu należy traktować jako zajęcia dodatkowe, do zrealizowania poza planem lekcji (za zgodą uczniów i rodziców) lub w czasie wygospodarowanym w ramach istniejącego planu lekcji.

Scenariusz został przygotowany i opisany w taki sposób, żeby była możliwość realizowania go zarówno przez chętnych nauczycieli (niezależnie od specjalizacji przedmiotowej), jak też edukatorów-wolontariuszy.

Celem programu jest:

• uzupełnienie luk w podstawie programowej dotyczących podstawowej wiedzy na temat klimatu i środowiska w oparciu o współczesne wyzwania cywilizacyjne,

• zwiększenie wiedzy i świadomości dzieci i młodzieży na temat tych wyzwań, ich przyczyn, znaczenia, konsekwencji oraz koniecznych do podjęcia działań,

• zmotywowanie uczniów do aktywności na rzecz ochrony klimatu, powietrza, zasobów, adekwatnej do ich możliwości.

Podręcznik zawiera informacje pozwalające przygotować i poprowadzić lekcję trwającą 2 x 45 minut, w aktywnej formie. Obydwie części lekcji mogą być zrealizowane pod rząd lub z przerwą pomiędzy nimi, nie dłuższą jednak niż 1 tydzień.

Materiał zawiera opis poszczególnych aktywności, krok po kroku, wraz z przykładami sformułowań, które można wykorzystać bezpośrednio lub jedynie się nimi zainspirować. Zawiera również najważniejszą wiedzę merytoryczną potrzebną do przeprowadzenia lekcji wraz z odnośnikami do źródeł, w których można tą wiedzę pogłębić.

Uwagi do lekcji on-line

Podręcznik został napisany pod kątem przeprowadzenia lekcji w formie stacjonarnej.

Wprowadzenie drobnych modyfikacji pozwala jednak na przeprowadzenie lekcji także w wersji on- line:

• Weryfikacja czasu trwania lekcji – czas 2 x 45 minut dotyczy prowadzenia lekcji w formie stacjonarnej. Podczas lekcji on-line niektóre aktywności mogą zająć więcej czasu niż jest to przewidziane w scenariuszu. Warto rozważyć rozłożenie lekcji na większą ilość czasu (np. 3x45 min) lub rezygnację z wybranej aktywności (np. jednego z ćwiczeń).

• Praca w grupach – alternatywą dla pracy w grupach w tradycyjnej formie jest, w przypadku lekcji on-line, wykorzystanie opcji pokoi na platformach komunikacyjnych, które dają możliwość podziału klasy na grupy. W tym wypadku wykorzystywane podczas lekcji stacjonarnych kartki flipcharta można zastąpić plikiem edytora tekstów, korzystając z opcji udostępniania.

4 | S t r o n a

II. INFORMACJE TECHNICZNE I ORGANIZACYJNE

Podręcznik składa się z 7 części:

1. Informacje techniczne i organizacyjne– pozwalające przygotować się do zajęć od strony materiałowej i technicznej.

2. Scenariusz lekcji – opisujący, krok po kroku, jak prowadzić poszczególne fragmenty lekcji, wraz z przykładowymi instrukcjami.

3. Polecane źródła informacji oraz linki do dodatkowych materiałów.

4. Materiał merytoryczny – zawierający wiedzę wykraczającą poza zakres lekcji, pozwalającą przygotować się do lekcji oraz prowadzić ją w sposób elastyczny- dostosowany do poziomu uczniów.

5. Załącznik 1 – zawierający opis zadania domowego i wskazówki.

6. Załącznik 2 – zawierający arkusz planu działań.

7. Załącznik 3 – zawierający prezentację multimedialną.

Cele lekcji – 3 poziomy

W ie d za •

Uczniowie dowiedzą się:

• czym jest i na czym polega zmiana klimatu,

• jakie są najważniejsze przyczyny zmiany klimatu,

• jakie są najważniejsze konsekwencje i zagrożenia związane ze zmianą klimatu,

• jakie działania należy podejmować, żeby spowolnić zmianę klimatu i ograniczyć jej konsekwencje.

U m ie ję tn o śc i

Uczniowie posiądą umiejętność:

• poszukiwania wiarygodnych informacji na temat zmiany klimatu,

• weryfikacji informacji,

• tworzenia planów działania opartych o realne możliwości.

Po st aw a

Uczniowie wykażą postawę:

• większej aktywności w poszukiwaniu i weryfikowaniu wiedzy,

• większego zaangażowania w działania proklimatyczne.

5 | S t r o n a

Wyposażenie oraz materiały

Nazwa Ilość sztuk Przeznaczenie

Kartki flipchart 2 na grupę 4-5 uczniów Ćwiczenie w grupach

Flamastry 2 w różnych kolorach na

grupę 4-5 uczniów

Jak wyżej

Rzutnik lub tablica interaktywna 1 Projekcja prezentacji i filmu Nagłośnienie do rzutnika lub

tablicy

1 Projekcja filmu

Komputer z dostępem do Internetu

1 Projekcja filmu i prezentacji.

Załączniki z podręcznika Zgodnie ze scenariuszem

Zgodnie ze scenariuszem

Wyjaśnienie symboli użytych w scenariuszu lekcji:

Wykładowy fragment lekcji

Projekcja filmu

Prezentacja

multimedialna Dyskusja

Ćwiczenie indywidualne

lub grupowe

6 | S t r o n a

III. SCENARIUSZ LEKCJI

Część 1 45 minut

Temat: Zmiana klimatu i jej znaczenie dla naszego życia- cz. 1 Potrzebne

materiały:

Komputer i rzutnik multimedialny lub tablica interaktywna do wyświetlenia filmu oraz prezentacji multimedialnej, czyste kartki do flipcharta, flamastry, taśma klejąca, wydrukowany Załącznik 3 dla każdego ucznia.

Aktywności Przykładowe sformułowania

1. Wprowadzenie do lekcji.

5 min.

- Nazwij temat lekcji.

- Uzasadnij, dlaczego chcesz poprowadzić lekcję na ten temat.

- Powiedz jakimi zagadnieniami będziecie się zajmować.

- Nazwij cele lekcji.

- Poinformuj o formie i sposobie organizacji lekcji.

Dzisiaj zapraszam was do udziału w lekcji Zmiana klimatu i jej znaczenie dla naszego życia.

Postanowiłam (-em) zorganizować tą lekcję, ponieważ o zmianie klimatu, kryzysie klimatycznym, efekcie

cieplarnianym słyszy się już bardzo wiele w mediach. Jest to zjawisko, które bardzo mocno wpłynie na wasze życie.

Dlatego tak wielu młodych ludzi angażuje się w strajki klimatyczne i inne akcje. Jednocześnie pojawia się mnóstwo fałszywych informacji i nieporozumień, a w szkolnej podstawie programowej temat zmiany klimatu nie jest poruszany w sposób wystarczający.

Przede wszystkim chcę z wami poruszyć takie zagadnienia jak samo zjawisko zmiany klimatu, jego przyczyny i skutki oraz to, jak mogą one wpłynąć na wasze życie i jak ograniczać ten wpływ.

Celem tej lekcji jest wyposażenie was w najważniejszą wiedzę na ten temat, nauczenie szukania wiarygodnych informacji oraz planowania działań na rzecz ochrony klimatu. Mam też nadzieję, że ta lekcja zachęci was do podejmowania takich działań.

Lekcję zamierzam poprowadzić w aktywnej formie. Będę was angażował (-a) a do ćwiczeń i indywidualnych wypowiedzi. Wykorzystam też film edukacyjny. Lekcja będzie podzielona na 2 części. Druga część odbędzie się …

2. Projekcja filmu.

5 min.

Zapraszam do zobaczenia krótkiego filmu o zmianie klimatu.

„Globalne ocieplenie”:

https://www.youtube.com/watch?v=ibgUl4RGA8w (Powyższy film jest z 2015 r. Warto wspomnieć, że opisywane w nim procesy cały czas się pogłębiają)

7 | S t r o n a

Wybierz jeden z zaproponowanych krótkich filmów o zmianie klimatu i obejrzyj go razem z klasą.

„PUNKT KRYTYCZNY Klimat się zmienia”:

https://www.youtube.com/watch?v=8xat0mNjktw 3. Prezentacja/ wykład nt. zmiany

klimatu.

10 min.

­ Przekaż uczniom najważniejsze informacje nt. mechanizmu oraz przyczyn zmiany klimatu

odwołując się do filmu.

­ Weryfikuj najpopularniejsze mity i przekłamania.

­ Wykorzystaj materiał merytoryczny z niniejszego podręcznika.

­ Wykorzystaj prezentację multimedialną z niniejszego podręcznika lub własną.

W filmie mogliście zobaczyć najważniejsze informacje na temat zmiany klimatu oraz efektu cieplarnianego.

Chcę je jeszcze uzupełnić o dodatkową wiedzę, która pozwoli wam mieć pełniejszy obraz sytuacji, a także zweryfikować najpopularniejsze mity i przekłamania na ten temat.

