• Nie Znaleziono Wyników

Radykalizacja : konteksty psychologiczne

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Radykalizacja : konteksty psychologiczne"

Copied!
150
0
0

Pełen tekst

(1)

Uniwersytet Jagielloński, Biblioteka Jagiellońsk

RADYKALIZACJA

KONTEKSTY PSYCHOLOGICZNE

STEFAN FLOREK BOŻENA GULLA

PRZEMYSŁAW PIOTROWSKI

(2)

Stefan Florek Bożena Gulla Przemysław Piotrowski

RADYKALIZACJA

KONTEKSTY PSYCHOLOGICZNE

Uniwersytet Jagielloński, Biblioteka Jagiellońska

Kraków 2019

(3)

Recenzenci:

dr hab. Józef Maciuszek, prof. UJ dr hab. Ryszard Stach, prof. KAAFM Projekt okładki: Stefan Florek

Nazwiska autorów zostały podane w kolejności alfabetycznej.

Uniwersytet Jagielloński, Biblioteka Jagiellońska ISBN 978-83-955592-6-6

(4)

Spis treści:

Stefan Florek, Bożena Gulla, Przemysław Piotrowski

Wielowymiarowość radykalizacji ... 6

O czym jest ta książka? ... 6

Definicje radykalizacji ... 12

Piramida radykalizacji ... 15

Subiektywizm w ocenie zjawiska radykalizacji ... 15

Mechanizmy radykalizacji... 17

Bożena Gulla Część I. Radykalizacja w ujęciu intrapsychicznym ... 18

Wprowadzenie do Części I ... 19

Indywidualne uwarunkowania radykalizacji - struktura charakteru/osobowość ... 21

Indywidualne uwarunkowania radykalizacji – funkcjonowanie poznawcze ... 25

Mechanizmy funkcjonowania poznawczego w świetle współczesnych badań ... 28

Specyfika stylu poznawczego ... 28

Oszczędność poznawcza ... 29

Sztywność poznawcza ... 29

Nietolerancja wieloznaczności ... 30

Potrzeba poznawczego domknięcia ... 31

Elastyczność poznawcza a stres ... 32

Potrzeba znaczenia osobistego w genezie radykalizacji ... 35

Ujęcie ekologiczne ... 38

Intrapsychiczne katalizatory radykalizacji ... 41

Temperamentalne czynniki ryzyka ... 41

Emocjonalny klimat dzieciństwa – lęk, wstyd i urazy narcystyczne ... 43

Deficyty kompetencji osobistych – nieefektywna samoregulacja, brak empatii, aleksytymia ... 48

Motywy obronno – adaptacyjne związane z Ja – zniekształcenia poznawcze, metamotywacja ... 52

Agresywność i wrogość ... 58

Trajektorie radykalizacji ... 61

Prewencja na poziomie jednostkowym ... 64

Podsumowanie ... 66

Przemysław Piotrowski Część II. Radykalizacja z punktu widzenia psychologii społecznej ... 68

Wprowadzenie do Części II ... 69

Funkcjonowanie systemu społecznego: anomia, słabość państwa i autorytaryzm ... 70

Zaburzenie więzi ze społeczeństwem ... 75

Rozczarowanie działalnością systemu społecznego ... 78

Kolektywny narcyzm ... 83

Utrata kontroli poznawczej i zaburzenia grupowej tożsamości ... 85

Zachowania zbiorowe ... 88

Ruchy społeczne ... 90

Radykalizacja postaw w kontekście paniki moralnej ... 92

Kultura honoru, czyli radykalne rozwiązania jako norma ... 96

Przeciwdziałanie radykalizacji i prewencja ekstremizmu... 104

Stefan Florek Część III. Radykalizacja w ujęciu ewolucyjnym ... 108

(5)

Wprowadzenie do Części III ... 109

Radykalizacja i psychologia ewolucyjna ... 109

Pokrewieństwo ... 117

Kooperacja i rywalizacja ... 122

Dobór płciowy ... 129

Prewencja - konkluzje ... 131

Posłowie ... 134

O Autorach: ... 149

(6)

Stefan Florek, Bożena Gulla, Przemysław Piotrowski Wielowymiarowość radykalizacji

O czym jest ta książka?

Próba wyjaśnienia zjawiska radykalizacji, tak wyraźnie współcześnie widocznego w przestrzeni społecznej, łączonego z nietolerancją, ksenofobią, rasizmem i nacjonalizmem, powodującego konsekwencje w postaci przemocy, wydaje się być obowiązkiem psychologów, których etyka zawodowa obliguje do zaangażowania i reagowania – w dostępny akademikom sposób – na aktualne, palące problemy społeczne. Przedstawiana Czytelniczkom i Czytelnikom książka obejmuje szereg wyjaśnień teoretycznych, ukazując psychologiczne mechanizmy radykalizowania się postaw i podejmowania skrajnie agresywnych zachowań.

Termin radykalizacja odnosi się do procesu zmian funkcjonowania jednostek i grup społecznych, w kierunku przejawiania skrajnych poglądów, emocji i zachowań (Trip i in., 2019). Proces ten można obserwować zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i grupowym.

