FR A N C ISZ E K M A C IA K , ST E F A N L IW SK I
W PŁY W W YSO KICH (M ELIO RA CY JN Y CH ) D A W EK PO PIO Ł Ó W Z W ĘGLA BRUN ATN EGO I K A M IEN N EG O NA PLO N O W A N IE
I SK ŁAD C H EM IC ZN Y R O ŚLIN NA G LEBIE P IA S K O W E J
Z akład P rzy ro d n iczy ch P o d sta w M elio ra cji SGG W — A R w W arszaw ie
W STĘP
Około 95% -energii elek try c z n e j w n aszy m k r a ju pochodzi ze spala n ia w ęgla i stąd rodzi się p o trz e b a zagospodarow ania ogrom ny ch iloś ci popiołów i ich składow isk. D otychczasow e re z u lta ty b a d ań n a d r e k u lty w a c ją składow isk, pom im o w y stęp u jący ch n iek o rz y stn y c h d la roś lin w a ru n k ó w w zrostu, w y k azały m ożliw ość u p ra w y na nich w ielu ro ślin [10, 11] oraz n ie k tó ry c h g atu n k ó w d rz e w i krzew ów [15]. P o nadto istn ieje m ożliw ość wszczęcia na h ałd ach pod w pływ em zabie gów ag ro tech n iczn y ch procesów glebow ych [10, 13].
D rug i k ie ru n e k u ży tk o w a n ia rolniczego popiołów to n aw ożen ie nim i gleb po w cześniejszym przek o m p o sto w an iu ich z k w aśn y m to rfe m [16, 17], ob o rn ik iem [18] bądź z osadem z oczyszczalni ścieków [1], ponadto bezpośrednie stosow anie popiołów jako naw ozów , szczególnie jako na wozów w apniow o-m agnezow ych. T en o s ta tn i sposób n ie je s t now y, o czym św iadczy w iele prac badaw czych z tego zak resu w yk o n an y ch w N iem czech, A nglii, C zechosłow acji i w in n y ch k ra ja c h p ro d u k u ją c y c h duże ilości popiołów w w y n ik u sp alan ia zarów no węgla kam iennego, ja k i b ru n atn e g o . W obec z n a jd u jąc y c h się często w popiołach znacz n y ch ilości w apnia, m agn ezu i m ik ro elem en tó w n iek tó rzy a u to rz y [1, 7, 8, 20] zalecają użycie ich jako naw ozu w apniow o-m agnezow ego, za w ierającego m ik ro elem en ty . D ośw iadczenia w eg etacy jn e w ykazały je d n ak, że duże d aw ki popiołu z węgla kam ien nego stosow ane do g leby m in e raln e j d ziałały n iek o rz y stn ie na n iek tó re ro ślin y [7, 1 2, 2 0]. O b ja w y tak ie notow ano także dla popiołu z w ęgla b ru n atn e g o (z zagłębia konińskiego), k tó ry okazał się to ksyczny dla jęczm ienia i słonecznika [11, 1 2]. W popiołach w y stę p u ją często toksycznie d ziałające na ro śli ny glin, żelazo, m an g an i bor, jeśli z n a jd u ją się tam w ilościach n a d
82 F. Maciak, S. L iw ski
m ie rn y ch [14]. K ilk u badaczy (19, 2, 3, 5] w dośw iadczeniach w eg eta cyjn ych nad w pływ em dużych daw ek popiołów z węgla k am ienn ego na ro ślin y stw ierdziło o bjaw y podobne do zatru cia ich m angan em i gli
nem. Je d e n z nich [5] znalazł znaczną zaw artość glinu w k o rzen iach jęczm ienia rosnącego w środow isku alkalicznym i stw ierdził, że o p rzysw ajaln o ści g lin u d e c y d u je zm iana pH . Jęczm ień je s t zdolny sor- bować glin z koloidalnego tle n k u glin u p rzy zetknięciu się z nim korze niam i. G lin w y trąc a się bow iem jako w odo rotlenek lub fo sfo ran w sk u te k zm niejszonego pH pod w pływ em soku kom órkow ego roślin. W ów czas objaw ia się niedobór fo sfo ran u w częściach n a d ziem n y ch roślin, przy rów noczesnym n ag rom adzen iu się g linu i fosforanów w k o rze niach. Na niedobór fosforu, zw iązany z uw stecznieniem się tego p ie rw ia st ka przez glin i w apń w popiołach, w sk azu ją w y n ik i dośw iadczeń nad re k u lty w a c ją popiołów z węgla b ru n atn e g o [1 1, 1 2].
Szkodliw ość popiołu na ro ślin y p rzy p isy w a n a je s t rów nież n a d m ie r nej zaw artości b o ru i m an g an u [2, 3, 10]. Rów nież i inne p ierw ia stk i z a w arte w popiołach m ogą szkodliw ie oddziaływ ać n a rośliny. W są siedztw ie e le k tro w n i w ęglow ej w popiele o padającym na ro ślin y zna leziono ołów, cynk, m iedź, n ik ie l i arsen , a także 'toksyczne ilości S 02 [8]. Z naczne ilości m e ta li ciężkich w ró żnych popiołach zostały stw ie r dzone tak ż e i w naszych b ad an iach (14]. Je d n a k ż e w ielu au torów n o tu je k o rzy stn e e fe k ty p rz y bezp o śred nim naw ożeniu popiołem gleby [16,
17], a tak że p rzy jej o d kw aszaniu ty m p ro d u k tem [1, 16, 17].
P rz y stosow aniu w ysokich d a w e k popiołów poza w apniem i m a g n e zem znaczną rolę o d egrać m ogą z a w arte w n ich części ilaste, w p ły w a jące k o rzy stn ie i często d łu g o trw a le n a w łaściw ości fizykochem iczne gleb, szczególnie piaskow ych.
C elem nin iejszy ch b ad ań było o k reśle n ie w pływ u ró żnych d aw ek popiołów z węgla k am ien n eg o i b ru n atn e g o na plonow anie ro ślin i ich skład chem iczny na glebie piaskow ej. D ośw iadczenia w eg etacy jn e p ro wadzono w ciągu k ilk u la t (1-6), ro z p a tru ją c w pływ różnych popiołów na ro ślin y w płodozm ianie zarów no w dośw iadczeniach w azonow ych, ja k i polow ych.
M A T E R IA Ł I M ETO D Y K A B A D A Ń
M ateriał do b a d a ń sta n o w iły popioły z różnych elektrow ni, u ż y te do naw ożenia (tab. 1), oraz próbki m a te ria łó w ro ślin n y ch u zy skan y ch w dośw iadczeniach w eg etacy jn ych .
W m a te ria le pop ielny m i ro ślin n y m określono: fosfor — k o lo ry m e trycznie, potas i sód — fotopłom ieniow o, azot ogółem — m etodą K je l- dahla, bor — k o lo ry m etry czn ie z k u rk u m in ą , m agnez, glin, m iedź, m angan, żelazo, chrom , cynk i ołów — m etodą atom ow ej sp ek tro fo to m etrii ab so rp cyjnej.
Mechanical com p osition , c o n ten t o f r .in o ra l elem en ts and some p h y sic o -c h e m ic a l p r o p e r tie s o f ash es fro^i v a r io u s dumps
M iejsce pobrania popiołów i składow isko
Skład mechaniczny % M echanical compo s i t i o n - % pH P o p ió ł surowy Crude S i ° 2 N ogó łem T o ta l i:
KgO IJa20 CaO MgO I j ? e 2°3 P2°5 ! cu j I Mn I ' [ Zn РЪ Cr В ro zp . S o lu Ash sam pling p la c e s
and dumps - 0 ,11 ,0 - 0 , 1 - < С ,02 H20 ash b le В
w procen cie :3.ÛW — 4 Y"l per сэ nt of ' ppm
mm -» JULl
E lektrow nia Konin В, mokre
Konin power p la n t В, v/et
42 49 9 11,1 9 3 ,5 0 7 1 ,1 8 0 ,0 2 0 , 0 3 0 , 0 6 19,2 0 2 , 8 7 i , e o 0 ,0 1 7 ,2 31 4 2 8 , 4 1 6 , 0 35,5 34,0
E lektrow nia Konin 3 , z e l e k t r o f ilt r ó w ' Konin pov/er p la n t B, frcai e l e c t r o f i l t e r s
39 55 6 1 1,2 9 2 ,6 4 47,78 0 , 0 0 0 , 0 6 0 , 0 4 2 8 ,3 0 7 ,3 2 3 ,5 0 0 , 1 1 10 ,4 1250 4 1 ,6 I
E lektrow nia Adamów B, suche Adamów power p la n t В9 dry 36 41 23 9,1 9 6 ,2 3 6 2 ,3 8 0 ,0 8 0 ,3 3 0 ,0 5 13,20 1 , 1 6 3 ,4 1 0 ,1 3 2 4 ,0 544 6 0 ,5 16,9 4 1 ,0 2 8 ,6 E lektrow nia S ie k ie r k i K, suche S ie k i e r k i power p la n t K, dry 47 36 17 9 ,2 9 3 ,1 0 73,26 0 , 1 6 ; 0 ,07 0 ,0 5 3 ,0 2 1,42 5,01 0 ,2 5 95 ,5 646 247 34,0 5 6 ,0 2 0 ,6
E lektrow nia Żerań K, mokre Żerań power p la n t K, wet 56 33 1 1 10,9 9 6 , 0 8 8 3 , 2 0 0 ,0 8 0 ,1 8 0 ,1 4 4 ,8 3 2 ,1 0 1,53 0 ,3 0 4 3 ,5 430 i I i 13 7 30 ,0 25 ,0
E lektrow nia Jaworzno K, mokre
Jaworzno power p lan t K, wet 62 34 4 9 ,4 95 ,8 0 8 2 ,1 5 0 , 0 3 I 0 ,0 9 I 0 ,0 3 4 ,9 3 1,41 3 , 1 5 0 , 0 2 5 0 ,3 413 231 2 4 , 0 1 1 , 6 a i , 5
E lektrow nia Skawina K, mokre
Skawina power p lan t K, wet
16 41 43 8 ,9 9 6 ,0 4 8 5 ,0 3 0 , 0 6 0 ,3 6 0 ,1 7 5 ,9 3 I j
1,46 4 ,8 3 0 ,0 4 7 2 ,2 586 171
E lektrow nia K ozienice K, z e le k t r o f ilt r ó w K ozienice power p la n t K, from e l e c t r o f i l t e r s 35 50 15 10,5 93,64 i i Г"» CO 0 ,2 7 0 ,0 5 1 ,7 0 i 1,07 I 0 , 3 6 41,6 316 171
В - p o p ió ł z węgla brunatnego - brown c o a l ash К - p o p ió ł z węgla kamiennego - hard c o a l ash
00 0 0 W p ły w n a w o ż e n ia p o p io łe m z w ęgla na u p r a w ia n e r o ś li n y
84 F. Maciak, S. L iw ski
D ośw iadczenia polow e prow adzono m eto d ą losow anych bloków w 4 p o w tó rzen iach (poletk a 20 m 2), w azonow e w 4 pow tó rzen iach, p rzy zastosow aniu na w azon M itsch erlicha 7,5 k g g leb y i 450 g popiołu (odpow iada to ok. 120 't/ha), 110 g С а С 03 (ок. 25 't/ha) i 6 g M g S 0 4.