1. Przyczyny zmiany klimatu.

Jak widzieliście w filmie, przebiegająca na naszych oczach gwałtowna zmiana klimatu jest spowodowana przez działania człowieka, takie jak …

Pojawiają się głosy, że zmiana klimatu … (mit)

Nie jest to zgodne z wynikami badań. Wiemy to dzięki … (weryfikacja mitu w odwołaniu do faktów i źródeł- szczegóły w materiale merytorycznym)

2. Mechanizm zmiany klimatu.

Klimat jest często mylony z pogodą. Różnica jest następująca …

Efekt cieplarniany, będący przyczyną zmiany klimatu polega na …

4. Ćwiczenie nt. konsekwencji zmiany klimatu.

20 min

­ Połowę czasu poświęć na wykonanie ćwiczenia, drugą połowę na omówienie.

­ Podziel uczniów na cztero- lub pięcioosobowe grupy i rozdaj grupom kartki do flipcharta oraz flamastry.

­ Daj precyzyjną instrukcję (możesz też ją wyświetlić na slajdzie lub zapisać na tablicy).

­ Po zakończeniu pracy w grupach rozwieś kartki w widocznych miejscach (lub poproś o to uczniów) i poproś grupy

Teraz zajmiemy się najważniejszym aspektem zmiany klimatu- ich konsekwencjami, które mają i będą miały coraz większy wpływ na nasze życie.

Podzielę was teraz na grupy.

Każda grupa bierze dużą kartkę oraz flamaster.

Podzielcie kartkę wzdłuż na pół. Na górze pierwszej rubryki napiszcie: „Konsekwencje, które już

obserwujemy”, na górze drugiej: „Przyszłe konsekwencje”.

Opierając się na informacjach z filmu, informacjach z innych źródeł oraz własnych obserwacjach, każda grupa wypisze w pierwszej rubryce listę tych konsekwencji, które już możemy zaobserwować, zarówno w swoim

najbliższym otoczeniu, jak też w innych krajach, dzięki mediom. W drugiej rubryce wypiszcie listę konsekwencji zmiany klimatu, których jeszcze nie odczuwamy, ale które grożą nam w najbliższej przyszłości, jeśli nic nie zrobimy.

Po zakończeniu ćwiczenia:

Stańcie przy swoich kartkach.

Która grupa chce zaprezentować wynik swojej pracy?

8 | S t r o n a

o zgromadzenie się przy swoich kartkach.

­ Poproś jedną z grup

o zaprezentowanie swojego dorobku, a pozostałe o uzupełnianie listy konsekwencji.

­ Zachowaj kartki z ćwiczenia do wykorzystania podczas drugiej części lekcji.

Zapraszam. Zacznijcie od …

Dziękuję wam bardzo. Z braku czasu pozostałe grupy poproszę jedynie o uzupełnienie tej listy. Czy macie na swoich kartkach takie zagrożenia, które się wcześniej nie pojawiły?

5. Podsumowanie 1 części lekcji i zadanie domowe dla chętnych.

5 min.

­ Podziękuj uczniom za zaangażowanie i podsumuj pierwszą część lekcji.

­ Poinformuj o terminie kolejnej lekcji oraz o jej zakresie.

­ Poinformuj o zadaniu domowym dla chętnych, rozdaj instrukcje (Załącznik 1) i powiedz, do czego będzie wykorzystane.

W przypadku, gdy obydwie części lekcji odbywają się jedna po drugiej, zadaj zadanie na końcu drugiej części.

Bardzo wam dziękuję za zaangażowanie. Do tego, co wypisaliście podczas ćwiczenia wrócimy podczas drugiej części lekcji, która odbędzie się …

Dzisiaj poznaliście … W drugiej części lekcji zajmiemy się

…

Dla osób chętnych mam zadanie domowe, którego celem będzie pogłębienie wiedzy na temat zmian klimatu oraz wyszukanie dodatkowych informacji. Dam każdemu z was instrukcję do zadania. Możecie zrobić 3 zadania lub to, które sobie wybierzecie.

Wiedzę i informacje zdobyte podczas wykonywania zadania domowego wykorzystacie podczas drugiej części lekcji.

Jeżeli znajdziemy czas, omówimy je na lekcji. Jeśli nie, pozbieram je od was i z najlepszych zrobię jeden dokument, który udostępnię wszystkim.

Część 2 45 minut

Temat: Zmiana klimatu i jej znaczenie dla naszego życia- cz. 2 Potrzebne

materiały:

Komputer i rzutnik multimedialny lub tablica interaktywna do wyświetlenia prezentacji multimedialnej, zapisane kartki flipcharta z ćwiczenia z 1 części lekcji, wydrukowany Załącznik 3 dla każdego ucznia.

Aktywności Przykładowe sformułowania

1. Wprowadzenie do lekcji. Dzisiaj zapraszam was do udziału w drugiej części lekcji Zmiana klimatu i jej znaczenie dla naszego życia.

Na części pierwszej lekcji zajmowaliśmy się przede wszystkim samym zjawiskiem zmiany klimatu oraz jego

9 | S t r o n a

5 min.

- Przypomnij temat lekcji.

- Przypomnij, czym zajmowaliście się w pierwszej części.

- Powiedz jakimi zagadnieniami będziecie się zajmować.

- Przypomnij cele lekcji.

- Poinformuj o formie i sposobie organizacji lekcji.

przyczynami. Zakończyliśmy ją ćwiczeniem, podczas którego wypisywaliście w grupach konsekwencje zmiany klimatu. Dzisiaj je sobie omówimy.

W tej części lekcji chcę z wami poruszyć takie

zagadnienia jak konsekwencje zmian klimatu i ich wpływ na nasze życie oraz działania, które trzeba podjąć, żeby ograniczać ten wpływ.

Przypominam, że celem tej lekcji jest wyposażenia was w najważniejszą wiedzę na ten temat, nauczenie szukania wiarygodnych informacji oraz planowania działań na rzecz ochrony klimatu. Mam też nadzieję, że ta lekcja zachęci was do podejmowania takich działań.

2. Prezentacja/ wykład nt.

konsekwencji zmiany klimatu oraz działań koniecznych do podjęcia.

10 min.

­ Rozwieś kartki z ćwiczenia na temat konsekwencji zmiany klimatu i poproś grupy

o zgromadzenie się przy swoich kartkach. Daj uczniom czas na przeczytanie treści.

­ Przekaż uczniom najważniejsze informacje nt. konsekwencji zmiany klimatu.

­ Skup się na nazwaniu tych zagrożeń i konsekwencji, których uczniowie nie wymienili podczas ćwiczenia.

­ Przekaż uczniom najważniejsze informacje na temat działań koniecznych do podjęcia, żeby powstrzymać lub spowolnić zmianę klimatu.

­ Wykorzystaj materiał

merytoryczny oraz prezentację multimedialną z niniejszego podręcznika lub własną.

Rozwiesiłam (-em) kartki z ostatniego ćwiczenia.

Spójrzcie na nie i przypomnijcie sobie, co napisaliście.

Chcę teraz uzupełnić wasze wypowiedzi na temat konsekwencji zmiany klimatu oraz powiedzieć, jakie działania rekomendują nam naukowcy, żeby

powstrzymać lub spowolnić tą zmianę.

• Konsekwencje zmiany klimatu.

Z konsekwencji i zagrożeń, które nas mogą dotknąć w najbliższej przyszłości, nie wspomnieliście jeszcze o …

Natomiast jeśli chodzi o obserwowalne już dziś

konsekwencje, do tego, co wymieniliście warto jeszcze dodać …

• Działania konieczne do podjęcia.

Żeby wyhamować, spowolnić i ograniczyć skutki zmiany klimatu musimy dokonać bardzo poważnych zmian.

Część z nich dotyczy zmian całego światowego systemu gospodarczego i społecznego polegających na … Druga część dotyczy zmian w naszym stylu życia, w naszych nawykach i zachowaniach, takich jak …

3. Ćwiczenie nt. wpływu zmiany klimatu na przyszłość uczniów oraz plany działań.

Znając już konsekwencje i zagrożenia związane ze zmianą klimatu a także działania, które jako ludzkość musimy podjąć, porozmawiajcie przez chwilę w parach

10 | S t r o n a

20 min.

­ Połowę czasu poświęć na wykonanie ćwiczenia, drugą połowę na omówienie.

­ Podziel uczniów na pary.

­ Rozdaj każdemu uczniowi Załącznik 2

­ Daj precyzyjną instrukcję (możesz też ją wyświetlić na slajdzie lub zapisać na tablicy).

­ Poproś, żeby każdy uczeń zapisywał, w trakcie ćwiczenia, pomysły działań na otrzymanym arkuszu.

­ Zaproś chętne osoby do

podzielenia się przemyśleniami i pomysłami.