Zwykle występuje w sytuacji napięć społecznych. Może usprawiedliwiać i legitymizować strategie działania odwołujące się do przemocy w stosunku do członków grup obcych, jednocześnie podkreślając wyjątkowość sytuacji i konieczność poświęcenia dla „sprawy”

przez przedstawicieli grupy własnej (McCauley i Moskalenko, 2008). Istotną cechą radykalizacji jest również polaryzacja przekonań politycznych, utrudniająca porozumienie, dialog społeczny i oparte na tolerancji współistnienie różnych grup społecznych (Schmid, 2013). Radykalizacja prowadzi do ekstremizmu, zarówno w wymiarze ideologicznym, jak i związanym z działaniami, wprowadzającymi w życie założenia ideologii (Borum, 2011).

Ponadto radykalne przekonania stoją zazwyczaj w sprzeczności z powszechnie uznawanymi wartościami oraz zasadami demokracji, zagrażając realizacji praw człowieka (Trip i in., 2019). O radykalizacji mówi się między innymi w kontekście takich zjawisk, jak terroryzm, migracje, kryzys ekonomiczny, ekstremizm polityczny, religijny lub ekologiczny, mowa nienawiści w przestrzeni Internetu oraz zachowania dewiacyjne młodzieży, w tym aktywność niektórych subkultur (np. chuligańskie zachowania kibiców piłkarskich). Radykalizacja postaw jest niewątpliwie jedną z głównych przyczyn popełniania przestępstw, motywowanych nienawiścią (hate crimes).

Z kolei termin ekstremizm można według Scrutona (2002, s. 89-90) rozumieć, jako:

(7)

- doprowadzenie jakiejś idei politycznej do skrajności, bez względu na „niefortunne”

reperkusje (…),

- nietolerancyjny stosunek do wszystkich poglądów oprócz swoich własnych lub

- użycie do realizacji celów politycznych takich środków, które nie zważają na ogólnie przyjęte normy postępowania, zwłaszcza nie szanujących życia, wolności i praw obywatelskich innych (za: Wojtaszak, 2018, s. 14).

Warto przyjrzeć się zachowaniom o różnym charakterze i stopniu szkodliwości społecznej, które są wyrazem poglądów własnych lub przejętych od autorytetów czy grupy, traktowanych jako jedyne prawdziwe i narzucanych innym.

W Białymstoku 20 lipca 2019 r. odbył się Marsz Równości. Pod tęczową flagą maszerowali nie tylko ci, którzy określają się jako osoby z kręgu LGBT, ale też ludzie, którzy popierają tolerancję, szacunek dla drugiego człowieka i jego odmienności. Niestety, doszło do zachowań agresywnych głównie ze strony środowisk kiboli wobec uczestników marszu. W ruch poszły petardy, butelki i kostka brukowa. Policja zatrzymała najbardziej agresywnych kontrmanifestantów1.

21 lipca 2019 r., na zatłoczonym przystanku pod jedną z galerii handlowych w Krakowie, pewien starszy mężczyzna rzucał kawałki chleba gołębiom, odłamując je z zakupionego bochenka. Podeszła do niego kobieta w podobnym wieku i wygrażając pięścią wykrzykiwała głośno, że nie wolno karmić gołębi, bo zanieczyszczają przystanki, że zaraz wezwie policję i straż miejską. Dalej posypały się już same inwektywy pod adresem mężczyzny, który w końcu odszedł z przystanku i schował się za rozsuwanymi drzwiami do galerii.

Opisane wydarzenia, pozornie różne, mają niestety ze sobą wiele wspólnego.

Niewątpliwie w obu wypadkach można mówić o braku tolerancji, chęci narzucenia własnych przekonań i agresywnej formie przekazu. Co kieruje kobietą atakującą innego człowieka, dlaczego to ona zareagowała w tak agresywny sposób, podczas gdy inni ludzie nie zwracali mężczyźnie uwagi, a nawet uśmiechali się do niego? Co kieruje tymi, którzy maszerują razem z osobami LGBT mówiąc „Jak ktoś jest normalnym człowiekiem, to powinien popierać tych ludzi. Bo im się chyba też należy życie”2. I dlaczego inni stają po przeciwnej stronie barykady, dopuszczając się brutalnych aktów przemocy? Dlaczego w ogóle musimy - i czy musimy - budować barykady?

1https://www.newsweek.pl/opinie/marsz-rownosci-w-bialymstoku-relacja/xg3f8rq, data dostępu 22.07.2019 r.

2https://oko.press/bialystok-marsz-rownosci-przeszedl-kibole-przeklenstwa-przeplatali-modlitwami/, data dostępu 22.07.2019.

(8)

Niestety przemoc we współczesnym świecie ma coraz bardziej tragiczne oblicza.

Zjawisko terroryzmu, będącego signum temporis naszych czasów, powoduje tysiące ofiar, rodzi lęk, nieufność w przestrzeni społecznej, zmniejsza drastycznie poczucie bezpieczeństwa. Dwa spośród wielu ataków terrorystycznych zostaną krótko przypomniane poniżej.