D ośw iadczenia liz y m e try c z n e założono w w azonach w ysokości 50 cm, o p o w ierzchn i 908 cm2 w 3 pow tórzeniach. W azony do dośw iadczeń li zy m e try c z n y c h n a p e łn ian o 15 kg m in e raln e j gleby, do k tó re j w p ro w adzono daw ki odpow iadające 400 t popiołów n a h e k ta r (tab. 3).
D ośw iadczenia polow e n a d m elio ra c y jn y m i naw ozow ym w pływ em popiołów prow adzono n a glebie piask o w ej w Z astow ie (k. W arszaw y). Rów nież dośw iadczenia w azonow e i liz y m e try c z n e z tego za k re su w y konano na tej sam ej glebie; je s t to gleba ty p u bielicow ego, o c h a ra k te rz e p ia sk u lekko gliniasteg o w w a rstw ie o rn ej, zalegającego (do 1,5 m) na piasku luźnym , średnio- lub g ru b o ziarn isty m , łatw o p rze puszczalnym , o pH 4,7.
W szystkie dośw iadczenia w eg etacy jn e założono w czesną w iosną, a odpow iednie d aw k i p o w ie trz n ie suchych popiołów lub w ęglanu w apnia zastosow ano na p o w ierzch n ię gleby. N astęp n ie popioły w ym ieszano z w ierzch nią w a rstw ą w do św iadczeniach w azonow ych i liz y m e try c z n y ch lub p rzy o ra n o na głębokość 0-25 cm. W dośw iadczeniach polo- w yeh każdorazow o pod ro ślin y stosow ano naw ożenie m in e ra ln e ; w do św iadczeniach w azonow ych i liz y m e try c z n y c h daw ano na w azon po 1 g N, P2O5 i K A w d o św iadczeniach p o low ych — na 1 ha po 80 k g N,
P2O5 i K A A zot stosow ano w fo rm ie 34,5-procentow ej s a le try am ono
w ej, fosfor w form ie 46-procentow ego superfosfaitu granulow anego, p o ta s jak o 57-procentow ą sól potasow ą.
W celu porów nania plonów z dośw iadczeń w eg e tac y jn y ch p rze p ro wadzono analizę w a ria n c ji w edług S nedecora d la P = 0 ,0 5 i P = 0,01.
W Y N IK I B A D A Ń
U ży te do naw ożenia popioły różn iły się m ięd zy sobą: pochodzeniem , sposobem o trz y m y w a n ia i m iejscem p o b ran ia (tab. 1). Popiół z e le k tro w n i K o nin z w ęgla b ru n a tn e g o pochodził ze składow iska m okrego (tra n sp o rto w a n y hyd rau liczn ie) i z e le k tro filtró w e le k tro w n i. Popiół z e le k tro w n i A dam ów z w ęgla b ru n a tn e g o pochodził ze składow iska suchego (tra n sp o rto w a n y na składow isko za pom ocą taśm ociągów ). P o zostałe popioły (elektrow nie: S iekierki, Ż erań, Jaw orzno, Skaw ina, K o zienice) pochodzące ze składow isk suchych, m o k ry c h oraz z e le k ro fil- trów , otrzym ano z węgla kam iennego.
W n o m en k la tu rz e e n e rg e ty c z n e j popioły ze składow isk o kreślan e są jako m ieszaniny żużlow o-popiołow e, z e le k tro filtó w zaś — jako po piół lotny.
m ało n ato m ia st części szkieletow ych. N iektóre z nich zaw ierały duże części n a jd ro b n iejszy c h (< 0 ,0 2 mm). D otyczy to szczególnie popiołów z ele k tro w n i S k a w in a i A dam ów . W szy stkie u ż y te do naw o żenia p o pioły od znaczały się w ysoką alkalicznością (pH 8,9-11,2), a n ie k tó re znaczną zaw arto ścią waipnia i m agnezu. Duże ilości w apnia i m ag n ezu z aw ierały popioły pochodzące ze spalan ia w ęgla b ru n a tn e g o e le k tro w n i K o n in i A dam ów . Ilość CaO w popiołach w ahała się w g ran icach 13,2-28,3%, zaś MgO — 1,16-7,32%, p rzy czym popioły w y c h w y ty w ane w e le k tro filtra c h b y ły bo gatsze w w apń i m agnez od pochodzą cych ze składow isk. Są to w arto ści śre d n ie z analiz popiołów u ż y ty c h do dośw iadczeń polow ych i w azonow ych. «Należy je d n a k podkreślić dużą zm ienność w składzie chem iczny m popiołów z tego sam ego składo w iska, co w iąże się z ro dzajem spalonego węgla i sposobem tra n s p o r tu [14]. Poza w ap n iem i m agnezem w y stę p u ją w popiołach w znacz n y ch ilościach rów nież inne p ierw iastk i, ja k m angan, m iedź, cy n k i bor. Z w y ją tk ie m m iedzi w y stę p u ją one w w ielu p rz y p a d k a c h w n a d m iarze, co należy wziąć pod uw agę p rzy doborze roślin u p raw n y ch , naw ożonych popiołam i. Ilość k rzem io n k i w b a d a n y ch popiołach w aha się w g ran ic ac h 47,78-85,03%, co w sk a z u je n a sp alan ie gorszej jakości w ęgla.
W d uży ch m elio ra c y jn y c h daw k ach zaw arta w popiołach k rzem io n ka m oże odg ryw ać rolę lepiszcza p iaszczy stych fra k c ji gleb, p olepsza jąc ty m sam ym ich s tru k tu rę i stosun k i w odne.
W PŁY W POPIO ŁÓ W N A PLO N O W A N IE R O ŚLIN
W p ły w u ż y ty c h popiołów na polepszenie p ro d u k ty w n o śc i gleb le k kich n ależy ro zp a try w a ć w dłuższy m o k resie czasu, tj. w płodozm ia- nie, b iorąc pod uw agę c h a ra k te r g leb y oraz rodzaj i d aw k i stosow a ny ch popiołów . W w ielo letn ich d ośw iadczeniach w azonow ych (tab. 2) ro zp a try w a n o w pływ daw ek w apnia, m ag n ezu o raz różnych popiołów w ilościach 450 g na wazon (co odpow iada ok. 120 t/h a) na plon ow an ie s a ła ty i ow sa w ro k u 1973, a w d z ia łan iu n astępczym na p lo n y jęcz m ienia jareg o (1974 r.), b u rak ó w p a ste w n y c h (1975 r.), pszen icy ja re j (1976 r.), owsa (1977 r.) i jęczm ienia jarego (1978 г.).
We w szystkich lata ch widoczne jest dodatnie działanie popiołów na p lonow anie roślin. D odatek popiołów do g leb y kw aśn ej piaszczystej spow odow ał sta ty sty c z n ie udow odniony w zrost plonów ro ślin w k o le j n y ch la ta c h 1973-1978, n a jw y ż sz y je d n a k e fe k t plonow ania uzyskano w la ta c h 1974-1978 dla ziarn a owsa, jęczm ienia jarego, pszenicy ja re j i jęczm ienia jarego . C h a ra k te ry s ty c z n e jest, że p lo n y abóż, a tak że b u rak ó w p a ste w n y c h b y ły często ró w n e bądź w yższe w w azo nach z do d atk iem popiołów niż z d o d atk iem w ęglanu w apnia i sia rc za n u m ag nezu. N ie stw ierdzo n o dużych różnic w d ziałaniu naw ozow ym
popio-a b e 1 a 1.