­ Możesz wybrać, wspólnie z uczniami, jeden z pomysłów do zrealizowania jako projekt w szkole.

na

2 tematy:

1. Jak zmiana klimatu może wpłynąć na moje życie za 20 lat, jeżeli nic nie zrobimy?

2. Co mogę zacząć robić już teraz, żeby przyczynić się do spowolnienia czy wyhamowania zmiany klimatu?

Na drugie pytanie odpowiadajcie z wykorzystaniem arkusza, który otrzymaliście. Zapisujcie w nim pomysły.

Wykorzystujcie wiedzę i informacje zdobyte podczas wykonywania zadania domowego.

Po zakończeniu ćwiczenia:

Kto podzieli się swoimi przemyśleniami i pomysłami działań?

4. Podsumowanie 2 części lekcji.

5 min.

­ Podziękuj uczniom i podsumuj lekcję.

­ Zachęć do pogłębiania wiedzy oraz do podejmowania działań.

­ Zbierz zadania domowe.

Bardzo wam dziękuję za zaangażowanie. Zachęcam was do pogłębiania wiedzy na ten temat na własną rękę.

Pamiętajcie, żeby zawsze korzystać ze sprawdzonych, wiarygodnych źródeł informacji.

Angażujcie się we wszelkie działania i akcje na rzecz ochrony klimatu, bo od tego zależy wasza przyszłość, bezpieczeństwo i jakość waszego życia.

Kto ma do oddania zadanie domowe?

Uwaga:

Jeżeli nie znajdzie się dodatkowy czas na

zaprezentowanie i omówienie zadań domowych, można najlepsze z nich (pod kątem merytorycznym oraz formy) sfotografować i rozesłać klasie, za zgodą autorów.

Można też uzgodnić z uczniami wykonanie pracy w formie prezentacji multimedialnej i na koniec zrobić z najlepszych prac jeden dokument do wglądu dla wszystkich uczniów.

11 | S t r o n a

IV. MATERIAŁ MERYTORYCZNY

Niniejszy materiał merytoryczny zawiera najważniejszą wiedzę nt. zmiany klimatu wraz z odniesieniem do źródeł. Jest on zbyt obszerny na zaprezentowanie go uczniom w całości w ciągu dwóch jednostek lekcyjnych, podczas realizacji scenariusza zajęć. Jego zakres ma zapewnić nauczycielowi lub edukatorowi zaplecze merytoryczne, które pozwoli na elastyczny dobór treści, dostosowany do wieku uczniów oraz ich wyjściowego stanu wiedzy. Umożliwi także udzielanie odpowiedzi na najczęściej pojawiające się pytania i wątpliwości. Pamiętaj, żeby nie przeciążać uczniów zbyt dużą ilością wiedzy- czasami mniej znaczy więcej. Warto dokonywać selekcji materiału skupiając się na uzupełnianiu i weryfikowaniu informacji, które zostaną zebrane przez uczniów podczas ćwiczeń. Uczniowie lepiej zapamiętają i bardziej utożsamią się z wiedzą, której sami będą autorami.

Dla osób, które będą chętne do pogłębiania wiedzy na temat zmiany klimatu, zarówno nauczycieli jak i uczniów, zamieszczamy na końcu materiału listę źródeł dodatkowej wiedzy.

Część 1 lekcji 1. Przyczyny zmiany klimatu.

Rewolucja Przemysłowa i Epoka Antropocenu

Od wielu lat naukowcy biją na alarm w sprawie gwałtownej i przyśpieszającej zmiany klimatu która, jeśli jej nie powstrzymamy, doprowadzi do radykalnej zmiany warunków życia ludzkości w bardzo krótkim czasie. Od początków tzw. rewolucji przemysłowej (koniec XVIII wieku) ludzkość zaczęła wykorzystywać do wytwarzania energii paliwa kopalne (węgiel, następnie ropę naftową i gaz ziemny) na coraz większą skalę oraz tworzyła coraz bardziej zautomatyzowane i wyspecjalizowane sposoby produkcji (maszyny, linie produkcyjne, manufaktury, fabryki, automatyzacja i komputeryzacja).

Dzięki postępowi technicznemu, zwiększonej produkcji dóbr i wzroście zamożności systematycznie rośnie światowa konsumpcja towarów i usług. Potrzebując coraz większych zasobów naturalnych (paliw kopalnych, nowych gruntów pod hodowlę, rolnictwo, zabudowę, nowych złóż surowców), człowiek przekształcił środowisko naturalne tak bardzo, że ostatnie dwieście lat coraz częściej jest nazywane Epoką Antropocenu- epoką człowieka. Zdecydowana większość naukowców zajmujących się tym tematem mówi już nie tylko o groźbie spowolnienia lub zahamowania rozwoju ludzkości, czy też pogorszenia się warunków życia, ale wręcz o katastrofie klimatycznej, do której może dojść, jeśli nie zmienimy naszego stosunku do konsumpcji oraz do środowiska naturalnego.

Ta katastrofa może sprawić, że Ziemia przestanie być miejsce zdatnym do życia dla ludzi.

Badania naukowe

Pierwsze poważne badania, które wykazały, że działalność człowieka oparta o ciągły wzrost gospodarczy oraz wzrost konsumpcji może zagrozić rozwojowi, a nawet przetrwaniu naszej cywilizacji, m.in. poprzez ich wpływ na klimat i środowisko, były prowadzone przez grupę naukowców zrzeszoną w tzw. Klubie Rzymskim, który w 1972 roku wydał raport pt. „Granice wzrostu”.

12 | S t r o n a

Obecnie najbardziej wiarygodnym źródłem informacji na temat zmiany klimatu i roli człowieka są raporty Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPCC)¹ – międzyrządowego, naukowego ciała doradczego powołanego w 1988 roku na wniosek Organizacji Narodów Zjednoczonych właśnie po to, żeby badać wpływ człowieka na zmianę klimatu. Do IPCC należą obecnie naukowcy ze 195 państw, którzy badają wyniki prac naukowych i publikują na ich podstawie raporty o stanie klimatu wraz ze wskazówkami na temat koniecznych działań.

Mity i przekłamania na temat klimatu

Zmiana klimatu jest bardzo złożonym zagadnieniem. Osobom niebędącym naukowcami trudno jest zrozumieć wzajemne fizyczne, chemiczne i biologiczne oddziaływania, które wpływają na wzmocnienie tzw. efektu cieplarnianego. Dlatego jesteśmy w tej kwestii zdani na wiedzę naukowców, którym przecież wierzymy w innych ważnych sprawach. Najgorsze możliwe skutki katastrofy klimatycznej, choć przerażające, dotyczą przyszłości. A ich uniknięcie lub złagodzenie wymaga radykalnego przeobrażenia naszego stylu życia oraz sposobu funkcjonowania społeczeństwa. W związku z oddaleniem w czasie najpoważniejszych skutków zmiany klimatu, złożonością problemu i koniecznością zmiany swoich nawyków oraz ograniczenia konsumpcji już teraz, wiele osób nie chce przyjąć do wiadomości apeli naukowców. Dlatego też w niektórych mediach, wypowiedziach publicznych, w Internecie, rozmowach prywatnych, pojawia się wiele nieprawdziwych informacji oraz tzw. mitów klimatycznych. Mają one na celu podważenie trudnych do przyjęcia faktów i niezakłócone cieszenie się dotychczasowym sposobem życia.

Rysunek 1. Na rysunku widać trendy gospodarcze (po lewej) i ich powiązanie z poziomem eksploatacji zasobów i środowiska (po prawej). Źródło ilustracji: M. Popkiewicz, A. Kardaś, S. Malinowski, NAUKA O KLIMACIE, Warszawa 2019.

1 E. Bińczyk; Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu; Wyd. Naukowe PWN; Warszawa 2018; str. 37

13 | S t r o n a

Sceptycyzm i podważanie przyjętych przekonań i teorii wprawdzie napędza rozwój naukowy jednak, kiedy przyjrzymy się wywodom podważającym wnioski naukowców dotyczące zmiany klimatu, możemy zauważyć, że argumenty które się w nich pojawiają są bardzo wybiórcze.

Wybierane są tylko takie, które pozwalają uzasadnić wysuwaną wątpliwość, a pomijane wszystkie te argumenty i dane naukowe, które nie pasują do z góry założonej tezy. Pojawiają się także nieudowodnione teorie spiskowe głoszące, że powoływanie się na zmianę klimatu w celu doprowadzenia do zmian w funkcjonowaniu ludzkości to efekt spisku organizacji ekologicznych oraz korporacji i współpracujących z nimi naukowców w celu osiągnięcia korzyści finansowych, czy zdobycia władzy.

Tymczasem zmiana klimatu nie jest kwestią przekonań czy opinii, tylko zweryfikowanej przez badania wiedzy naukowej.

Najpopularniejsze mity i przekłamania

Fakty

Naukowcy nie są zgodni co do samego faktu zmiany klimatu lub jej przyczyn i skutków.

97% aktywnych klimatologów oraz naukowców pokrewnych specjalizacji jest zgodnych, że obecnie klimat się ociepla z powodu działalności człowieka.² Zgadzają się również w tej sprawie wszystkie duże organizacje naukowe. Prace 3%

naukowców podważających fakt antropogenicznych zmian klimatu zostały negatywnie zweryfikowane pod kątem kwalifikacji ich autorów, przyjętych przez nich założeń oraz metodologii.³ IPCC systematycznie publikuje raporty na temat zmiany klimatu na podstawie analizy wyników badań i specjalistycznych artykułów naukowych z całego świata.