Jedenastego września 2001 roku dwa porwane przez terrorystów samoloty pasażerskie w odstępie kilkunastu minut wbiły się w bliźniacze wieże światowego centrum handlu, World Trade Center w Nowym Jorku, powodując niewyobrażalne zniszczenia i śmierć ponad trzech tysięcy ludzi, w tym kilkuset funkcjonariuszy służb ratowniczych. Znacznie większa była liczba osób rannych, podtrutych dymem z płonących substancji, przerażonych i takich, którzy utracili bliskich. Trzeci porwany samolot spadł na Pentagon, czego skutkiem była śmierć wszystkich obecnych w samolocie oraz 125 osób na ziemi. Czwarty samolot, lecący w kierunku Pentagonu, wyłącznie dzięki determinacji pasażerów, którzy podjęli walkę z terrorystami nie osiągnął celu, jednak rozbił się w słabo zaludnionym terenie, a wszyscy pasażerowie, załoga i terroryści zginęli. Zamachu dokonali terroryści z Al-Kaidy3. Była to tragedia dla ofiar, ich rodzin oraz całego narodu.

Norweg Anders Breivik 22 lipca 2011 roku, po długich przygotowaniach, strzelając z broni automatycznej do osób bezbronnych, zabił4 69 młodych ludzi, sympatyków Partii Pracy, na wyspie Utoya, wcześniej powodując eksplozję samochodu-pułapki w pobliżu centrum rządowego w Oslo, gdzie zginęło 8 osób. W obu miejscach wiele osób zostało rannych. Spokojna i bezpieczna do tego czasu Norwegia stanęła w obliczu niezrozumiałej przemocy. Breivik w opublikowanym w sieci manifeście twierdził, że walczy o czystość rasy i wyrażał prawicową, skrajnie nacjonalistyczną ideologię. Nadal, przebywając w więzieniu, wyznaje i próbuje szerzyć te same poglądy.

W ostatnich latach zainteresowanie problematyką radykalizacji wzrosło z powodu nasilenia zamachów terrorystycznych w różnych krajach (zamach podczas maratonu w Bostonie5, atak na redakcję Charlie Hebdo w Paryżu6 i wiele innych) oraz potencjalnego dalszego spodziewanego zagrożenia ich nasileniem, ze względu na liczne niepokoje społeczne, fale migracji, konflikty polityczne, problemy ekonomiczne i niekorzystne zjawiska

3https://www.newsweek.pl/swiat/zamach-na-world-trade-center-jak-zmienil-sie-swiat-po-11-wrzesnia/gj99m4g, data dostępu 30.11.2019.

4https://polskieradio24.pl/5/3/Artykul/1733855,Zadal-lepszych-warunkow-w-wiezieniu-Terrorysta-Anders- Breivik-przegral-w-sadzie, data dostępu 30.11.2019.

5https://www.gazetaprawna.pl/galerie/697734,duze-zdjecie,1,zamach-podczas-maratonu-w-bostonie-na- zdjeciach.html, data dostępu 30.11.2019.

6https://www.newsweek.pl/swiat/francja-zamach-terrorystyczny-na-charlie-hebdo-oblawa-na- zamachowcow/swq158j, data dostępu 30.11.2019.

(9)

klimatyczne. Jednak radykalizacja nie jest zjawiskiem nowym. Faszyzm, który doprowadził do II wojny światowej i zagłady wielu milionów ludzi, był tego krańcowym przykładem.

Rozważania dotyczące skrajnych postaw i zachowań nasuwają także zupełnie odmienne przykłady. Analiza wielu twarzy radykalizacji musi wyjaśnić, również sytuacje podobne do poniższej.

Podczas zaplanowanej przez Ministerstwo Środowiska i rozpoczętej wycinki drzew w Puszczy Białowieskiej, grupa kilkudziesięciu ekologów z organizacji Greenpeace, wspierana później przez towarzyszy z Czech i Rumunii, próbowała zablokować wyręb drzew.

Wielu z nich przypięło się łańcuchami do maszyn pracujących przy wycince, inni weszli na przeznaczone do wyrębu drzewa7. Podobne akcje podejmowane były przez ekologów również w obronie czystego powietrza, a polegały m. in. na wtargnięciu na teren elektrowni Bełchatów i spędzeniu nocy na mrozie na kominie o wysokości 180 m8.

Chociaż opisana sytuacja ma zupełnie inny wymiar, stanowi rodzaj skrajnego zachowania, z narażeniem zdrowia własnego i innych osób, dla idei uważanej za niezwykle ważną ze społecznego punktu widzenia.

W związku z wielopłaszczyznową problematyką radykalizacji warto wspomnieć również o ekstremalnych działaniach, będących wynikiem zakorzenienia w określonej kulturze lub subkulturze. Agresywna, niejednokrotnie powodująca śmierć oponenta, obrona honoru przez mężczyzn (m.in. w pasterskich społecznościach krajów bałkańskich), choć niewątpliwie wskazuje na sięganie po radykalne środki, jest działaniem, posiadającym wysoki poziom społecznej legitymizacji. W męskiej subkulturze więziennej i grupach mafijnych ekstremalnie agresywne zachowania są traktowane jako uzasadniona obrona godności i człowieczeństwa. W tzw. kulturach honoru to właśnie brak odwołania się do ekstremalnych działań może skazać mężczyznę na ostracyzm i pogardę. Cena, którą płaci się za agresywną obronę reputacji bywa jednak ogromna: tradycja zemsty rodowej może sięgać nawet kilkuset lat wstecz i obejmować wiele pokoleń zwaśnionych rodzin (por. Mustafa i Young, 2008).