Plony r o ś l i n z piaskow ej nawożonej popiołe:.'. v; stosunku V.'O ton 11a h ek ta r /4 5 0 g na wazon/ D ośw iadczęnie wazonowe
Y ie ld s o f p la n ts from sandy s o i l f e r t i l i z e d w ith ash a t the ro te o f 120 t ргг h e c ta r e /4 5 0 g per p o t / Pot experim ent
W p o szczęg ó ln y ch la ta c h / z wazonu w gramach/ In p a r tic u la r y ea rs /from pot in gram s/
1973 1974 1975 1976 1977 1978
Kombinacja - V ariant
pH
g le b y s a ła t al e t t u c e ow ies 33oaL jęczm ień ja r y summer b a r le y buraki pastewne fodder b e e ts p s z e n ic a ja ra o a tsow ies
jęczm ień ja r y summer b a r ie j s o i l
pH z ie lo n a ziarn o słoma z ia rn o słoma korzen ie l i ś c i e z ia r n o słoma zia r n o słoma z ia r n o słoma gro en
m atter
g ra in straw g ra in straw r o o ts le a v e s g r a in straw g r a in straw g r a in straw
Gleba p lu s: - s o i l р1из: NP К 4 .8 35,7 30,5 119,0 1 9 ,0 104,0 8 7 ,5 2 3 ,8 4 ,5 11,5 1 5 ,3 48,8 1 3 ,3 2 2 ,3 NPK + СаС03х 6,6 100,7 34,0 117,2 38,2 1 14,8 1 19,7 2 4 ,8 14,1 14,7 15,1 46,6 30 ,5 4 1 ,5 NPK + CaC03 + MgS04 6,6 78,0 30,0 127,0 3 1,0 1 2 9 ,0 122,2 2 6 ,5 15,1 15,5 15 ,6 4 9 ,1 3 1 ,2 4 2 ,0 NPK + m iesza n in a żużlow o- popiołow a z e le k tr o w n i Konin NPK + s la g -a s h m ixture from th e Konin power p la n t 6,6 112,5 3 3,5 1 34,5 25,8 101,2 126,8 2 9 ,0 1 9,2 1 6 , 8 1 9 ,5 6 1 , 2 3 5 ,2 3 8,5 NPK + m iesza n in a żużlow o- popiołow a z e le k tr o w n i Adamów NPK + s la g -a 3 h mixture from th e Adamów power p la n t 6 ,5 86,8 3 5,0 145,2 30,0 102,0 131,2 2 4 ,5 1 7 ,6 15,5 19,1 59,1 37 ,0 38,0 NPK + m iesza n in a żużlow o- popiołow a z e le k tr o w n i S kawina NPX + s la g -a s h m ixture from the Skawina power p la n t 6 ,4 9 4 ,0 39,2 125,8 4 0 ,0 9 1 ,0 126,0 2 9 ,2 1 6 ,3 17,4 1 9 ,3 60,6 3 4 ,2 35,5 NPK + m ieszan in a żużlow o- popiołow a z e le k tr o w n i S ie k i e r k i 1ГРК + s la g -a s h m ixture from th e S ie k i e r k i power p la n t 6 ,4 9 6 ,3 4 9 ,5 1 3 8 ,5 36 ,5 9 9 ,5 116,8 29-0 1 9 ,3 17,8 1 9 ,3 60,6 36,0 3 5 ,5 IHR 0 ,0 5 w g z .razor.u LSD 0 .0 5 in g per pet ÎIIR 0 ,0 1 w g z wazonu LSD 0 .0 1 in g por pot da-,7k i wapnia " /y rio sły 1
5 ,9 0 ,2 10 rju a zo ri /o\'o>o 25 t / h a / 6 ,5 4 ,9 5 ,3 3 ,9 6 ,3 7,1 - Calcium r a t .л? ' »nourt 3 ,6 l l , 7 to 110 ; 3,5 4 ,3 J pi; Г OOt Г .З 1,8 3,1 2 ,4 ; /a b o u t 25 t v»'.;r 2 ,5 .3,5 hü c t :.ге/ 7 ,8 1 0 ,6 3 ,7 5,1 3 ,9 5 ,4 86 F . M a c ia k , S . L iw s k i
łów z w ęgla b ru n atn e g o (Konin, Adam ów) i z w ęgla kam iennego (Ska w ina, S iekierki).
W dośw iadczeniu ilizym etrycznym (tab. 3) z d u ż y m i d a w k a m i (od p ow iadający m i 400 t/h a) ipopiołów lo tn y c h z ele k tro w n i K onin i K ozie nice o raz m ie sz an in y żużlow o-popiołow ej z elektrow tni S iek ierk i i A da m ów analizow ano ich w pływ n a plo n y ro ślin i w łaściw ości podsiąkow e zm ienionej gleb y. R ów nocześnie b ad an o tak że działan ie w ęglan u w ap n ia (25 t/ha). L izy m etry um ieszczono pod dachem , zaw ierały one 20- -c e n ty m e tro w ą w arstw ę g leb y u p raw n e j i 30-oentym etrow ą w arstw ę podglebia. R ośliny k o rzy sta ły z w ody przez podsiąk k a p ila rn y (lu stro w ody znajdow ało się na głębokości 45 cm). G leba była tak a sam a ja k w op isan y ch dośw iadczeniach w azonow ych i polow ych.
W pierw szy ch dw óch la ta c h dośw iadczeń (1976-1977) uzyskano isto t n e zw yżki plonów pszen icy i ow sa w k o m b inacjach z d o d a tk ie m p o piołów , n a to m ia st w ro k u 1978 zw yżki -te b y ły sta ty sty c z n ie n ieistotn e, aczkolw iek m ożna było zauw ażyć ta k ż e zw iększenie plonów jęczm ie nia jare g o w liz y m e tra c h naw ożonych m ieszan in ą żużlow o-popiołow ą
T a b e l a 3
Plony r o ś l i n z g le b y piask ow ej nawożonej popiołem w stosu nku 400 t/h a D ośw iad czenie liz y m e tr y c zn e
Y ié ld e o f p la n ts from sandy s o i l f e r t i l i z e d w ith a sh e s a t the r a te o f 400 q per h e c ta r e L y sim etric experim ent
pH g le b y Z liz y m e tr u w gramach Prom ly s im e te r s in grams Kombinacja - V ariant 1976 1977 1978 s o i l
pH p s z e n ic a ja ra summer wheat ow ieso a ts jęczm ień ja r y summer b a r le y z ia r n o
g r a in słomastraw z ia r n og r a in słomastraw z ia r n og r a in słomastraw Gleba p lu s : - S o i l p lu s:
NPK 4 ,8 15,1 2 3 ,1 4 1 ,0 7 5 ,6 5 0 ,3 6 6 ,6
NPK + CaC03 , 25 t /h a 6 ,6 1 5 ,4 2 3 ,0 4 7 ,3 9 8 ,1 6 7 ,0 7 5 ,6 NPK + p o p ió ł lo tn y z e le k tr o w n i Konin
HPK + v o l a t i l e ash from the Konin power p la n t
7^8 1 8 ,9 3 0 ,2 4 6 ,3 7 7 ,0 4 9 ,0 5 5 ,0
NPK + p o p ió ł lo tn y z e le k tr o w n i K ozie n ic e
NPK + v o l a t i l e ash from the K o zien ice power p la n t
7 ,1 2 0 ,3 3 5 ,4 6 4 ,1 199,0 6 2 ,3 '6 8 ,0
NPK + m iesza n in a żużlow o-pop iołow a z e le k tr o w n i S ie k i e r k i
NPK + s la g - a s h m ixture from the S i e k ie r k i power p la n t
7 ,3 1 7 ,5 3 2 ,5 5 8 ,0 13 6 ,0 7 4 ,0 9 9 ,6
NPK + m iesza n in a żużlow o-p op iołow a z e le k tr o w n i Adamów
NPK + s la g - a s h m ixture from the Adamów power p la n t 7 ,2 .19,0 3 3 ,9 6 2 ,6 140,6 5 3 ,0 7 7 ,5 NIR 0 ,0 5 g z liz y m e tr u LSD 0 .0 5 g /ly s im e t e r 3 ,6 5 ,1 1 6 ,3 7 3 ,2 r ó ż n ic ei s t o t n e n i e -NIR 0 ,0 1 g z liz y m e tr u LSD 0 .0 1 g /ly s im e t e r 5 ,1 7 ,1 2 2 ,9 102,6 d if f e r e n c e si n s i g n i f i c a n t
î l o n j ï o i l l û 2 g le b y pia sk o w ej naw ołonej wysokim i dawkami p o p i o ł u D ośw iadczenie polowe
ï l i l d f l o t p la n ts from sandy a o i l f e r t i l i z e d w ith h ig h ash r a t e s F i e l d experim ent
q/*ia
1974 1975 1976 1977 1978
Kombinacja ~ V*xi%ai pH
g le b y jęczm ień ja ry summer b a r le y ziem n ia k ip o ta to e s неra d ela s e r a d e lia w in ter raperzepak ozimy wyka + ow ies v e tc h + o a ts ziem n ia k ip o ta to e s pH zia rn o
g r a in słomastraw kłębytu b ers z ie lo n a masa green m atter zia rn oseed dry m attersucha masa
k łęb y tu b ers Gleba p lu st - c o i l p lu a i NPK 4 ,8 2 8 , 5 64,2 203,0 8 0 , 7 2 . 9 2 5 , 3 1 8 9 ,0 NPK + CaC03, 25 t /h a 6,8 3 1 ,5 6 4 ,0 2 5 1 ,2 8 3 ,7 6 , 4 3 1 ,7 196,0 NPK + p o p ió ł lo tn y z e le k tr o w n i Konin, 100 t /h a NPK + v o l a t i l e ash from th e Konin power p la n t , . 100 t/h a
7 , 2 2 8 ,0 6 2 , 5 2 1 8 ,0 95,0 5 , 3 30,0 2 0 8 ,0
NPK + p o p ió ł lo tn y % e le k tr o w n i Xonln, 200 t / h a NPK + v o l a t i l e ash from th e Konin power p lan t* 200 t/h a
7 , 4 3 1 , 5 8 0 ,0 1 7 7 , 5 105,0 3 ,8 2 8 , 7 2 0 3 ,0
NPK + p o p ió ł lo tn y z e le k tr o w n i Konin, 400 t ^ ia NPK. + v o l a t i l e ash from the Konin power p la n t, 400 t/h a
7 , 7 2 4 , 5 7 5 , 5 188,7 n o ,? 3 , 1 2 1 , 7 1 8 7 , 0
NPK + m ieszanina óużlow o-popiołow a z e le k tr o w n i S i e k i e r k i, 100 t/h a
NPK + s la g -a s h m ixture from the S ie k ie r k i powex p la n t, 100 t/h a
6,7 26,0 5 6 , 5 2 1 б ,3 86,6 M 3 1 , 5 101,0
NPK + m ieszanina żu żlow o-pop iołow a г e le k tr o w n i S i e k i e r k i, 200 t/h a
NPK + s la g -a s h m ixture from the S ie k ie r k i powef p la n t, 200 t/h a
7 , 3 2 5 , 0 6 2 , 5 200,0 7 8 , 4 3 ,2 33,5 1 9 7 , 0
NPK + m ieszanina żużlow o-popiołow a Ł e le k tr o w n i S ie k i e r k i, 400 t/h a
NPK + s la g -a s h m ixture from tùa s i e k i e r k i power p la n t, 400 t/h a 7 , 2 2 1 , 5 66,0 20 0 ,5 8 6 ,7 4 , 4 &5,5 211,0 NIR 0 ,0 5 w q/ha LSD 0 ,0 5 in q/ha NIR 0,01 w q/ha LSD 0,01 in q/ha 3 , 5 5 , 0 7 ,5 Ю,0 17,5 24,0 ró żn ic e n i e is t o t n e i n s i g n i f i c a n t d if fe r e n c e s 1,1 1 , 5 ró żn ice n ie is to t n e in s i g n i f i c a n t d if fe r e n c e s 2 6 ,3 3 5 ,9 88 F . M a c ia k , S . L iw s k i b b e j a 4
z S ie k ie rek i A dam ow a o raz -popiołem lo tn y m z K ozienic w p o rów n a n iu do liz y m e tró w bez d od atk ó w popiołów.