Obecna zmiana klimatu jest naturalną, cykliczną zmianą, jakich było już wiele i człowiek nie ma na to wpływu.

W historii Ziemi naturalne zmiany klimatu miały miejsce wielokrotnie. Ich źródłem była aktywność słoneczna, erupcje wulkanów, zmiany orbity ziemskiej i inne czynniki.

Tym razem jest inaczej – istnieje wiele dowodów na to, że za obecną zmianę odpowiadają działania człowieka tj.

wzrost gospodarczy oparty na wykorzystaniu energii ze spalania paliw kopalnych (węgla, gazu, ropy naftowej).⁴ Za zmianę klimatu odpowiedzialny jest przemysł, transport, hodowla zwierząt oraz niszczenie naturalnych ekosystemów (lasów pierwotnych) pochłaniających najważniejszy gaz cieplarniany- CO2.⁵

Człowiek emituje bardzo małą ilość CO2 do atmosfery wporównaniu do emisji naturalnych, więc nie może wywierać dużego wpływu na zmianę klimatu.

To prawda, że człowiek emituje mały procent CO2 do atmosfery w porównaniu do emisji naturalnych (3,3% - 5%).

Jednak to właśnie te kilka procent stanowi nadwyżkę w stosunku do naturalnego cyklu obiegu dwutlenku węgla w atmosferze. Cykl ten polega na pochłanianiu dużej części naturalnie emitowanych gazów do atmosfery, utrzymując

2 Źródło: Portal Nauka o klimacie dla sceptycznych https://naukaoklimacie.pl/fakty-i-mity/mit-nauka-nie-jest-zgodna-w-temacie- globalnego-ocieplenia-7

3 Źródło: Portal Nauka o klimacie dla sceptycznych https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/nowa-analiza-wykazala- liczne-bledy-w-pracach-negujacych-antropogeniczne-globalne-ocieplenie-265

4 M. Popkiewicz, A. Kardaś, S. Malinowski Nauka o klimacie; Wyd. Sonia Draga, Warszawa 2019

5 Źródło: Portal Nauka o klimacie dla sceptycznych; https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/ziemia-sie-nagrzewa-i-wiemy-dlaczego- 361

14 | S t r o n a

ich ilość na stabilnym poziomie. Ludzkie emisje to nadwyżka, która co roku kumuluje się w atmosferze i nie jest pochłaniana przez ekosystemy. W rezultacie mamy w atmosferze taką ilość CO2, jakiej nie było od kilku, a prawdopodobnie nawet kilkunastu milionów lat.⁶ Cykl obiegu CO2 można porównać do sytuacji, kiedy uzupełnialibyśmy pełną do połowy szklankę z wodą dopiero w momencie, gdy część wody wyparuje, utrzymując ciągle podobny poziom. Gdybyśmy jednak dolewali wodę systematycznie, niezależnie od jej ubytków, poziom wody w szklance stale by wzrastał.

Zmiana klimatu, która ma miejsce jest nieznaczna, bo chodzi jedynie o kilka stopni.

Raport IPCC rekomenduje działania mające na celu zatrzymanie ocieplenia na poziomie 1,5°C względem czasów przedprzemysłowych. Zawarte w 2015 roku przez 195 krajów Porozumienie Paryskie zobowiązało je do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych pozwalających na zatrzymanie go na tym właśnie poziomie. Wydaje się, że 1,5°C to bardzo mało. Pamiętajmy jednak, że średnia temperatura Ziemi to nie to samo, co zmiana temperatury za oknem. 20 tysięcy lat temu, w czasie epoki lodowcowej, gdy większość Europy była skuta lodem, różnica średniej temperatury powierzchni Ziemi w stosunku do czasów przedprzemysłowych wynosiła zaledwie 4°C a zmiana klimatu (ocieplenie) trwała aż 10 000 lat. Przy obecnym tempie spalania paliw kopalnych, w najgorszym scenariuszu wzrost temperatury o 4°C w stosunku do epoki przedprzemysłowej możemy osiągnąć do końca obecnego stulecia. Naukowcy mają wiele wątpliwości, czy przystosowanie się do życia w klimacie cieplejszym o 4°C będzie dla człowieka możliwe.⁷

Nie musimy nic robić, bo zagrożenie wcale nie jest duże, a naukowcy na pewno wymyślą jakąś technologię, która nas uratuje.

Nie możemy liczyć na jedną, uniwersalną technologię, która rozwiąże problem kryzysu klimatycznego bez zmiany sposobu życia i sposobu funkcjonowania społeczeństw. Za globalne ocieplenie odpowiadają różne rodzaje aktywności człowieka, a równowaga ekosystemów została naruszona w wielu miejscach. Ochrona klimatu wymaga poważnych zmian w bardzo wielu obszarach naszego życia i musi się zacząć już dzisiaj.

6Źródło: Portal Nauka o klimacie dla sceptycznych; https://naukaoklimacie.pl/fakty-i-mity/mit-dwutlenek-wegla-emitowany-przez- czlowieka-nie-ma-znaczenia-31?t=2

7 Źródło: Portal Nauka o klimacie dla sceptycznych; https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/porownanie-nastepstw-zmiany-klimatu- 306

15 | S t r o n a

2. Mechanizm zmiany klimatu Klimat a pogoda

Klimat jest często mylony z pogodą, co powoduje, iż podważa się czasem fakt jego ocieplenia na tej podstawie, że zdarzył się jakiś chłodniejszy okres. Dlatego warto rozróżniać te dwa pojęcia.

Pogoda jest to aktualny stan atmosfery w danym miejscu, na który składa się: temperatura powietrza, ciśnienie atmosferyczne, wilgotność powietrza, siła i kierunek wiatru, zachmurzenie, poziom i charakter opadów.

Natomiast klimat jest ustalany na podstawie wieloletnich obserwacji pogody (minimum 30 lat) i dotyczy jej przeciętnego stanu w danym regionie. Kształtowany jest głównie przez trzy czynniki:

obieg ciepła, obieg wody oraz krążenie powietrza. Dlatego nie można na podstawie doraźnych obserwacji pogody wyciągać wniosków na temat klimatu.

Efekt cieplarniany

Ziemia posiada atmosferę, która zatrzymuje dużą część promieniowania słonecznego docierającego do jej powierzchni. W skład atmosfery wchodzą tzw. gazy cieplarniane.

Do najważniejszych gazów cieplarnianych zaliczamy: dwutlenek węgla (CO2), parę wodną (H2O), metan (CH4), podtlenek azotu (N2O), ozon (O3). To one zatrzymują część energii słonecznej nagrzewającej Ziemię, która inaczej zostałaby odbita od powierzchni planety i wyemitowana w kosmos w postaci promieniowania podczerwonego.

Dzięki gazom cieplarnianym mamy na Ziemi temperaturę, która umożliwiła powstanie, rozwój i trwanie życia. Gdyby nie zatrzymywały one energii słonecznej, powierzchnia naszej planety byłaby zimna i martwa. Jednak wzrost ich ilości w atmosferze utrudnia ucieczkę nadwyżki energii słonecznej (w postaci promieniowania podczerwonego) z powierzchni planety, powodując jej dodatkowe nagrzewanie się. Dorzucając do atmosfery gazy cieplarniane wzmacniamy tzw. efekt cieplarniany. Można to porównać do sytuacji przykrycia się dodatkowym kocem – gdy to zrobimy, zrobi się nam goręcej. Sam koc jest tylko kawałkiem tkaniny i nie wydziela ciepła, jedynie utrudnia ucieczkę nadwyżki ciepła z naszego ciała, podobnie jak gazy cieplarniane utrudniają ucieczkę nadwyżki energii z powierzchni planety.

Największy wpływ na zatrzymywanie energii słonecznej ma para wodna. Jednak pomimo tego, że jest ona gazem mającym największy wkład w efekt cieplarniany, jej emisje nie mają większego znaczenia dla zmiany klimatu. Wynika to z tego, że jej ilość w atmosferze szybko dostosowuje się do warunków zewnętrznych, w szczególności do temperatury. Gdy względna wilgotność powietrza jest wysoka – para spada na ziemię w postaci opadów, gdy jest niska – woda wyparowuje do atmosfery. Para wodna, choć jej emisje nie powodują zmiany klimatu, gra istotną rolę jako dodatnie sprzężenie zwrotne, wzmacniające działanie innych czynników. Gdy temperatura rośnie, na przykład w wyniku emisji gazów cieplarnianych o długim czasie utrzymywania się w atmosferze, wraz z temperaturą rośnie ilość pary wodnej w atmosferze, która będąc gazem cieplarnianym dalej podnosi temperaturę. Sprzężenie zwrotne pary wodnej mniej więcej podwaja wzrost temperatury powodowany wzrostem stężeń innych gazów cieplarnianych. Dlatego w działaniach chroniących klimat koncentrujemy się głównie na konieczności ograniczenia emisji dwutlenku węgla, metanu i innych długo żyjących gazów cieplarnianych. Dwutlenek węgla wywiera największy wpływ na

16 | S t r o n a

obecną zmianę klimatu. Pozostaje w atmosferze bardzo długo (szczególnie ten pochodzący ze spalania paliw kopalnych) - tysiące, a nawet setki tysięcy lat⁸.