Chociaż radykalizacja postaw może przynieść tak poważne i społecznie destruktywne skutki, jak terroryzm czy dyskryminacja dużych grup ludzi, jej bezpośrednia przyczyna bywa relatywnie błaha. Na ten fakt wskazują badania, dotyczące zjawiska paniki moralnej.

Odmienne od przyjętych - w ramach głównego nurtu kulturowego zachowania - wygląd lub obyczaje osób (grup społecznych) bywają wystarczającym powodem zainteresowania

7https://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/ekolodzy-bronia-puszczy-przed-wycinka-aktywisci-blokuja- maszyny,748522.html, data dostępu 30.11.2019.

8https://www.tvn24.pl/lodz,69/belchatow-ekolodzy-noc-spedzili-na-kominie-elektrowni,887563.html, data dostępu 30.11.2019.

(10)

mediów. Jeśli sensacyjna wiadomość lub relacja medialna pojawi się w czasie, w którym społeczeństwo trawi niepokój wynikający z niepewnej sytuacji ekonomicznej, politycznej lub chaosu normatywnego, postawy wobec „innych” szybko się radykalizują. Społeczne lęki zostają skupione na przedstawicielach obcej grupy, uznawanych za przyczynę zagrożenia dla porządku publicznego. Rosnące oburzenie podsycane przez propagandę populistycznych polityków powoduje wyłanianie „kozłów ofiarnych”. Mechanizm ten pozwala między innymi na kanalizowanie społecznego niezadowolenia i odwracanie uwagi opinii publicznej od istotnych, lecz nieudolnie rozwiązywanych przez osoby będące u władzy, problemów społecznych.

Przytoczone powyżej przykłady wskazują na złożony charakter zjawiska radykalizacji i wielość mechanizmów pozwalających zrozumieć różnice między wyznawcami skrajnych poglądów, którzy podejmują w związku z nimi niebezpieczne dla nich lub dla innych zachowania, a osobami mało zaangażowanymi, biernymi czy też korzystającymi wyłącznie z prawnie akceptowanych form działania. Jest istotna różnica w samobójczych atakach terrorystów na World Trade Center, w których zginęło tysiące ludzi, a przykuwającymi się do maszyn aktywistami Greenpeace Polska i Fundacji Dzika Polska, czy kobietami w Chile, układającymi z ciał mandalę, aby blokować wjazd ciężkiego sprzętu i zapobiec budowie tamy, która spowoduje pustynnienie okolicy9. Różnica ta dotyczy przede wszystkim środków działania, po jakie sięgają ludzie zradykalizowani, natomiast w zakresie formalnej charakterystyki przekonań, emocji i celów ujawniają się interesujące podobieństwa, które mają swoją podstawę w filogenezie ludzkiego umysłu.

W przywołanych przykładach, zarówno terroryści, jak i aktywiści ruchów ekologicznych, byli przekonani, że dążą do realizacji jakiegoś niezwykle ważnego dobra, tak dalece, że w pierwszym przypadku poświęcili swoje życie, a w drugim demonstrowali gotowość do podjęcia takiego ryzyka, a z pewnością naruszali normy prawne. W pierwszym przypadku; ataku na World Trade Center tym celem był ład moralny wyznaczany przez szariat i klęska państwa, które – przynajmniej z perspektywy sprawców – jest wrogiem wyznawców islamu. W drugim celem aktywistów było zachowanie naturalnych ekosystemów, niezależnie od tego, czy byli motywowani ekocentrycznie – ich dobrostanem, czy też antropocentrycznie – dobrostanem ludzi żyjących w ich obrębie.

9Wywiad Aleksandry Szyłło z Marcellą Mella Ortiz „Kaczka pod prąd”, Wysokie Obcasy Extra, sierpień 2019, s. 78-83.

(11)

Obie grupy łączy niezwykle wysoka waga przypisywana wartościom, które te cele wyznaczają10, powiązana z przekonaniem, że są one poważnie zagrożone, wywołującym silne pobudzenie afektywne, motywującym do ponadprzeciętnego zaangażowania oraz podjęcia działań związanych z ryzykiem poniesienia poważnej osobistej szkody. Są to ludzie, których poglądy, emocje i działania, swym ekstremalnym charakterem odbiegają od poglądów, emocji i działań innych osób wyznających islam lub ceniących środowisko naturalne.

Zestawienie tych dwóch przypadków ujawnia różnice w zakresie doboru środków działania oraz jego logiki. W pierwszym przypadku sprawcy zdecydowali się na zabicie wielu ludzi, w tym siebie. W drugim liczyli na to, że ze względu na poszanowanie ich życia, nie zostanie wyrządzona szkoda innym istotom żywym. Pierwszy przypadek radykalizacji ma ewidentnie antyspołeczny charakter, drugi jest przykładem radykalizacji prospołecznej, jeśli przyjmiemy, że w ten sposób zapobiegnięto katastrofie ekologicznej.