W d ośw iadczeniach polow ych z d aw k am i w ynoszącym i: 100, 200' i 400 t/h a popiołów lo tn y c h i m ie sz an in y żużlow o-popiołow ej z e le k tro w n i K o nin i S iek ierk i n a .glebie piaskow ej w Z astow ie (tab. 4) o trz y m ano w ciągu p ierw szy ch dw óch la t n iezn aczn y do d atn i w p ły w .po piołów n a p lon o w an ie ro ślin i to ty lk o w n ie k tó ry c h kom b in acjach ; dotyczy to plonów jęczm ienia jareg o i ziem niaków . N ato m iast w d zia łan iu n astępczym w trzecim ro k u p raw ie we w szystkich k o m b in a c ja c h uw idocznił się d o d atn i w p ły w stosow an y ch popiołów n a ;plony zielonej m asy serad eli. W n ie k tó ry c h k om b in acjach naw ozow ych z d o d atk iem np. 400 t popiołu lotnego n a h e k ta r zw yżka plonów se ra d e li w sto su n k u do k o m b inacji bez piopiołów , lecz z naw ożeniem N P K , w y no siła około 30 q/ha.
W c z w a rty m ro k u .prowadzonego dośw iadczenia obydw a ro d zaje popiołów w działan iu następczym spow odow ały także zw iększenie plo nów rze p a k u ozim ego, a ,po -rzepaku po p lon u (w yki z ow sem ). J e d n a k że daw k i »popiołów 1 0 0 i 2 0 0 t/h a d a ły w ty m p rzy p a d k u lepszy e fe k t niż d aw k i 400 t/h a. O bliczenia sta ty sty c z n e w y k azały isto tn e różnice (przy N m = 0 ,0 5 i 0,01) d la rze p a k u ozimego, n ie isto tn e o k azały się n a to m ia st różnice dla poplonu. W d ziałan iu następczym (V rok) d a w k i 100 i 200 t/h a popiołu lotnego z elek tro w n i K o n in oraz daw k i 200 i 400 t/h a m ie sz an in y żużlow o-popiołow ej z e le k tro w n i S ie k ie rk i spow odow ały, w .porów naniu do k o m b in a c ji bez popiołów, zw yżki plo nów ziem niaków . Jed n ak że daw k i 400 t/h a popiołu lotnego z K onina i d a w k i 1 0 0 t/h a m ieszan in y żużlowoHpopiołowej z S ie k ie rek o b niżyły plony.
W k o lejn y m d ośw iadczeniu polow ym (tab. 5) badano w p ływ na plo n y ro ślin d uży ch d a w e k (100, 200 i 400 t/ha) m ieszan in y żużlowó-ipo- piołow ej ze składow iska e le k tro w n i A dam ów i popiołu lo tn eg o z K o zienic. P o dobnie ja k pop rzed n ie dośw iadczenie, rów nież i to założone zostało n a glebie piaskow ej w Z astow ie. W ro k u 1976 u p raw ia n o n a poletk ach d ośw iadczalnych jęczm ień ja ry , w ro k u 1977 ziem niaki, a w 1978 ro k u seradelę.
W pierw szy m ro k u dośw iadczenia o trzy m an o n a w szystkich kom bin acjach naw ozow ych n iew ie lk ie p lo n y jęczm ienia, co spow odow ane zostało d łu g o trw a łą suszą p an u ją c ą n a ty m obszarze w o k resie czerw ca i lipca. N ato m iast w d ziałan iu n astęp czym (1977 r.) uzyskano w y raźn e zw yżki plonów ziem niaków , spow odow ane d aw k am i u ż y ty ch popiołów. W p o ró w n an iu do kom b inacji gleba + N P K dodatek popiołów w p ły n ął na zw yżkę plonów ziem niaków w g ran icach 11-53 q/ha, p rz y czym w yższe i najw y ższe d aw k i (200 i 400 t/h a ) popiołu z e le k tro w n i Kozie nice spow odow ały n ajw ięk szy w zrost plonów ziem niaków , isto tn y dla w iększości k o m binacji. D od atni w p ły w popiołów uw idocznił się ró w
-90 F. Maciak, S. L iw ski
Plony r o ś l i n z g le b y piaskow ej nawożonej w ysokim i dawkami popiołów D ośw iad czenie polowe
Y ie ld s o f p la n ts from sandy s o i l f e r t i l i z e d w ith h ig h ash r a t e s F i e ld experim ent
nu q/ha
pn
g le b y 1976 1977 1978
Kombinacja - V ariant s o i l
pH jęczm ień ja r y summer b a r le y ziem n ia k ip o ta to e s s e r a d e 11as e r a d e la zia r n o
g r a in stra wsłoma k łębytu b e rs dry m attersucha masa Gleba p lu s: - S o i l p lu s:
NPK 5 ,3 4 ,2 2 0 ,8 1 6 1 , 1 2 0 ,8
NPK + CaCO^, 25 t/h a 6 .4 9 ,8 2 9 .7 2 1 8 ,3 2 5 ,3 NPK + m iesza n in a żużlow o-p op iołow a z e le k tr o w n i
Adamów, 100 t/h a
NPK + s la g -a s h m ixture from the Adamów power p la n t, 100 t/h a
5 ,9 4 ,8 2 0 ,6 179,1 2 3 ,7
NPK ł- m iesza n in a żużlow o-p op iołow a z e le k tr o w n i Adamów, 200 t/h a
1ГРК + s la g - a s h m ixture from the Adamów power p la n t, 200 t/h a
6 ,1 3 ,6 2 0 ,3 191,0 2 3 ,8
NPK ь m ieszan in a żużlow o-p op iołow a z e le k tr o w n i Adamów, 400 t/h a
NPK ł- s la g -a s h m ixture from the Adamów power p la n t, 400 t/h a
6 ,6 5 ,1 2 1 ,0 186,1 2 5 ,0
NPK + p o o ió ł lo tn y z ^elektrow n i K o z ie n ic e , 100 t/h a*
NPK t- v o l a t i l e ash from the K o zien ice power p la n t, 100 t/h a
5 ,7 5 ,5 2 1 ,5 172,2 4 1 ,3
ТТГК -t- DOpiół lo tn y z olo k tro v /n i K o z ie n ic e , 200 t/h a
NPK + v o l a t i l e ash from the Koziè-r.ice power p la n t, 200 t/lu-.
5 ,9 2 ,5 1 6 , 2 21 1 ,2 2 1 ,7
HP К + p o p ió ł lo tn y z e loi: t j.’o.'-'ni K o z ie n ic e , 400 t/h a
1ГРК + v o la t i l -л ari: Ггог. the K ozien ice :>c»/?r p la n t, 400 t/h a
6 ,4 3,1 1 6 ,3 21 4 ,4 4 2 ,0
- ...;j 0 , 0 5 q/hn 0 ,7 1,6 1 » 0 5 ,6 0 ,0 1 С / i r 1 p0 4 ,9 28 ,5 7 ,7
nież w rok u n a stę p n y m (1978) w p lonach seradeli. W szereg u p rz y p a d ków działanie popiołów było znacznie w yższe od działania naw ozow e go sam ego w ęglanu w apnia, co św iadczy, że poza działaniem odkw a szającym z a w arte w nich e le m en ty m iały rów nież w pływ n a w zrost roślin.