Mechanizm obecnej zmiany klimatu (proces w uproszczeniu)

Naukowcy często mówią o tzw. punktach krytycznych (po przekroczeniu których następuje gwałtowne przyśpieszenie procesów) oraz sprzężeniach zwrotnych⁹ (zjawiskach, które się wzajemnie napędzają), które mogą znacznie przyśpieszyć nagrzewanie się Ziemi. Potencjalnych dodatnich (wzmacniających ocieplenie) sprzężeń zwrotnych jest bardzo wiele. Tajanie, pod wpływem wzrostu temperatury, tzw. wiecznej zmarzliny pokrywającej wielkie obszary Ameryki

8 Źródło: Portal Nauka o klimacie dla sceptycznych; https://naukaoklimacie.pl/fakty-i-mity/mit-para-wodna-jest- najwazniejszym-gazem-cieplarnianym-32?t=2

9Źródło: Portal Nauka o klimacie dla sceptycznych; https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/ziemia-stabilna-czy- cieplarniana-309

Rosnący poziom spalania paliw kopalnych przez człowieka w celu pozyskania energii powoduje

dodatkową (oprócz naturalnej) emisję CO2 do atmosfery (Ok. 36 mld ton rocznie).

Masowa hodowla zwierząt (szczególnie bydła), w związku z rosnącą

konsumpcją mięsa i nabiału powoduje wysoką emisję CH4.

Zwiększona ilość emisji oraz

zmniejszająca się powierzchnia lasów powodują efekt cieplarniany, który doprowadza do gwałtownej zmiany klimatu.

W atmosferze tworzy się koncentracja gazów cieplarnianych- nadwyżka, której nie są w stanie pochłonąć ekosystemy.

Pozyskiwanie gruntu pod

przemysłową hodowlę zwierząt, pod uprawy rolne (w tym na paszę dla zwierząt) oraz budownictwo odbywa się kosztem wycinania lasów, które magazynują dużą ilość CO2.

Zmniejsza się zdolność ekosystemów do pochłaniania gazów cieplarnianych.

Zmagazynowany dotychczas w lasach CO2 trafia do atmosfery.

17 | S t r o n a

Północnej i Eurazji uwalnia gazy cieplarniane do atmosfery: dwutlenek węgla i metan, powodując przyspieszenie ogrzewania planety. Gwałtowne topnienie lodowców, które odbijają część promieniowania słonecznego również może doprowadzić do przyśpieszenia negatywnych zmian, gdy powierzchnia odbicia znacznie się zmniejszy. Wybuchające, w związku z coraz wyższymi temperaturami oraz suszą, wielkie pożary lasów emitują dodatkowe gazy cieplarniane do atmosfery. Wszystkie te zjawiska wpływają na dalszy wzrost temperatury, który doprowadza do dalszego ich pogłębienia. W ten sposób zamyka się błędne koło.

Najważniejsze źródła gazów cieplarnianych emitowanych przez człowieka

Naszą cywilizację napędzają głównie paliwa kopalne, takie jak węgiel kamienny i brunatny, gaz ziemny i ropa naftowa. Dzięki nim pozyskujemy energię potrzebną do: ogrzewania lub chłodzenia budynków, do gotowania, transportu, budownictwa, produkcji, działania serwerów dzięki którym funkcjonuje Internet oraz urządzeń elektrycznych z których korzystamy. W przypadku produkcji energii elektrycznej globalny udział paliw kopalnych wynosił w 2018 roku 64%.¹⁰

Za emisję największej ilości gazów cieplarnianych jest odpowiedzialnych kilka sektorów gospodarki:

Transport - prawie 30% całkowitej emisji CO₂ w Unii Europejskiej pochodzi z sektora transportu, z czego ponad dwie trzecie z transportu drogowego, w tym 61% tych emisji dotyczy samochodów osobowych. W Polsce na tysiąc mieszkańców przypadają aż 604 samochody osobowe, co umieszcza nas w europejskiej czołówce. Transport lotniczy jest odpowiedzialny za kolejne 13,4% emisji w UE.¹¹ Przemysł i usługi - kupujemy coraz więcej wysoko przetworzonych rzeczy: gadżetów, sprzętów i urządzeń, ubrań, pojazdów. Produkujemy coraz więcej maszyn, chemikaliów oraz materiałów budowlanych itp. Wyprodukowanie i dostarczenie do odbiorcy każdej z tych rzeczy powoduje emisje gazów cieplarnianych, poprzez zużycie energii potrzebnej do wydobycia surowców, wytworzenia produktów oraz spalanie paliw wykorzystywanych do transportu. Korzystamy też z wielu usług, których dostarczenie pochłania sporo energii, jak choćby usługi cyfrowe i telekomunikacyjne.

Budynki - w Polsce budynki odpowiadają za 40% zużycia energii. Z tego 70% pochłania ogrzewanie.

Na drugim miejscu jest elektryczność. Z powodu słabej izolacji cieplnej budynków duża część tej energii się marnuje.¹²

Rolnictwo i hodowla zwierząt - produkcja żywności jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na efekt cieplarniany.¹³ Za 21-37% globalnych emisji gazów cieplarnianych odpowiada rolnictwo i przetwórstwo żywności. Produkcja żywności prowadzi także do wylesiania, utraty bioróżnorodności, zanieczyszczenia wód i gleb. Około 40% powierzchni Ziemi wolnej od lodu zajmują pola i pastwiska, wykorzystywane do produkcji żywności oraz uprawy roślin na biopaliwa i tkaniny. Sama tylko hodowla zwierząt odpowiada za ok. 14-22% globalnych emisji gazów cieplarnianych. Ogromne ilości metanu (CH4) pochodzącego z układów trawiennych bydła trafiają do atmosfery. Spożywanie dużych ilości mięsa i nabiału w zamożnych społeczeństwach coraz bardziej zwiększa udział hodowli w całkowitym poziomie emisji gazów cieplarnianych.

10 Źródło: Pigułka klimatyczna; https://www.wwf.pl/sites/default/files/2020-02/WWF_PIGULKA_KLIMATYCZNA%20_2020.pdf

11 Źródło: Parlament Europejski; ttps://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/society/20190313STO31218/emisje-co2-z- samochodow-fakty-i-liczby-infografika

12 Źródło: portal Ziemia na rozdrożu; https://ziemianarozdrozu.pl/encyklopedia/59/budynki

13 Źródło: portal Nauka o klimacie dla sceptycznych; https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/klimatyczny-slad-kotleta-386

18 | S t r o n a

Rysunek 2. Światowe emisje gazów cieplarnianych w 2012 roku z podziałem na źródła emisji, sektory gospodarki i gazy cieplarniane.

Źródło ilustracji: M. Popkiewicz, A. Kardaś, S. Malinowski, NAUKA O KLIMACIE, Warszawa 2019.

Część 2 lekcji 3. Konsekwencje zmiany klimatu.

Zmiana klimatu i prognozowana przez naukowców potencjalna katastrofa klimatyczna jest dlatego tak ważnym problemem, że nie dotyczy bliżej nieokreślonej przyszłości. Ma ona miejsce tu i teraz.

Możemy już nie tylko obserwować w mediach gwałtowne zjawiska pogodowe z nią związane, występujące w odległych zakątkach globu (huragany, susze, pożary lasów, powodzie i podtopienia) ale zaczynamy również doświadczać ich sami. A ich skala i intensywność co roku wzrasta.

Do najważniejszych, bezpośrednich konsekwencji zmian klimatu zaliczamy:

• WZROST ŚREDNIEJ TEMPERATURY I FALE UPAŁÓW- które skutkują zaburzeniem wegetacji roślin i zmniejszeniem zbiorów, wysychaniem zbiorników wodnych i niedoborami wody, bezpośrednim zagrożeniem dla zdrowia dzieci i osób starszych oraz powstawaniem, w miejscach intensywnej zabudowy, tzw. “miejskich wysp ciepła”, z ekstremalnie wysoką temperaturą. Rosnąca ilość dni oraz nocy w roku z wysoką temperaturą ma wielki wpływ na nasz ogólny stan zdrowotny oraz zdolność do regeneracji.

19 | S t r o n a

• GWAŁTOWNE ZJAWISKA POGODOWE – to coraz częstsze i bardziej intensywne nawałnice, ulewy, gwałtowne burze, huragany, trąby powietrzne zagrażające życiu i zdrowiu ludzi oraz powodujące ogromne straty materialne.