W pierwszym przypadku, w przeciwieństwie do drugiego, sprawcy cechują się nietolerancyjną postawą wobec „inności” i brakiem szacunku dla życia. Przede wszystkim jednak różnią się również te dwa przypadki sposobem – mniej lub bardziej świadomego – pojmowania grupy własnej. W pierwszym jest ona pojmowana wąsko - jako określona grupa wyznaniowa; w drugim o wiele szerzej – są nią wszyscy ludzie lub nawet cała biosfera.

To zróżnicowanie jest istotne dla określenia, czy radykalizacja ma prospołeczny, czy antyspołeczny charakter. Odwołanie się do teorii etycznej Kanta (2001), potwierdzi zapewne intuicję, że uznanie radykalnego działania za moralne wymaga, aby stanowiło przejaw szacunku dla człowieczeństwa oraz wynikało z woli wypełnienia obowiązku, określonego przez rozum.

Zrozumienie istoty radykalizacji na tyle, na ile to oczywiście możliwe, wymaga skupienia się na podobieństwach jej przejawów. Fundamentalne podobieństwo w obu przypadkach polega na tym, że przedstawiciele obydwu grup społecznych czują się bojownikami o wspólne dobro. Wiele ich łączy, są do siebie podobni pod wieloma względami, niemal jak członkowie rodziny. Występują przeciw grupie obcej, zewnętrznej, która w ich przekonaniu dopuszcza się niesprawiedliwości, łamie normy moralne, czyniąc krzywdę ich grupie, co wymaga zdecydowanej reakcji. Przedstawiciele obu grup są wyjątkowi, czują się dostatecznie silni, sprawni i powołani do reprezentowania swoich grup i ich interesów. Ich radykalne działania przykują uwagę mediów, wzbudzą podziw członków grupy własnej, a u członków grupy obcej wywołają strach lub przerażenie.

10Lub stanowią, jeśli przyjmie się, że wartość jest celem działania (Florek, 2011a)

(12)

Opisane powyżej prawidłowości ujawniają się w przypadku wszystkich przywołanych powyżej przejawów radykalizacji, której ulegają zarówno przeciwnicy praw mniejszości seksualnych jak i ich zwolennicy, miłośnicy gołębi oraz negatywnie nastawieni do nich zwolennicy czystego miasta, kibice dopingujący z drużynę i inni kibice, z całego serca życzący jej klęski, osoby wzniecające panikę moralną i ci, którzy są jej przedmiotem. Wiele z tych zjawisk można w pewnej mierze wyjaśnić na gruncie trzech koncepcji biologicznych, chętnie wykorzystywanych przez psychologów ewolucyjnych: teorii Hamiltona (1964), Triversa (1971, 1972) oraz teorii doboru płciowego (Miller, 2004). Trzeba jednak pamiętać o tym, że ludzkie mózgi są na tyle złożonymi i nieprzewidywalnymi systemami, że gdyby nawet pominąć niemal nieskończoną zmienność czynników sytuacyjnych, to zbudowanie kompletnego modelu eksplanacyjnego zjawiska radykalizacji i tak nie byłoby możliwe.

Definicje radykalizacji

Według Słownika Języka Polskiego PWN, pojęcie radykalizacji oznacza „stawanie się zwolennikiem radykalizmu politycznego”, „uczynienie czegoś radykalnym, skrajnym”.

Radykalizm oznacza «bezkompromisowość i stanowczość», zaś «w polityce: kierunek zmierzający do wprowadzenia zasadniczych zmian w życiu społecznym lub politycznym»11. Synonimami pojęcia są takie terminy jak zaognienie, rozjątrzenie, spotęgowanie czy nasilenie12. Osoba, która uległa radykalizacji, to ekstremista, człowiek o skrajnych poglądach, gotów do podjęcia bezkompromisowych działań wyrażających jego poglądy i/lub w ich obronie. Chociaż kategorie radykalizmu i ekstremizmu są kojarzone z negatywnymi zjawiskami społecznymi, takimi jak terroryzm, antysemityzm, ekstremizm polityczny czy wyznaniowy, to jednak używane są również dla określenia przekonań i zachowań pozytywnych z punktu widzenia interesu społecznego13, wspomnianych ekologów, walczących o ochronę przyrody, ginących gatunków i przeciwdziałanie spowodowanym przez człowieka zmianom klimatycznym, czy alterglobalistów walczących o sprawiedliwość społeczną i harmonizację gospodarki. Pojęcie radykalizacji moralnej dotyczy osób nieuznających kompromisów i krańcowo, starannych w przestrzeganiu stawianych sobie wymagań etycznych, zgodnych z własnym systemem wartości lub systemem wartości związanych z wyznawaną wiarą (Surdykowski, 2007). Mówi się także o ekstremistach

11https://sjp.pwn.pl/slowniki/radykalizacja.html, https://sjp.pwn.pl/sjp/radykalizm;2573351.html, .data dostępu 22.07.2019 r.

12https://synonim.net/synonim/radykalizowa%C4%87, data dostępu 22.07. 2019 r.

13https://www.polityka.pl/niezbednik/1741576,1,skad-sie-bierze-polityczny-ekstremizm.read, data dostępu 22.07. 2019 r.

(13)

latentnych, mających skrajne poglądy, jednak nie zrzeszonych i nie działających, dopóki nie pojawi się lider, który ich za sobą pociągnie.