W dośw iadczeniach polow ych (Zastów ) z m ały m i d a w k a m i (20, 40 i 80 t/ha) popiołu lotnego z K onina i m ieszan in y żużlow o-popiołow ej z S ie k ie rek (tab. 6) w ciągu 4 la t (1975-1978) o trzym ano sta ty sty c z n ie udow odniony w zrost plonów jęczm ienia jarego, a w d ziałan iu n a stę p czym w zrost plonów ziem niaków i seradeli. U praw a k o lejnej ro ślin y pszenicy ozim ej w 1978 r. n ie w ykazała różnic w p lonach udow odnio nych staty sty cznie. M niejsze jednakże daw ki popiołów w p ły w ają ko rzy stn ie n a plonow anie pszen icy ozim ej, (gdyż plony ziarna są wyższe o 1,5 do 6,3 q/ha w p orów n an iu do gleby naw ożonej tylko naw ozam i m in e ra ln y m i (tab. 6).
Piony r o iilin z g le b y piaskow ej nawożonej n is k im i dawkami popiołów D ośw iad czenie polowe
Y ie ld s o f p la n te from sandy s o i l f e r t i l i z e d w ith low ash r a te s F i e l d experim ent q/ha /.crnbinac ja - V ariant pn g le b y 1975 1976 1977 1978 S o i l
pH jęczm ień ja r y ziem n ia k i i I I pokosse r a d e la I p s z e n ic a ozima r.ummer b a r le y p o ta to e s and U n d cutse rade 11a I s t w in ter wheat z ia r n o
g r a in słomastrav/ k łębytu b ers sucha masa dry m atter z ia r n og r a in słomastraw Gisba p1u9î - S o i l p lu s:
1ГРК 4 ,7 2 3 ,7 2 6 ,1 18 0 ,2 7 0 ,5 1 6 , 1 5 1 ,4
:r?K + CaCO,. 25 t /h a 5 ,0 2 8 ,5 2 6 ,7 1 94,2 8 1 ,7 1 9 ,3 5 4 ,9 IT?К ł- p o p ió ł lo tn y z e l e k
trow ni Konin, 20 t/h a 1ГРК + v o l a t i l e ash from the Konin power pi o n t, 20 t /h a
5 ,0 2 5 ,5 2 7 ,8 175,0 7 6 ,3 1 7 ,3 4 9 ,2
:tp;: + p o p ió ł lo tn y z e l e k trow ni Konin, 40 t/h a ::?K + v o l a t i l e ash from the Konin pov.'^r p l^ n t, 40 t /h a
6 ,0 2 5 ,4 2 4 ,6 1 8 2 ,0 75,1 2 2 ,4 58,1
NPK ł p o p ió ł lo tn y z e l e k trow ni Konin, 80 t/h a ГГРК + v o l a t i l e ash from the Konin power p la n t, 80 t/h a
6 ,2 2 5 ,2 2 8 ,0 176 ,7 7 5 ,3 19,1 5 6 ,4
17?К ь iniesz-inina żużJow o-po- niołows. z a J-j’.ctro.vni S i e k i e r k i , 20 t/h a
i:?i\ + g lag-?, ah m ixture from tha G j «г Icier ki power p la n t , 20 t/h a
5,1 2 5 ,3
j
31 .2I
187,8 7 7 ,4 1 9 ,5 5 8 ,0
:JPK + m ieczar.ina żu żlo w o -p o - oio ło w a z e le k tr o w n i S i e k i e r k i , 40 t/h a
ГТРК + sJ.ug-ash m ixture from the S ie k i e r k i power p la n t, . 40 t/h a 5 ,4 2 0 ,8 1 9 ,2 187,8 7 1 ,6 1 7 ,6 5 4.0 NPK r.iea za n in a £.u21owo-po- piołow a z e le k tr o w n i S i e k i e r k i , 80 t/h a :T?K + s la g -a s h m ixture from the S ie k i e r k i power p la n t, 80 t/h a 5 ,6 2 6 ,0 2 5 ,6 139,5 7 2 ,8 2 0 ,0 5 4,8 NIP. - LSD 0 ,0 5 q/ha 0 ,0 1 q/ha 1 ,9 1 ,6 2 ,1 2 ,9 1 7 ,5 2 4 ,0 6 ,9 7 ,3 r ó ż n ic e n i e is t o t n e i n s i g n i f i c a n t d if f e r e n c e s
W ro k u 1978 w d o św iadczeniu polow ym w Z astow ie badano w pływ śre d n ic h daw ek różnych popiołów (80 t/ha), a m ianow icie: lotnego z w ę gla kam iennego, lotnego z w ęgla b ru n atn e g o , m ieszan iny żużlow o-po-
piołow ej z węgla b ru n a tn e g o oraz k am iennego (tab. 7). O trzy m an e w y n ik i w y kazały w idoczne różnice w p lo n ach zielonej m asy jęczm ienia jareg o .
R easum ując, p ra w ie wszędzie uzyskano k o rzy stn y w płyto u ż y ty ch popiołów na plonow anie roślin . Różnice w plonach uzależnione są je d n akże od ro d za ju popiołu, k tó ry w yn ik a z ty p u i pochodzenia spalo nego węgla oraz sposobów sk ładow ania popiołów. N iew ątpliw y w pływ na w ielkość plo no w an ia roślin o d g ryw a w ilgotność gleby. T ak na p rz y
-92 F. Maciak, S. L iw ski
T a b e l a 7 Plony r o ś l i n z g le b y piask ow ej nawożonej n is k im i dawkami popiołów
z różnych e le k tr o w n i D ośw iad czenie połowo /r o k 19 7 8 /
Y ie ld s o f p la n ts from sandy s o i l f e r t i l i z e d w ith low r a t e s o f cnhoa from d i f f é r e n t powor p la n ts x i e l d ex p erim en t, 1978 Kombinacja V ariant pH g le b y S o i l pK
Jęczm ioń jar;/, z ie lo n a rr.asa Summor b ;.r le y , £ г эзп m atter q/ha Gleba p lu s: - S o i l p lu s: NPK NPK + CaC03 , 25 t /h a NPK + p o p ió ł lo tn y z e le k tr o w n i Konin, 80 t/h a NPK + v o l a t i l e ash from the Konin power p la n t, 80 t/h a NPK -r m i e s z a n i n a ż u ż l o w o - D o p i o ł o w a z e l e k t r o w n i K o n i n _
60 t/h a NPK -f s la g -a s h m ixture from the Konin powor p la n t,
80 t/h a NPK -r m ieszan in a żu żlow o-pop iołow a z e l e k t równi Adamów
80 t/h a NPK + s la g -a s h m ixture from the Adamów power p la n t,
80 t/h a NPK + m iesza n in a żużlow o-p op iołow a z e le k tr o w n i Żerań, 80 t/h a NPK -r s la g - a s h m ixture from the Żerań power p la n t,
80 t/h a NPK + m iesza n in a żużlow o-p op iołow a z elo k tr o w n i Adamów
80 t/h a NPK + e la g -a s h m ixture from the Adamów power p la n t,
80 t/h a NPK + m iesza n in a ćużlow op op iołow a z e le k tr o w n i S i e
-k ie r -k i, 80 t/h a
NPK + s la g -a s h m ixture from the S ie k i e r k i power p la n t, 80 t/h a 4 .7 6 , 6 7 .3 6.7 6 .7 6.8 6 ,5 6 .3 100,0 120,0 12 1,0 1 1 6 , 0 i c : , o 115.0 9 6 , 0 103.0
- P o p ió ł ze sk ład ow isk a mokrego * * - P o p ió ł ze składow iska suchego
NIR 0 ,0 5 w q/ha LSD 0 ,0 5 in q/h a NIR 0 ,0 1 w q/ha, LSD 0 ,0 1 in q/h ä Ash from th e wet dump Ash fTom the dry dump
7 ,2 9 ,7
kład n isk ie o p ady w ro k u 1976 w p ły n ęły praw dopodobnie h am u jąco na w zrost roślin, szczególnie p rz y w ysokich d aw k ach popiołów.