• CZĘSTE SUSZE – są konsekwencją wysokich temperatur powietrza, rosnącej liczby dni upalnych i malejącego poziomu opadów, w tym braku śnieżnych zim. Od kilku lat mamy w Polsce do czynienia z permanentną suszą, powodującą coraz większe straty w rolnictwie oraz przemyśle.

• CZĘSTE I TRUDNE DO OPANOWANIA POŻARY LASÓW I ŁĄK, A NAWET TERENÓW BAGIENNYCH –powodują one jałowienie gleb, utratę bioróżnorodności oraz zwiększają emisję CO2. Stanowią też bezpośrednie zagrożenie dla siedzib ludzkich.

• PODTOPIENIA, ZALANIA LINII BRZEGOWEJ – będące efektem wzrostu poziomu mórz i oceanów, związanego z szybkim topnieniem lodowców. Powodują one straty materialne, zanikanie terenów nadmorskich (w tym plaż), a w przyszłości doprowadzą do migracji dużych grup ludności z miejscowości nadmorskich.

Do najważniejszych wtórnych konsekwencji zmian klimatu zaliczamy:

• WZROST ZACHOROWAŃ I PRZEDWCZESNYCH ZGONÓW – w wyniku wypadków związanych z gwałtownymi zjawiskami atmosferycznymi, falami upałów, rozprzestrzenianiem się znanych chorób (borelioza) oraz pojawianiem się nowych (malaria), a także zaostrzaniem się schorzeń (np. alergii, chorób krążenia).

• WZROST KOSZTÓW ŻYCIA ORAZ ROSNĄCE NIEDOBORY (wody, pożywienia, energii elektrycznej) – w wyniku gorszych plonów, kurczącej się powierzchni upraw, katastrof. Będzie to prowadziło do ubożenia ludności oraz spadku jakości życia.

• MIGRACJE I FALE UCHODŹCÓW – z krajów, które skutki zmiany klimatu dotkną najbardziej.

Miliony ludzi będą uciekać przed głodem, przemocą i wojnami. Bardzo wiele wojen jest bezpośrednim lub pośrednim efektem zmiany klimatu. Wojny w Somali, Libii, Syrii, Sudanie i wielu innych krajach, często miały swój początek w długotrwałych suszach spowodowanych zmianą klimatu. Susze takie doprowadzały do niedoborów wody, jałowienia gleb i gorszych plonów. Ich skutkiem był niedobór żywności i innych dóbr oraz walka o znikające zasoby między różnymi grupami ludności. Emigracji można się spodziewać również z państw, którym grozi zalanie dużych fragmentów linii brzegowej w wyniku podnoszenia się poziomu mórz i oceanów, spowodowane gwałtownym topnieniem lodowców.

• KONFLIKTY SPOŁECZNE – będą wynikiem spadku poziomu życia oraz braku poczucia bezpieczeństwa. Niedobory żywności, wody oraz innych dóbr będą prowadziły do nieuchronnych konfliktów, spotęgowanych masowym napływem uchodźców klimatycznych, którym trzeba będzie znaleźć miejsce w naszych społeczeństwach.

•

WYMIERANIE LICZNYCH GATUNKÓW ZWIERZĄT I ROŚLIN- w wyniku zakwaszenia i ocieplenia oceanów wymierają lądowe i morskie gatunki flory i fauny. W wyniku zmiany klimatu oraz kurczeniem się powierzchni naturalnych siedlisk, mamy obecnie do czynienia z tzw. szóstym wielkim wymieraniem gatunków na Ziemi. Przygotowany przez 145 specjalistów z 50 krajów na zlecenie ONZ raport na ten temat wskazuje, że w sumie około 1 mln gatunków roślin i zwierząt jest zagrożonych wyginięciem (z czego wiele w ciągu najbliższych dziesięcioleci), jeśli nie zmienimy naszego sposobu traktowania planety.¹⁴ Niezależnie od naszej osobistej

14 Źródło: portal Nauka dla Przyrody; https://naukadlaprzyrody.pl/2019/08/20/musimy-zmienic-nasz-sposob-zycia-na-ziemi- alarmuje-raport-specjalny-onz/

20 | S t r o n a

wrażliwości na fakt masowego wymierania gatunków, warto pamiętać, że wiele zwierząt i roślin jest niezbędnych dla funkcjonowania ekosystemów, bez których człowiek nie może żyć.

4. Działania konieczne do podjęcia.

Z ochroną klimatu zwlekaliśmy bardzo długo. Wpompowaliśmy do atmosfery tak wiele dwutlenku węgla i innych gazów cieplarnianych, że poważne konsekwencje zmiany klimatu są już nieuniknione. Ponieważ z punktu widzenia skali zmiany klimatu nie ma dużego znaczenia chwilowe tempo emisji, lecz sumaryczna ilość wpompowanego do środowiska CO2, konieczne jest zmniejszenie emisji do zera. Im szybciej to zrobimy, tym mniejsza będzie skala konsekwencji – łatwiejsza też będzie adaptacja. Żeby to osiągnąć musimy działać w wielu obszarach: wprowadzać poważne zmiany w systemach gospodarczych, politycznych, społecznych; zmieniać wzorce kulturowe; zmieniać nasze indywidualne nawyki, aspiracje i styl życia.

Konieczne działania systemowe

Kluczowym działaniem systemowym mającym na celu uniknięcie katastrofy klimatycznej jest dokonanie zmian gospodarczych, społecznych i politycznych w oparciu o ideę Zrównoważonego rozwoju¹⁵, czyli takiego sposobu gospodarowania, dzięki któremu zaspokajanie potrzeb ludzkości obecnie nie zmniejszy szans na zaspakajanie potrzeb przyszłych pokoleń.

Zakłada ona między innymi:

­ Korzystanie z zasobów odnawialnych (czyli takich, które nie wyczerpują się, gdy z nich korzystamy- słońca, wiatru, woda, roślin) w taki sposób, żeby miały czas się odbudować.

­ Ograniczanie wykorzystywania i stopniową rezygnację (przy pojawianiu się alternatywnych sposobów pozyskiwania energii czy surowców) z zasobów nieodnawialnych (paliw kopalnych, niektórych surowców mineralnych).

­ Eliminowanie z procesów gospodarczych substancji niebezpiecznych i toksycznych.

­ Utrzymywanie emisji zanieczyszczeń na takim poziomie, który może być wchłonięty przez środowisko, bez szkody dla ludzi, zwierząt i roślin.

­ Odtwarzanie i ochrona ekosystemów oraz różnorodności biologicznej.

­ Tworzenie takich warunków życia, które sprzyjają zdrowiu psychicznemu, fizycznemu, oraz dobrobytowi i bezpieczeństwu jak największej ilości ludzi, zmniejszają nierówności, likwidują głód i ubóstwo.

Cele zrównoważonego rozwoju zostały przyjęte przez 193 państwa członkowskie ONZ Rezolucją Zgromadzenia Ogólnego z dnia 25 września 2015 roku w Nowym Jorku. Są one drogowskazem dla Państw w tworzeniu krajowych strategii rozwoju. Ponieważ nie mają one charakteru obligatoryjnego i są jedynie deklaracją woli, ich realizacja w poszczególnych krajach przebiega bardzo różnie.

W ramach zrównoważonego rozwoju, dla wyhamowania lub spowolnienia zmiany klimatu, najważniejsze są takie działania, jak:

• Bardzo szybkie odejście od wykorzystywania paliw kopalnych w celu pozyskiwania energii i przestawienie gospodarki na niskoemisyjne, odnawialne źródła energii (OZE).¹⁶

15 Źródło: UNIC Warsaw; http://unic.un.org.pl/strony-2011-2015/zrownowazony-rozwoj-i-cele-zrownowazonego-rozwoju/2860

16 Źródło: Greenpeace; W trosce o przyszłość, czyli energia ze źródeł odnawialnych; https://storage.googleapis.com/planet4-poland- stateless/2019/09/d6cc7cda-w_trosce_o_przyszlosc_przewodnikoze_final.pdf

21 | S t r o n a

*Spalanie biomasy jest kwestią kontrowersyjną. Spalanie bioodpadów w specjalnych biogazowniach na pewno należy do działań proekologicznych. Niestety częstą praktyką jest też wycinka lasów oraz hodowla roślin na biomasę, co stanowi duże zagrożenie dla środowiska i klimatu z powodów, które zostały już wspomniane.

• Wprowadzanie rozwiązań prawnych i gospodarczych zgodnie z zasadą „zero waste”, która oznacza „brak śmieci” lub „brak marnowania”, poprzez generowanie jak najmniejszej ilości odpadów oraz ograniczanie zbędnej konsumpcji. Rozwiązania takie muszą skłaniać do wytwarzania produktów trwałych, zdatnych do naprawy bądź regeneracji, wytwarzanych z materiałów biodegradowalnych lub nadających się do recyclingu.

• Odbudowa ekosystemów oraz bioróżnorodności poprzez: ochronę terenów zielonych, naturalnych siedlisk zwierząt i drzewostanów (szczególnie naturalnych lasów mających ogromny wpływ na wychwytywanie CO2 z atmosfery, na regulację temperatury i wilgotności powietrza oraz będących siedliskiem wielu gatunków); zwiększanie powierzchni zielonych (lasów, parków, ogrodów, skwerów).