Zgodnie z definicją Trip i wsp. (2019), radykalizacja stanowi trwający w czasie proces rozwoju ekstremistycznych przekonań, emocji i zachowań. „Przekonania ekstremistyczne są głębokimi przekonaniami przeciwstawionymi podstawowym wartościom społeczeństwa, prawom demokracji i powszechnym prawom człowieka, opowiadającymi się za supremacją pewnej grupy (rasowej, religijnej, politycznej, ekonomicznej, społecznej itp.).

Ekstremistyczne emocje i zachowania mogą być wyrażone zarówno w nieagresywnej presji i przymusie, jak i w działaniach, które odbiegają od normy i okazują pogardę dla życia, wolności i praw człowieka”14.

Radykalizacja przejawia się w wielu dziedzinach życia społecznego. Poza wymienionymi, łączy się z tym zjawiskiem skrajnie negatywne postawy wobec przedstawicieli innych narodowości, grup etnicznych, wyznań, światopoglądów, czy orientacji seksualnych. Łączy się też radykalizację z przestępczością stadionową oraz mową nienawiści, przejawami tzw. „hejtu” (napaści, obrażania, nagonek) i cyberprzestępczością w sieci. Skrajnie zradykalizowane mogą być także ruchy feministyczne, a nawet takie ruchy, jakie tworzą obecnie aktywni przeciwnicy szczepienia dzieci czy używania kremów z filtrem na słońcu. Niewątpliwie radykalne postawy i poglądy pojawiają się w polityce (ekstremizm i radykalizm występuje po obu stronach sceny politycznej, w postaci zarówno ultralewicy, jak i ultraprawicy) oraz znajdują odzwierciedlenie w zjawiskach kulturowych (jak wandalizm – niszczenie dzieł sztuki czy bojkotowanie spektakli niezgodnych z poglądami radykalnie nastawionych osób).

Radykalizmowi przeciwstawia się niekiedy konserwatyzm rozumiany jako przywiązanie do tradycji, uznanych wartości, zastanego porządku, dotychczasowego ładu społecznego, postawa niechętna zmianom, o zachowawczym charakterze. Między skrajnymi:

radykalizmem i konserwatyzmem, rozciąga się całe kontinuum postaw pośrednich, o bardziej umiarkowanym charakterze. Chociaż to przeciwstawienie budzi wątpliwość z tego powodu, że mówi się również o radykalnym konserwatyzmie.

Pojęcia radykalizmu i ekstremizmu są często uznawane za synonimy, chociaż przez niektórych autorów są łączone z orientacjami politycznymi – ekstremizm z polityczną

14“Radicalization is a process of developing extremist beliefs, emotions, and behaviors. The extremist beliefs are profound convictions opposed to the fundamental values of society, the laws of democracy and the universal human rights, advocating the supremacy of a certain group (racial, religious, political, economic, social etc.).

The extremist emotions and behaviors may be expressed both in non-violent pressure and coercion and in actions that deviate from the norm and show contempt for life, freedom, and human rights”.

https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/, data dostępu 22.07.2019.

(14)

prawicą, a radykalizm ze skrajną lewicą (Jakubowska, 2002, s. 187). Ekstremizm łączy się z motywami politycznymi (których źródłem są przekonania nacjonalistyczne, rasistowskie i ksenofobiczne), ekonomicznymi (których geneza leży w nierównościach społecznych i niedostatku) i religijnymi (oparte na fanatycznych przekonaniach przedstawicieli danej wiary; Jaroch, 2014). W niniejszej monografii radykalizm i ekstremizm będą traktowane jako pojęcia tożsame. Natomiast często przywoływane pojęcie terroryzmu, ujmowane będzie jako jedna z form zradykalizowanych zachowań, o najbardziej krańcowym i niebezpiecznym społecznie, charakterze.

Doosje i wsp. (2016, s. 79) definiują radykalizację jako proces, w którym ludzie stają się coraz bardziej zmotywowani do stosowania środków przemocy wobec osób spoza grupy lub symbolicznych celów, aby osiągnąć zmianę w zachowaniu i cele polityczne15. Proces radykalizacji przebiega fazowo. Są to fazy: pierwsza, wrażliwości na radykalną ideologię (sensitivity), druga, członkostwa w zradykalizowanej grupie (group membership) i trzecia, gotowość do aktywności i podejmowania akcji zgodnie z ideologią grupy (action). Grupy zradykalizowane łączy postrzeganie istotnych – w ich odbiorze – problemów społecznych, ocenianie działań powołanych do radzenia sobie z tymi problemami służb jako niewystarczających, traktowanie norm i zasad grupy jako bardziej wartościowych i lepszych od innych, co sprzyja podziałowi na „swoich” i „obcych”, co może stanowić podstawę stosowania przemocy; przyjmowanie ideologii legitymizującej stosowanie przemocy wobec grup obcych, traktowanych jako odpowiedzialnych za dostrzegane problemy społeczne.