W PŁY W PO PIO ŁÓ W N A S K Ł A D CH EM IC ZN Y R O ŚL IN
A n alizy ro ślin z g leby piaskow ej (Zastów ) naw ożonej ró żn y m i ro dzajam i popiołów, w yk azały , n iezależn ie od sto so w an y ch daw ek, sto sunkow o n iew ielk ie różnice w ich sk ład zie chem icznym w p o ró w n a n iu do k o m b inacji nie naw ożonych {tab. 8, 9). O dnosi się to zarów no do ro ślin z dośw iadczeń w azonow ych, ja k i polow ych. M imo n iew ielk ich różnic zw raca je d n a k uw agę zw iększona zaw arto ść n ie k tó ry c h p ie r w iastków w an alizow an ych roślinach, ja k na p rz y k ła d w se ra d e li (tab . 9); do ty czy to w iększej ilości K , Ca, Mg, a tak że Mn, Cu i Z n w ro ślinach naw ożonych w sto su n k u do ro ślin nie zasilan ych popiołem . R ów nież jęczm ień i ow ies naw ożone popiołem (tab. 8, 9) w y k a z u ją
D ośw iadczenie wazonowe
Chemioal co m p o sitio n o f o a t s , summer b a r le y and summer wheat from sandy s o i l f e r t i l i z e d w ith ash a t the r a te o f 120 t per h e c ta r e Pot experim ent
P rocent su chej masy Per c e n t o f dry m atter ppm Kombinacja - V ariant p o p ió ł - ash N ogółem CaO MgO
P2°5 KgO Na20 Cu Zn Mn surowy crude c zy ß typure T o ta l N i 2 ' 3 ' 4 5 b' 7 5 9 Ю i l ' V F
Owies / z i a r n o / 1973 r . , I rok doświad c z e n ia
Oats / g r a i n / , 1973 - 1 s t experim ent year Gleba p lu s i - S o i l p lu s:
NPK 2 ,9 5 2 ,2 7 2 ,1 1 0 ,4 2 0 ,1 8 1,0 6 0 ,5 3 0 ,1 - -
-NPK + CaCO-j 3 ,4 4 2 ,7 8 2 ,4 0 0 ,7 7 0 ,2 0 1 ,1 0 0 ,6 2 0 ,0 8 - -
-NPK + CaCO^ + MgSO^ 3 ,2 3 2 ,8 2 2 ,0 5 0 ,9 2 0 ,3 2 0 ,9 5 0 ,6 2 0 ,0 9 - - -NPK + m ieszan ina żużlow o-pop iołow a z e -
le k tr o w n i Konin
NPK + s la g -a s h m ixture from the Konin power p la n t
3 ,7 3 2 ,4 7 2 ,0 0 0 ,7 3 0 ,2 8 0 ,8 6 0,7 1 0 ,0 5
NPK + m ieszan ina żużlow o-pop iołow a z e - l e k trówni Adamów
NPK + s la g -a s h m ixture from the Adamów power p la n t
3,8 1 2 ,8 8 2 ,0 8 0 ,4 9 0 ,2 6 0 ,7 8 0 ,6 6 0 ,0 5
NPK + m ieszan in a żużlow o-pop iołow a z e - le k tr ó w n i Skawina
NPK + s la g -a s h m ixture from the Skawina power p la n t
3 ,3 7 2 ,3 8 2 ,0 5 0 ,6 9 0 ,2 5 0 ,8 6 0 ,5 3 0 ,0 7
NPK + m ieszan in a żużlow o-pop iołow a z e - le k tr ó w n i S ie k ie r k i
NPK + s la g -a s h m ixture from the S i e k i e ^ k± power p la n t
3 ,4 6 2 ,5 0 2 ,1 8 0 ,7 2 0 ,1 9 0 ,9 0 0 ,5 7 0 ,0 6
jęczm ień / z i a r n o / 1974 r . , d z ia ła n ie na s t ę p c z e , I I rok B a rley / g r a i n / 1974, r e s id u a l e f f e c t , U n d year Gleba p lu s: - S o i l p lu s: NPK 3 ,1 5 2 ,8 0 2 ,7 2 0 ,2 2 0 ,1 2 1 ,1 5 0 ,5 1 0 ,0 8 1 1 6 ,7 - -NPK + CaCO^ 2 ,6 2 2 ,3 0 2 ,0 5 0 ,2 7 0 , 1 6 1 ,1 9 0 ,6 4 0 ,0 7 1 0 ,4 175 ,9 -NPK + CaCOj + MgSO^ 2 ,5 0 2 ,3 0 2 ,0 6 0 ,2 3 0 ,2 0 1 ,0 3 0 ,8 2 0 ,0 7 I 4 ,9 i 1 4 1 ,3 W p ły w n a w o ż e n ia p o p io łe m z węgla na u p r a w ia n e r o ś li n y
1 2 3 4 5 6 7 3 9 10 12
Jęczm ień / z i a r n o / 1974 т .» d z ia ła n ie na s t ę p c z e , I I rok - cd .
B arley / g r a i n / 1974 - r e s id u a l e f f e c t , U n d year
Gleba p lu s: - S o i l р1из:
NPK + m iesza n in a żużlow o-pop iołow a z e - l e ktrów ni Konin
NPK + s la g -a s h m ixture from the Konin power p la n t
2 ,4 2 2 ,0 0 2 ,5 3 0 ,2 7 0 , 16 0 ,9 3 0 ,6 3 0 ,0 8 3 ,9 1 09,6
NPK + m iesza n in a żu żlow c-pop iołow a z e - le k tr o w n i Adamów
NPK + s la g - a s h m ixture fro n ths Adamów power p la n t
2 ,4 3 2 ,0 1 2 ,5 9 0 ,2 5 0 ,1 7 0 ,9 4 0 ,6 6 0 ,0 6 6 ,9 1 2 0 ,2
NPK + m iesza n in a żużlow o-pop iołow a z c - le k tr o w n i Skawina
I'IPK + 3 la g -a s h m ixture fr o n the 31:uwiną power p la n t
2 ,1 4 1 ,8 0 1,9 4 0 ,2 2 0 ,1 7 0 ,3 9 0 ,5 0 0 ,0 7 3 ,0 1 1 7 ,4
NPK + m iesza n in a żużlow o-popiołow a z e - le k tr o w n i S ie k i e r k i
NPK + 3 la g -a s h m ixture from the S is k io r - k i power p la n t 2 ,4 7 2,C9 2 ,2 5 0 ,2 5 0 , 1 8 0 ,9 3 0 ,6 4 0 ,0 9 4,1 1 12,2 P s z e n ic a / z i a r n o / 1976 r . ( d z ia ła n ie na s t ę p c z e , IV rok Wheat / g r a i n / 1976, r e c id u a l e f f « c t , IVth year Gleba p lu s: - S o i l p lu s: ItfK 2,81 2 ,7 3 5 ,4 3 0 ,3 1 0 ,2 3 1,0G 0 ,9 1 0 ,0 6 5 ,4 . 1 0 2 ,0 110 i’IP !\ + CaCO^ 2 ,3 3 2 ,2 7 4 ,0 8 0 ,3 3 0 ,? 3 1,08 0 ,7 6 0 ,0 2 . 4 ,0 113,0 59 NTK + CaC03 +’ MgSO, * 2 ,2 2 2 ,1 9 3,73 0 ,2 9 0 ,2 9 1,04 0 ,7 4 0 ,0 2 3,6 10 8 ,0 54 IJPK + m ieszan ina ż u ż le /o-p opiołow a z c -
le k tr ó w n i Konin
ÎTPK + 3lag-arjh m ixture from the l'on in power p la n t
2 ,2 4 2 ,2 0 3,69 0 ,3 5 0 ,2 5 1,01 0 ,7 1 0 ,0 2 3 . 2 9 0 ,0 36
ifPK + m i e s z a n i n a iu ilo w o -p o p io ło w a z e -
l e kt rowni A3amów
NPK + s.lag-r.sh m ixture from the Adr-_mów power p 1 vtit
2 ,1 0 2 ,0 7 3,31 0 ,2 7 . 0 , 2 3 o' on с •• 0 ,6 5 0 ,0 2 3,1 10 0 ,0 63 ITPK + m ieszan in a ż u ż l o w o - i / o p i o ł o . Y n z t -
l o r o'.V n i Skawina
NP л + s la g -a s n m ixture fror, the Skj.wina power p la n t
2 ,1 9 2 ,1 5 4 , 1 6 0,2-1 0,2-3 V - 6 0 ,6 2 0.C1 3 ,2 16 3 ,0 122
NPK + mieszaniny. ż u ż 10 :V о - ; : o p i o i o a z e - le k ;rcw ni le kis r ici
Ni'K + DlL\^-?.?jh r ix tu r e from the o ic k io r - k i power p la n t
D ośw iadczenie polowe
Chemical co m p osition o f зшптег b a r le y and s e r a d e lla from sandy s o i l f e r t i l i z e d w ith ash a t the r a t e s o f 100-400 t per h e c ta r e F i e ld experim ent
Procent suchej masy Per cen t o f dry m atter ppm Kombinacja - Variant p o p ió ł - ash N ogółem T o ta l
N CaO MgO p2o5 KgO Na20 Cu Zn Un
surowy crude
c z y s ty pure
1 2 3 4 _ 5 6 Y 8 9 10 . 1 1 . . 12
Jęczm ień / z i a r n o / 1974 r . , I rok dośw iad c z e n ia
B a rley / g r a i n / 1974. 1 s t experim ent year Gleba p lu s: - S o i l p lu s:
NPK 2 ,2 8 2 ,1 3 1 ,96 0 ,2 6 0 ,1 7 0 ,7 5 0 ,6 9 0 ,1 4
NPK + CaC03, 25 t/h a 2 ,0 7 1 ,8 7 1 ,9 7 0 ,2 8 0 ,1 8 0,7 1 0 ,5 3 0 ,0 8 - - -NPK + p o p ió ł lo tn y z e le k tr o w n i Konin, 2 ,5 0 2 ,0 5 2,01 0 ,4 0 0 ,1 7 0 ,7 5 0 ,5 8 0 ,0 9 - -
-100 t/h a
NPK + v o l a t i l e ash from the Konin power p la n t, 100 t/h a
NPK + p o p ió ł lo tn y z e le k tr o w n i Konin, 2 ,3 0 2,0 1 2 ,2 9 0 ,3 6 0 ,1 9 0 ,7 3 0 ,5 3 0 ,0 9 200 t/h a
NPK + v o l a t i l e ash from the Konin' power p la n t, 200 t/h a
NPK + p o p ió ł lo tn y z e le k tr o w n i Konin, 2 ,4 5 2 ,0 3 2 ,2 3 0 ,3 6 0 ,2 2 0 ,7 6 0 ,6 4 0 ,0 5 400 t/h a
NPK + v o l a t i l e ash from the Konin power p la n t, 400 t/h a
NPK + m ieszan ina żu żlow o-pop iołow a z e - 2 ,5 3 2 ,4 0 2,01 0 ,2 8 0 ,1 5 0,71 0 ,5 3 0 ,0 5 le k tr o w n i S ie k i e r k i, 100 t/h a
NPK + s la g -a s h m ixture from the S ie k i e r k i power p la n t, 100 t/h a
NPK + m ieszan in a żużlow o-popiołow a z e - 2 ,4 4 2 ,1 8 2 ,0 9 0 ,3 0 0 ,2 1 0 ,8 3 0 ,6 5 0,1C l e k t równi S i e k i e r k i , 200 t /h a
NPK + s la g -a s h m ixture from the S ie k i e r k i power p la n t, 200 t/h a
NPK + m ieszan ina żużlow o-popiołow a z e - 3 ,0 0 1,90 2 ,1 0 0 ,3 6 0 ,2 2 0 ,6 5 0 ,5 8 0 ,1 2 le k tr ó w n i S i e k i e r k i , 400 t/h a
NPK + s la g -a s h m ixture from the S ie k i e r k i power p la n t, 400 t/h a
Jęczm ień / z i a r n o / 1976 r . , I rok dośw iad c ze n ia
B arley / g r a i n / 1976, 1 s t experim ent year Gleba p lu s: - S o i l p lu s: 'TP К 2 ,7 8 2 ,4 4 4 ,6 5 0 ,3 0 0 ,2 1 1,01 1 ,0 0 0 ,0 2 5 ,4 7 2 ,8 6 3 ,3 NTK f CaC03 , 25 t/h a 2 ,3 8 2 ,0 6 3,9 4 0,3 1 0 ,2 0 0 ,9 2 0 ,8 5 0 ,0 3 7 ,4 7 2 ,6 4 9 ,6 W p ły w n a w o ż e n ia p o p io łe m z wę gla na u p r a w ia n e r o ś li n y
c d . t a b e l i 9
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Jęczmień / z i a r n o / 1976 r . , I rok doświad c z e n ia - cd .