• Rozwój współpracy międzynarodowej oraz wsparcie ze strony społeczności międzynarodowej dla biedniejszych krajów, których nie stać na kosztowne zmiany społeczno- gospodarcze oraz rozwój nowych technologii. Zmiana klimatu jest zjawiskiem globalnym i bez wspólnego działania oraz międzynarodowej solidarności nie uda się uchronić przed katastrofą klimatyczną.

Jest to tym ważniejsze, że historycznie (od rewolucji przemysłowej), to rozwinięte kraje Zachodu są odpowiedzialne za zdecydowaną większość emisji gazów cieplarnianych.

• Rozwój nowych technologii pozwalających na: wykorzystanie nowych- odnawialnych źródeł energii, ograniczanie szkód środowiskowych, wychwytywanie i magazynowanie gazów cieplarnianych z atmosfery, produkowanie dóbr w sposób mało obciążający środowisko.

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

Energia ze słońca - promienie słoneczne na Ziemi w sposób naturalny ulegają przemianom w inne formy energii: w ciepło, energię elektryczną. Do wytwarzania ciepła z energii słońca służą kolektory słoneczne. Do produkcji energii elektrycznej- ogniwa fotowoltaiczne.

Energia z wiatru - wiatr jest wykorzystywany do produkcji energii elektrycznej za pomocą turbin wiatrowych.

Energia ziemi - energia geotermalna znajdująca się w skałach oraz w gorących wodach podziemnych jest wykorzystywana np. jako źródło ciepła do ogrzewania domów za pomocą pomp ciepła.

Energia odpadów - rośliny, odpady roślinne lub zwierzęce zwane biomasą* można spalać w instalacjach energetycznych, uzyskując energię cieplną.

Energia wody – jest wykorzystywana do produkcji energii elektrycznej dzięki zbiornikom wodnym utworzonym przez zaporę. Woda ze zbiorników jest kierowana na turbiny wodne wytwarzające prąd elektryczny.

22 | S t r o n a

Zmiany indywidualne

Niezależnie od konieczności zmian systemowych, wszyscy mamy wpływ na możliwość spowolnienia zmiany klimatu oraz ograniczenia jej skutków poprzez nasze działania i decyzje.

Musimy, w tym celu, zmieniać nasze nawyki i zachowania i tym samym redukować swój indywidualny ślad węglowy.

Możemy też, poprzez nasze decyzje obywatelskie i konsumenckie, wywierać presję na zmiany systemowe. Wybierając korzystne dla klimatu i środowiska rozwiązania i rezygnując z innych wymuszamy na politykach oraz biznesie zmiany. Gdy indywidualne zmiany nawyków i nasze wybory osiągną odpowiednią skalę – tzw. punkt przełomu, doprowadzą do zmiany systemu. Jeżeli jesteśmy dorośli możemy to robić sami. Dzieci i niepełnoletnia młodzież może zachęcać do tego rodziców.

Działania, które możemy podjąć

¹⁷

Możemy zainwestować w swoje otoczenie (jeżeli nie mieszkamy w domku jednorodzinnym tylko w budynku wielorodzinnym możemy do inwestycji namawiać administratora):

• Instalować odnawialne źródła energii (OZE): pompy ciepła, kolektory słoneczne, panele fotowoltaiczne, turbiny wiatrowe.

• Inwestować w termomodernizację swojego budynku oraz w energooszczędne sprzęty: źródła światła, sprzęt RTV/AGD, termostaty.

• Oszczędzać i gromadzić wodę - inwestować w przydomowe zbiorniki małej retencji, pozwalające na zachowanie wody opadowej w miejscu, gdzie ona spadła. Zbiorniki retencyjne gromadzą ją w okresie nasilonych opadów i stanowią rezerwuar wody na czas susz spowodowanych zmianą klimatu.

• Inwestować w zieleń: chronić zieleń i sadzić nowe drzewa i krzewy, założyć zielony dach lub pokryć zielenią ściany budynku, posadzić łąkę kwietną wokół domu lub na działce.

Możemy świadomie wybierać:

• Przemieszczać się niskoemisyjnie - korzystać z komunikacji miejskiej, kolei, roweru lub poruszać się pieszo, zrezygnować z lotów samolotem, jeśli nie są konieczne.

• Jeśli nie ma alternatywy dla samochodu, ze względu na zamieszkanie w miejscu gdzie komunikacja publiczna nie jest najlepsza – można przesiąść się do pojazdu spełniającego wysokie normy emisji spalin (elektrycznego, o napędzie hybrydowym) albo do mniejszego, o niższym zużyciu paliwa. Można dzielić swój pojazd z innymi (zabierać znajomych, podwozić do szkoły dzieci sąsiadów), dzięki temu mniej samochodów pojawi się na drogach.

• Świadomie korzystać z rzeczy: zużywać sprzęty do końca, naprawiać co tylko można, wymieniać się z innymi tym, czego już się nie chce lub nie potrzebuje, ograniczać korzystanie z przedmiotów jednorazowego użytku.

17 Źródło: portal Nauka o klimacie dla sceptycznych;https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/jaki-jest-twoj-slad-weglowy- i-czy-warto-go-redukowac-305

Ślad węglowy - nasz udział w emisji dwutlenku węgla wynikający ze sposobu życia: wykorzystania energii elektrycznej (sposobu korzystania ze sprzętów i urządzeń), sposobu podróżowania (wyboru środków transportu), konsumpcji (ilości kupowanych dóbr i usług oraz sposobu korzystania z nich).

23 | S t r o n a

• Kupować świadomie: kupować tylko to, czego naprawdę potrzebujemy, wybierać produkty trwałe i firmy odpowiedzialne społecznie i środowiskowo, kupować produkty lokalne (ich transportowy ślad węglowy jest mniejszy), kupować produkty używane. Warto zastanowić się, czy potrzebujemy tyle rzeczy, ile używamy: jedzenia, ubrań, sprzętów, gadżetów i czy musimy je wymieniać tak często?

Możemy zmieniać codzienne nawyki i zachęcać do tego rodzinę i znajomych:

• Oszczędzać energię elektryczną: ustawić lodówkę z dala od źródeł ciepła i często rozmrażać (pobiera wtedy mniej prądu), gasić światło w pomieszczeniach i wyłączać nieużywane urządzenia z kontaktu.

• Oszczędzać wodę: zamiast kąpać się w wannie, brać szybki prysznic, zakręcać wodę, kiedy się mydlimy czy myjemy zęby.

• Przygotowywać posiłki ekonomicznie: gotować pod przykryciem, piec kilka rzeczy w tym samym czasie.

• Wykorzystywać jedzenie: uczyć się gotowania z wykorzystaniem resztek jedzenia, zamrażać potrawy, których nie damy rady zjeść, dzielić się nadwyżkami żywności (food sharing). Około 1/3 produkowanej na świecie żywności się marnuje¹⁸.

• Ograniczać ilość mięsa, nabiału oraz egzotycznych produktów w diecie. Mięso, jaja i mleko są odpowiedzialne za ok. 80% śladu węglowego europejskiej diety, a egzotyczne produkty odpowiadają za emisje związane z ich transportem z odległych krajów¹⁹.

• Spędzać wakacje bliżej miejsca zamieszkania, rezygnując z transportu lotniczego.

Możemy angażować się w działania na rzecz ochrony klimatu:

• Zdobywać zweryfikowaną wiedzę w wiarygodnych źródłach na temat przyczyn, przebiegu i skutków zmiany klimatu oraz różnych działań koniecznych do podjęcia.

• Zdobywać informacje skąd biorą się i jak produkowane są towary, które chcemy kupić oraz jaką politykę klimatyczną i środowiskową prowadzą firmy z których usług i produktów chcemy skorzystać.

• Dzielić się nabytą wiedzą z rodziną, znajomymi, sąsiadami.

• Brać udział w akcjach społecznych na rzecz klimatu: manifestacjach, akcjach zbierania podpisów, happeningach, inicjatywach mających na celu zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych (np.

akcje dzielenia się przedmiotami, żywnością, usługami, akcje naprawiania i dawania drugiego życia sprzętom i urządzeniom).

• Zadawać politykom i urzędnikom trudne pytania na temat ich działań lub pomysłów działań na rzecz ochrony klimatu.

• Zachęcać dorosłych (rodzinę, znajomych) do brania udziału w wyborach i wybierania tych kandydatów, którzy mają świadomość zmiany klimatu oraz biorą odpowiedzialność za jakość życia i bezpieczeństwo obecnych i przyszłych pokoleń.