Analiza zjawiska radykalizacji może być prowadzona w trzech nurtach (Rakusa -Suszczewski, 2016). Jeden z nich, to wymiar duchowy, w którym radykalizacja ujmowana jest jako postawa intelektualna, filozoficzna. Kolejny, obejmuje wymiar społeczno -polityczny, w którym radykalizacja postaw i poglądów wraz z konsekwencjami w postaci odpowiedniego działania stanowi zjawisko społeczne, dla którego poszukuje się wyjaśnień związanych z funkcjonowaniem społeczeństwa, jego stabilnością lub jej brakiem, okresami niepokojów społecznych lub dużej stratyfikacji społecznej. Stosunkowo rzadko jednak pojawia się pytanie, dlaczego w tych samych warunkach społecznych niektórzy ludzie radykalizują się, inni zachowują umiarkowane i tolerancyjne postawy. Pytanie to konstytuuje kolejny wymiar psychologiczny, w ramach którego poszukuje się źródeł radykalizmu w obszarze ludzkiej psychiki, głównie w uwarunkowaniach osobowościowych.

15“Radicalization is a process through which people become increasingly motivated to use violent means against members of an out-group or symbolic targets to achieve behavioral change and political goals”.

(15)

Dla rzetelnego przedstawienia zjawiska radykalizacji, konieczne jest wprowadzenie kilku zasadniczych założeń. Po pierwsze, radykalizacja jest procesem (a więc zjawiskiem rozłożonym w czasie) stopniowego krystalizowania się coraz bardziej skrajnych poglądów i postaw. Po drugie, należy odróżnić radykalne poglądy i postawy od ich uzewnętrznienia, często w postaci agresywnych zachowań, ale także agitowania innych i upowszechniania odpowiadającej postawom retoryki. Po trzecie, radykalizacja zawsze ma miejsce w określonej przestrzeni społecznej i czasie historycznym, i odnosi się tych uwarunkowań.

Piramida radykalizacji

Istnieją różne poziomy (stopnie) nasilenia radykalizacji. Kruglanski, Gelfand, Bélanger i in. (2014), opierając się na koncepcji Moskalenko i McCauleya (2011), proponują zobrazowanie zwolenników radykalnych rozwiązań (w tym terroryzmu) w postaci piramidy:

na dole znajduje się większość osób, będących jedynie biernymi zwolennikami, popierającymi przemoc, wyżej mieści się mniejsza grupa osób podejmujących aktywne działania o różnym stopniu wysycenia przemocą, zaś na szczycie piramidy znajdują się nieliczni, gotowi na wszelkie poświęcenia dla osiągnięcia celu i akceptujący najbardziej brutalne rozwiązania. Skrajnie zradykalizowaną osobą jest terrorysta podejmujący atak o charakterze samobójczym i ginący dla sprawy. Stopniując zjawisko radykalizacji można na poziomie miernego jej nasilenia uplasować zwolennika radykalnych rozwiązań i wyznawania ideologii przemocy, który jednak w codziennym życiu funkcjonuje poprawnie, pełniąc role społeczne i nie wchodząc w kolizję z prawem, a na poziomie skrajnie wysokiego nasilenia terrorystę porzucającego wszystkie sprawy istotne dla większości ludzi (jak na przykład związki, ale także wolność, nienaruszalność cielesną, bezpieczeństwo, a nawet życie) na rzecz realizacji celów zgodnych z ideologią. To, co wspólne dla osób silnie zradykalizowanych, to nadmierne, nieproporcjonalne zaangażowanie w określoną ideologię, połączone z brakiem troski o inne życiowe sprawy, tłumienie ważnych potrzeb, ignorowanie działanie wbrew własnym interesom, autodestrukcja.

Subiektywizm w ocenie zjawiska radykalizacji

Ocena danego zjawiska w kategoriach normatywnych jest inna, gdy dokonuje jej osoba oceniająca naruszenie określonych norm jako niewłaściwe czy naganne, inna natomiast, gdy oceny dokonuje osoba, która zdewaluowała owe normy lub też przyjęła inne normy jako własne. Definiowanie sumienia jako systemu najbliższych danemu człowiekowi norm, przyjętych przez tę osobę za podstawowe, wyjaśnia brak poczucia winy i głębokie

(16)

poczucie słuszności zamachowców, terrorystów czy osób dokonujących rozmaitych aktów przemocy w słusznej – ich zdaniem – sprawie.

To, czy dany cel zostanie uznany za istotny, a przemocowe zachowanie za właściwą i jedyną drogę do jego osiągnięcia, ma wymiar relatywny. Chociaż wydaje się, że takie podstawowe wartości jak zdrowie i życie ludzkie zawsze i dla każdego są najważniejsze, jednak w sytuacjach takich jak wojna, czy katastrofy zagrażające wielu ludziom, poświecenie własnego życia jest oceniane jako akt bohaterstwa. Kruglanski (2014, s. 73) podsumowuje ów relatywizm stwierdzeniem: „radykalizm/ekstremizm znajduje się w oku patrzącego”16. Radykalizacja nie jest zjawiskiem jednowymiarowym i nie wolno postrzegać jej wyłącznie w kategoriach negatywnych. Może bowiem wywodzić się z wrażliwości społecznej, odwagi w kwestionowaniu i podważaniu obowiązujących zasad i reguł, dostrzegania sprzeczności, nowatorstwa i dążenia do korzystnej społecznie zmiany, woli działania. Oczywiście można zadać istotne pytanie – czy trzeba działać w sposób skrajny, czy wystarczy funkcjonować w ramach istniejącego porządku i dostępnych możliwości? Czy godzić się na postrzegane niesprawiedliwości, krzywdy i niemoralność w imię świętego spokoju i ładu publicznego, czy naruszać ten ład z nadzieją, że nastąpi korzystna zmiana? Czy działać ewolucyjnie, czy rewolucyjnie? Czy szeroko nagłośnić własne niezadowolenie i sięgnąć po wszystkie środki, aby doprowadzić do zmian, czy tego zaniechać?