B arley / g r a i n / 1976, 1 s t experim ent year Gleba p lu s: - S o i l p lu s:
NPK + m ieszan ina żużlow o-pop iołow a z e - l e k t równi Adamów, 100 t /h a
NPK + s la g -a s h m ixture from the Adamów power p la n t, 100 t/h a
2 ,7 9 2 ,3 9 4 ,0 9 0 ,3 3 0 ,2 3 0 ,9 8 0 ,9 5 0 ,0 3 9 ,5 6 9 ,7 2 7 ,3
NPK + m ieszan ina żużlow o-pop iołow a z e - lek tro w n i Adamów. 200 t /h a
NPK + s la g -a s h m ixture from the Adamów power p la n t, 200 t/h a
3 ,1 3 2 ,6 9 4,71 0,3 1 0 ,2 5 1 ,2 3 1 ,1 0 0 ,0 4 0 , 7 6 8 ,0 3 1 ,9
NPK + m ieszan ina żu żlow o-pop iołow a z e - le k tr o w n i Adamów, 400 t /h a
NPK + s la g -a s h m ixture from the Adamów power p la n t, 400 t/h a
2 ,9 0 2 ,5 4 3,6 8 0 ,2 4 0 ,2 3 0 ,9 6 1 ,0 3 0 ,0 3 1 0 ,5 5 8 ,4 1 8 ,2
NPK + p o p ió ł lo t n y z e le k tr o w n i K o z ie n ic e, 100 t/h a
NPK + v o l a t i l e ash from th e K ozien ice power p la n t, 100 t/h a
3 ,1 4 2 ,7 0 4 ,0 5 0 ,2 7 0 ,2 6 1.15 1 ,0 4 0 ,0 3 14,1 7 3 ,3 2 2 ,7
NPK + p o p ió ł lo tn y z e le k tr o w n i K o zien ice, 200 t/h a
NPK + v o l a t i l e ash from the K ozien ice power p la n t, 200 t/h a
3,31 3,01 4 ,7 8 0 ,3 1 0 ,3 0 1,2 6 1*14 0 ,0 4 9 ,1 7 4 ,0 2 7 ,4
NPK + p o p ió ł lo tn y z e le k tr o w n i K o z ie n ic e, 400 t/h a
NPK + v o l a t i l e asù from the K ozien ice power p la n t, 400 t/h a
3,01 2 , 6 0 3,88 0 ,3 4 0 ,2 7 1,06 1,11 0 ,0 7 2 6 ,3 6 4 ,4 18,1
S era d ela / s i a n o / 1978 r * , d z ia ła n ie na s t ę p c z e , I I I rok Seradel i a / h a y / , 1978, r e s id u a l e f f e c t , I l l r d year Gleba p lu s: - S o i l p lu s: NPK 9 ,4 2 8 ,4 8 4 ,2 5 2 ,3 8 0 ,6 2 0 ,8 3 2 ,3 7 0 ,1 4 8 ,0 1 3 3 ,0 6 7 ,0 NPK + CaC03, 25 t /h a 9 ,5 5 8 ,7 8 3 ,4 9 2 ,5 2 0 ,7 2 0 ,8 6 2 ,6 7 0 ,1 4 8 , 0 127 ,0 4 9 ,0 NPK + m ieszan ina żużlow o-p op iołow a z e -
l e k t równi Adamów, 100 t/h a
NPK + s la g -a s h m ixture from the Adamów power p la n t, 100 t/h a
9,21 8 ,5 8 3 ,1 2 2 ,1 9 0 ,6 4 0 ,8 6 2 ,6 2 0 ,2 0 9 ,0 170,0 7 2 ,0
200 t/h a 9,41 8 ,8 0 4 ,3 8 2 ,4 1 0 ,6 5 0 ,8 8 2 ,4 1 0 ,2 4 9 ,0 180,0 7 2 ,0 400 t/h a 9 ,6 4 9,3 1 3 ,2 6 2 ,5 4 0 ,6 8 0 ,8 4 2 ,4 8 0 ,3 4 7 ,0 192,0 7 7 ,0 NPK + p o p ió ł lo tn y z e le k tr o w n i K o z ie n ic e,
NPK + v o l a t i l e ash from the K ozien ioe po
wer p la n t: 100 t /h a 9,5 8 8 ,9 5 3 ,2 7 2 ,1 7 0 ,6 3 0 ,7 9 2 ,6 5 0 ,3 3 7 ,0 155 .0 1B,0 200 t /h a 9 ,2 3 8 ,6 6 3 ,3 0 2 ,3 7 0 ,7 4 0 ,8 8 2 ,3 7 0 ,3 4 1 0 ,0 16 7 ,0 7 8 ,0 400 t /h a 9 ,3 5 8 ,7 7 3 ,6 4 2 ,4 9 0 ,7 9 0 ,8 4 2 ,4 4 0 ,3 9 1 3 ,0 1 8 3 ,3 8 5 ,0 M a c ia k , S . L iw s k i
w 'kilku p rzy p ad k ach zw iększoną ilość w apnia i m agnezu. W zrost n ie k tó ry c h składników p okarm ow ych w plonach uw idacznia się rów nież w d ziałan iu następ czy m popiołów . N ie d o ty czy to je d n a k azo tu i fosfo ru, k tó ry c h je s t m n ie j w ro ślinach z g leby naw ożonej popiołam i. W za sadzie je d n a k zw yżki składn ik ów chem iczn ych w plonach ro ślin z gleby naw ożonej popiołem są niew ielk ie i nie zdają się stan ow ić zagrożenia d la zdrow ia lud zi i zw ierząt [1 2].
W N IO SK I
W yn iki z dośw iadczeń w eg e tac y jn y ch z zastosow aniem w ysokich daw ek popiołów z w ęgla b ru n a tn e g o i kam iennego na glebę piaskow ą po zw alają na w yciągnięcie n a stę p u jąc y c h wniosków.
1. W 6-le tn im dośw iadczeniu w azonow ym na glebie piask ow ej z za stosow aniem d a w e k popiołów o d po w iad ających około 1 2 0 t/h a we w szy stkich k o le jn y c h la ta c h uzyskano sta ty sty c z n ie udow odniony w zro st plonów ro ślin w sto su n k u do gleb y n ie naw ożonej popiołam i i naw o żonej w ęglanem w apnia.
2. D ośw iadczenia lizy m e try c z n e z d aw k am i popiołów 400 t/h a w y k azały znaczną zw yżkę plon ó w pszenicy, ow sa i jęczm ienia w k o lej n y c h trz e ch la ta c h dośw iadczenia, p rzek raczając w w iększości p rzy p a d ków p lo n y u zy skan e z ko m bin acji gleby bez dodatkó w popiołu lub gle b y z d o d atk iem w apnia.
3. Dw a dośw iadczenia polow e (prow adzone w la ta c h 1974-1978 oraz w la ta c h 1976-1978) z d aw k am i 100, 200 i 400 t/h a popiołów p ra w ie w e w szystkich k o le jn y c h la ta c h dośw iadczeń w y k azały w zasadzie s ta ty sty c z n ie udow odnione zw yżki w p lo n ow an iu roślin. Z w yżki te, szcze gólnie w pierw szych lata ch u p raw y , spow odow ane b y ły p rzew ażn ie niższym i daw k am i popiołów ( 1 0 0 i 2 0 0 t/ha). Je d n ak ż e w w ielu p rz y pad k ach n ajw ięk sze d a w k i popiołów (400 t/h a ) pow odow ały spad ek pio n u roślin, co zw iązane było z ro dzajem popiołu użytego do naw ożenia. 4. W c z te ro le tn im dośw iad czen iu p o low ym (1975-1978) z m ały m i d aw k am i popiołów (20, 40 i 80 t/h a) w k o lejn y c h la ta c h dośw iadczenia u zy sk an o d o d atn ie d ziałan ie u ży ty ch popiołów n a p lo n y jęczm ienia ja rego, ziem niaków i pszenicy ozim ej.