18 Źródło: portal Nauka o klimacie dla sceptycznych; https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/klimatyczny-slad-kotleta-386

19 tamże

24 | S t r o n a

V. ŹRÓDŁA INFORMACJI I LINKI DO DODATKOWYCH MATERIAŁÓW

Książki

E. Bińczyk; Epoka człowieka. Retoryka i marazm Antropocenu; Wyd. Naukowe PWN; Warszawa 2018 M. Popkiewicz, A. Kardaś, S. Malinowski Nauka o klimacie; Wyd. Sonia Draga, Warszawa 2019

D. Wallace-Wells Ziemia nie do życia. Nasza planeta po globalnym ociepleniu, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2019

Portale wiedzy

Nauka o Klimacie dla Sceptycznych: https://naukaoklimacie.pl Ziemia na Rozdrożu: https://ziemianarozdrozu.pl

Nauka dla Przyrody: https://naukadlaprzyrody.pl Chrońmy Klimat: http://chronmyklimat.pl Adapt City: http://adaptcity.pl

Materiały merytoryczne na otwartych licencjach do niekomercyjnego wykorzystania

Uniwersytet Warszawski: „Klimatyczne ABC. Interdyscyplinarne podstawy współczesnej wiedzy o zmianie klimatu”.

https://klimatyczneabc.uw.edu.pl/

WWF: „Pigułka klimatyczna”.

https://www.wwf.pl/sites/default/files/2020-02/WWF_PIGULKA_KLIMATYCZNA%20_2020.pdf WWF: „Polska dla pokoleń”

https://www.wwf.pl/sites/default/files/inline-files/2050%20Polska%20dla%20pokole%C5%84.pdf Ziemia na rozdrożu: „Guide Skepticism”.

http://ziemianarozdrozu.pl/dl/Guide_Skepticism_Polish.pdf Fundacja PAH: „A Ty Czujesz Klimat”.

https://www.pah.org.pl/app/uploads/2019/10/a-ty-czujesz-klimat_2019.pdf Instytut na Rzecz Ekorozwoju: „Czy jeszcze zdążymy”.

https://www.pine.org.pl/wp-content/uploads/2018/04/ochrona-klimatu_informator.pdf Instytut na Rzecz Ekorozwoju: „Poradnik adaptacji miasta do zmiany klimatu”.

https://www.pine.org.pl/wp-content/uploads/2019/07/poradnik_adaptcity.pdf Centrum Edukacji Obywatelskiej: „Zmiana klimatu”.

https://drive.google.com/file/d/1YlxgTHDeee-CXJRsiz009FCYL3vxQtFQ/view Greenpeace: „W trosce o przyszłość, czyli energia ze źródeł odnawialnych”.

https://storage.googleapis.com/planet4-poland-stateless/2019/09/d6cc7cda-w_trosce_o_przyszlosc_przewodnikoze_final.pdf Urząd m.st. Warszawy: „Strategia adaptacji do zmian klimatu dla m.st. Warszawy”.

https://zielona.um.warszawa.pl/sites/all/files/strategia_2030.pdf

Strony www z informacjami

Parlament Europejski: https://www.europarl.europa.eu/news/pl UNIC Warsaw: http://unic.un.org.pl

Zielona Warszawa: http://zielona.um.warszawa.pl

Materiały dydaktyczne na otwartych licencjach do niekomercyjnego wykorzystania (scenariusze lekcji, wskazówki dla nauczycieli, pomoce dydaktyczne itp.)

Centrum Edukacji Obywatelskiej: „Klimat to temat”.

https://ekologia.ceo.org.pl/sites/ekologia.ceo.org.pl/files/scen_bazowy_dla_starszych_ktt.pdf

Centrum Edukacji Obywatelskiej: „Lekcja z klimatem - jak poruszać zagadnienia związane ze zmianą klimatu na różnych przedmiotach”.

http://static.scholaris.pl/49/20131031_527234e59ead6/Lekcja%20z%20Klimatem.pdf Grupy Zagranica: "0,5 °C do zagłady" do bezpłatnego zamówienia.

http://zagranica.org.pl/co-robimy/edukacja-globalna/pakiet-edukacyjny-05-degc-do-zaglady Greenpeace: „W trosce o przyszłość, czyli energia ze źródeł odnawialnych”.

https://storage.googleapis.com/planet4-poland-stateless/2019/09/5857b0e3-scenariusz_3_z_obserwacjami_online.pdf

Filmy

Punkt krytyczny- Energia od nowa- długi: https://www.youtube.com/watch?v=lAwX_n8paQ4 Punkt krytyczny- Świadoma konsumpcja: https://www.youtube.com/watch?v=nVLu-30qEhY Punkt krytyczny- Energia ze słońca: https://www.youtube.com/watch?v=hwHOVID4sJc Punkt krytyczny- Schyłek węgla: https://www.youtube.com/watch?v=NPOciHnRLCY Punkt krytyczny- Energia z wiatru: https://www.youtube.com/watch?v=Z3v_3z5p0Zo Punkt krytyczny- Rewolucja żywieniowa: https://www.youtube.com/watch?v=rck37mMECeA Punkt krytyczny- Energia w naszych domach: https://www.youtube.com/watch?v=UwdOZORkO3w Punkt krytyczny- Alternatywny transport: https://www.youtube.com/watch?v=CresmxvV2cg

25 | S t r o n a

Punkt krytyczny- klimat się zmienia: https://www.youtube.com/watch?v=8xat0mNjktw Gazeta Wyborcza „Globalne Ocieplenie”: https://www.youtube.com/watch?v=ibgUl4RGA8w

Grupa Zagranica- 0,5 °C do zagłady: https://www.youtube.com/watch?v=3m_HsIvgamo&feature=youtu.be Jaką cenę zapłacimy? — 7 metrów pod ziemią: https://www.youtube.com/watch?v=WTN3JhmqlfU Wykład „Klimatyczne fakty i mity”: https://www.youtube.com/watch?v=9P51LkAtwyk

„Można panikować”; https://www.youtube.com/watch?v=osm5vyJjNY4

26 | S t r o n a

Załącznik 1

ZADANIE DOMOWE

Poniżej znajdziesz opis trzech zadań domowych. Możesz zrobić wszystkie lub wybrać jedno lub dwa - takie, które najbardziej Cię zainteresowały.

1. Wybierz i obejrzyj dodatkowy film z cyklu „Punkt Krytyczny” dotyczący zmiany klimatu. Filmy znajdziesz na serwisie YouTube.

Po obejrzeniu filmu napisz krótką rozprawkę (1 strona A4), w której postaraj się odpowiedzieć na następujące pytania:

­ Co było głównym tematem oglądanego filmu- jakie aspekty zmiany klimatu poruszał?

­ Jakie było dla Ciebie najważniejsze przesłanie oglądanego filmu?

­ Do jakich działań nawołuje obejrzany przez Ciebie film?

2. Korzystając z kalkulatora śladu węglowego, oblicz swój ślad węglowy. Na podstawie wyników obliczeń napisz plan redukcji śladu węglowego w swoim życiu. Plan powinien zawierać konkretne działania, które możesz zrealizować, nawet te drobne. Jeśli nie masz bezpośredniego wpływu na jakiś obszar życia, możesz w planie uwzględnić punkty polegające na zachęcaniu rodziców do działań lub zmian. Możesz skorzystać z kalkulatora zamieszczonego na stronie www:

http://ziemianarozdrozu.pl/kalkulator lub innego, pochodzącego z wiarygodnego źródła.

3. Poszukaj w Internecie dodatkowych informacji, które demaskują następujące mity dotyczące zmiany klimatu:

­ Nie ma żadnej zmiany klimatu. To, co obserwujemy, to naturalne, przejściowe wahania pogody.

­ Zmiana klimatu wprawdzie ma miejsce, ale jest to proces naturalny, jaki miał miejsce wielokrotnie w dziejach Ziemi i człowiek nie ma z tym nic wspólnego.

­ Człowiek emituje za mało gazów cieplarnianych w stosunku do emisji naturalnych oraz nie wycina takich ilości lasów, żeby to miało poważny wpływ na zmianę klimatu.

­ Wśród naukowców nie ma zgody co do tego, czy klimat się zmienia i czy człowiek ma na to wpływ.

Napisz krótką rozprawkę (1 strona A4), w której obalisz opisane wyżej mity.

W swojej argumentacji opieraj się na sprawdzonych faktach i wynikach badań oraz opiniach ekspertów.

Korzystaj z wiarygodnych źródeł informacji, do których należą:

­ Opinie naukowców specjalizujący się w takich dyscyplinach, jak fizyka atmosfery, klimatologia, nauka o ziemi, nauka o ekosystemach i pokrewne.

­ Organizacje i instytuty naukowe zajmujące się badaniami klimatu, atmosfery, ekosystemów.

­ Uznane pisma i portale naukowe, prowadzone przez naukowców, popularyzatorów nauki lub wyspecjalizowanych dziennikarzy.

­ Znane organizacje społeczne, specjalizujące się w walce o ochronę klimatu i środowiska oraz w edukacji na ten temat.

27 | S t r o n a

Załącznik 2

ARKUSZ DO ĆWICZENIA- PLAN DZIAŁAŃ

Co mogę zacząć robić już teraz, żeby przyczynić się do spowolnienia czy wyhamowania zmiany klimatu? Czyjej pomocy do tego potrzebuję?

28 | S t r o n a