5. N aw ożenie popiołam i gleby piaskow ej w n iew ielk im sto p n iu w płynęło na sk ład ch em iczn y ro ślin u p raw n y c h . N ieznaczne zw yżki składników chem iczn ych w plo n ach ro ślin n aw ożonych popio łam i do tyczą w apnia, m agnezu, ipotasu oraz n iek tó ry ch m ik ro e le m e n tó w (M n, Cu, Zn).
98 F - Maciak, S. Liw ski L IT ER A TU R A
[1] B e r e ś n i e w i c z A. , N o w o s i e l s k i O.: W stęp n e badania nad w y k o rzy sta n iem p o p io łó w z w ę g la b ru n atn ego w celach n a w o zo w y ch . R ocz. gleb ozn . 28, 1977, 183-204.
[2] H o l i d a y H., T o w n s e n d W. N., H o d g s o n D. R.: P la n t g row th on „ F ly a sh ”. N a tu re 176, 1955, 993-984.
[3] H o l i d a y R., H o d g s o n D. R., T o w n s e n d N. W. , W o o d J. W.: P la n t gro w th on „F ly a sh ”. N atu re 181, 1958, 1079-1080.
[4] I l i n e r K. , R a a s c l î H.: Zur B estim m u n g des K a lk g e h a lte s v o n B ra u n k o h le n a sc h e n fü r d ie M elio ra tio n v o n K ip p en . Z eitsch rift für L a n d esk u ltu r 5, 1967, 171-178.
[5] J o n e s L. H.: A lu m in iu m u p tak e and to x ic ity in p lan ts. P la n t and S o il 13, 1961, 297-310.
[6] K n i c k m a n E.: V ersu ch e über la n d w ir tsc h a ftlic h e und fo rstlich e V ertb ar- k e it ein ig er in d u str ie lle r A b fa llsto ffe . B eiträ g e zur A g ra rw issen sch a ft. L a n d b u ch -V erla g H an n over II 1948, 20-34.
[7] K n i c k m a n E.: V ersu ch e m it F lu g a sch e. Z eitsch . für P fla n z. D üng. B odenk. 50, 1950, 289-296.
[8] K o z e l I. K., M a l y V.: N e g a tiv n i v ilv slo zist p op ielk u . O chrana O vzdusi 1, 1973, 3-2.
[9] M a c i a k F., L i w s k i S.: Ć w iczen ia z to rfo zn a w stw a . D ział W ydaw n. SG G W -A R , W arszaw a 1976 r.
[10] M a c i a k F.: W p ływ sied m io letn ieg o ok resu r e k u lty w a c ji h a łd y p op iołu e le k tr o w n i K on in na p lo n o w a n ie k u p k ó w k i p osp olitej i n iek tó re zm ia n y g leb o w e. R ocz. gleb ozn . 29, 1978, 203-216.
[11] M a c i a k F., L i w s k i S., P r o ń c z u k J.: R ek u lty w a c ja roln icza sk ła d o w isk od p ad ów p a le n isk o w y c h (popiołów ) z w ę g la b ru n atn ego i k a m ie n nego. Cz. I. W zrost ro ślin n o ści na sk ła d o w isk a ch p op iołu w z a leż n o ści od za b ieg ó w a g ro tech n iczn y ch i n a w o żen ia . R ocz. gleb ozn . 27, 1976, 149-169. [12] M a c i a k F., L i w s k i S., B i e r n a c k a E.: R e k u lty w a c ja roln icza s k ła
d o w isk od p ad ów p a le n isk o w y c h (popiołów ) z w ęg la b ru n atn ego i k a m ie n nego. Cz. II. S k ład ch em iczn y roślin ze sk ła d o w isk p op iołu po w ę g lu bru n a tn y m i k a m ien n y m . R ocz. gleb ozn . 27, 1976, 171-187.
[13] M a c i a k F., L i w s k i S., B i e r n a c k a E.: R e k u lty w a c ja rolnicza s k ła d o w isk od p ad ów p a le n isk o w y c h (popiołów ) z w ę g la b ru n atn ego i k a m ie n n e go. Cz. III. P rzeb ieg p ro cesó w g leb o tw ó rczy ch na sk ła d o w isk a ch p op iołu pod w p ły w e m ro ślin n o ści tr a w ia ste j i m o ty lk o w e j. R ocz. gleb ozn . 27, 1976, 189- -209.
[14] M a c i a k F., L i w s k i S., B i e r n a c k a E.: W ła ściw o ści fiz y k o c h e m ic z n e i b io ch em iczn e u tw o ró w ze sk ła d o w isk popiołu po w ę g lu b ru n a tn y m i k a m ien n y m . R ocz. gleb ozn . 25, 1974, 191-205.
.[15] M a c i a k F., L i w s k i S., J e ż e w s k i Z.: R e k u lty w a c ja h ałd y p op iołu z w ę g la bru n atn ego e le k tr o w n i K on in poprzez za d rzew ien ie i zak rzew ien ie* R ocz. gleb ozn . 30, 1979, 179-198.
[16] M a c i a k F.: Z n a czen ie to rfó w przy r e k u lty w a c ji sk ła d o w isk p op iołu po w ę g lu b ru n atn ym . B. In f. T orf 3/42/1974, 10-20.
[17] M a c i a k F.: M o żliw o ści za stą p ien ia w a p n ia , m agn ezu i n iek tó ry ch m ik ro e le m e n tó w p rzez p o p io ły z w ę g la b ru n atn ego i k a m ien n eg o przy u p r a w ie n iek tó ry ch w a r z y w na torfach w y so k ic h . B. In f. T orf 4/51/1976, 1-12. [18] M i s t e r s k i W.: W p ływ dod atk u p y łó w d y m n ico w y ch i różn ych form
w a p n ia do sto só w obornika na stra ty azotu i w ła śc iw o ś c i p róch n icy. P am . pu ł, 2, 1961, 79-103.
[19] R e e s W. J., S i d r a k G. H.: P la n t g row th on „Fly ash''. N a tu re 195. 1955, 176-342.
[20] R e i n h o l d J.: D ü n gungsversuc he mit Flugasc he. Zeitschr. für Pfla nzener. Düng. Bedenk. 49, 1950, 111-116. Ф . М А Ц Я К , с . л и в с к и В Л И Я Н И Е В Ы С О К И Х (М Е Л И О РА Т И ВН Ы Х ) Д О З ЗО Л И БУРОГО И КАМ ЕН НО ГО УГЛЯ Н А У РО Ж А Й Н О С Т Ь И Х И М И Ч Е С К И Й СОСТАВ РА С Т ЕН И Й Н А ПЕС ЧА Н О Й ПО ЧВЕ О тделение природны х основ мелиорации, В арш авская сельск охозя й ств ен н ая академ ия Р е з ю м е П роведены были исследован ия по влиянию вы соких (мелиоративны х) доз зел ы бурого и каменного угля па у р о ж а й растений и и х хим ический состав. В м ноголетних вегетационны х опы тах (сосудпы х, полевы х) рассм атривалось влияние данной золы па растение в севообороте. В 6-л етн ем сосудном опы те на песчан ой почве с прим енением д о з золы соответствую щ им около 120 т. на га; во в сех п осл едую щ и х годах был п олучен статистически достоверны й рост у р о ж а я растений по сравнению с почвой неудобряем ой золой и удобрен н ой к ар бо натом кальция. Л изим етри ческие опыты с дозам и золы 400 т на га вы явили зн ач и тель н ую п рибавку у р о ж а ев пш еницы, овса и ячменя в течении тр ех лет в еден и я опыта, превы ш ая в больш инстве случаев у р о ж а й получаем ы й с вариантов без в н е сения золы в почву или с внесением карбоната кальция. Дпа полевы е опыта (проведенны е в годах 1974-1978 и в годах 1976-1978) с дозам и 100, 200 и 400 т золы па га почти во в сех оч ер едн ы х г одах обн а р у ж и л и статистически достоверны е разницы в у р о ж а е растений. П рирост у р о ж а я р а с тений, особенно в перв ы х годах и х возделы вания, преим ущ ествен но бы ли вы званы более низкими дозам и золы 100 и 200 т на га. В о м ногих сл у ч а я х самые вы сокие дозы (400 т па га) способствовали п они ж ению , а д р у г и х п о вы ш ению ур ож ая , что было связано с видом золы . В ч еты рехлети ем полевом опы те (1975-1978) с небольш ими дозам и золы (20, 40 и 80 т на га) о бн ар уж ен о п ол ож и тел ьн ое дойствие прим еняем ы х видов золы на урож аи : ярового ячменя, к а р то ф ел я и озим ой пш еницы . В н есен и е золы в п есчан ую почву в небольш ой степени ск азалось на хи м и ческом составе растений. Н езн ач и тел ьн ое повы ш ение хи м и ч еск и х элем ентов в у р о ж а е растений уд обр ен н ы х золой отм ечается в со д ер ж а н и и кальция, магния и некоторы х микроэлем ентов (Мп, Си, Zn).