Poznanie, opisanie i wyjaśnienie mechanizmów radykalizacji ma na celu zapobieganie narastaniu negatywnych przejawów tego zjawiska oraz wskazanie możliwych sposobów deradykalizacji osób zachowujących się w skrajnie nietolerancyjny sposób. Mimo, że zachowania osób zradykalizowanych łamią normy prawne (w Polsce przepisy kodeksu karnego17) i moralne, krytyka dotyczyć powinna jedynie ich zachowań, podczas gdy same osoby winny być traktowane z szacunkiem należnym każdej istocie ludzkiej, w sposób podmiotowy, respektujący prawa człowieka, z poszanowaniem ich godności. Krytyka zradykalizowanych postaw i zachowań nie może bowiem przerodzić się w inną postać radykalizacji.

16That is partly the reason why “one man’s terrorist is another man’s freedom fighter” and why perceptions of some-one’s radicalism/extremism are in the “eye of the beholder.”

17Ustawa Kodeks karny, z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz. U. 1997 nr 88 poz. 553, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19970880553/U/D19970553Lj.pdf, data dostępu 22.07.2019 r.

(17)

Mechanizmy radykalizacji

W przedstawianej monografii Czytelniczki i Czytelnicy znajdą wyjaśnienia mechanizmów psychologicznych, które – w określonych okolicznościach społecznych – mogą sprzyjać ukształtowaniu się radykalnych postaw, poglądów i zachowań.

Pierwsza część, autorstwa Bożeny Gulli, przypomina najbardziej znane, klasyczne, koncepcje przyczynowości radykalizacji oraz obejmuje różnorodne indywidualne uwarunkowania - mechanizmy intrapsychiczne, których analiza stanowi jedynie część wyjaśnienia złożonego problemu radykalizacji, jednak może przyczynić się do lepszego zrozumienia ludzkich zachowań. Radykalizm może mieć zarówno źródła w sferze emocjonalno-motywacyjnej człowieka, zwłaszcza frustracji podstawowych ludzkich potrzeb, ważnych dla poczucia własnej wartości i budowania tożsamości osobistej, jak również w specyfice funkcjonowania poznawczego, opartego na uwarunkowaniach neuropoznawczych.

Druga część, autorstwa Przemysława Piotrowskiego, obejmuje przegląd mechanizmów i prawidłowości z obszaru psychologii społecznej, które w wymiarze interpersonalnym i grupowym przyczyniają się do wzbudzenia radykalnych nastrojów i zachowań.

W kolejnej, trzeciej części, autorstwa Stefana Florka, wykorzystano koncepcje psychologii ewolucyjnej do wyjaśnienia zjawiska formowania się radykalnych przekonań, emocji i zachowań. W części tej radykalizacja została przedstawiona jako fenomen, który w pewnych warunkach może sprzyjać przetrwaniu, zdobyciu wyższego statusu w grupie oraz odniesieniu sukcesu reprodukcyjnego, co wcale nie oznacza, że można tym usprawiedliwiać jego antyspołeczne przejawy.

Każda z części została zakończona krótkim omówieniem propozycji prewencyjnych, które – w ujęciu psychologicznym – mogą pomóc zredukować poziom zagrożenia związany ze zjawiskiem radykalizacji. Mamy nadzieję, że wielostronne ujęcie psychologicznych mechanizmów radykalizacji przyczyni się do lepszego wyjaśnienia i zrozumienia tego zjawiska.

Życzymy ciekawej lektury.

Autorzy

(18)

Bożena Gulla

Część I. Radykalizacja w ujęciu intrapsychicznym

(19)

Wprowadzenie do Części I

Wiele opracowań dotyczących radykalizacji i ekstremizmu skupia się na ich związku z orientacją polityczną, poszukując – zarówno po prawej, jak i po lewej stronie sceny – podobieństw i różnic, które pomogłyby wyjaśnić mechanizmy funkcjonowania radykałów i ekstremistów politycznych. W przedstawianej monografii akcent nie jest jednak położony na aspekty polityczne. W przestrzeni społecznej wielość problemów wywołuje skrajne reakcje i nie są to jedynie wątki stricte polityczne, ale na przykład dotyczące zdrowia (por. kwestia szczepień), religijne czy związane z orientacją seksualną. Oczywiście, również takie zagadnienia mieszczą się w programach partii politycznych (na przykład stosunek do aborcji, edukacji seksualnej w szkołach, przyjmowania migrantów), jednak wydaje się, że poza osobami zgrupowanymi w organizacjach czy partiach, znaczna rzesza ludzi nie określa się jednoznacznie politycznie, niekiedy umiarkowanie (lub wcale) interesuje się polityką, a skrajne poglądy przejawia tylko w jednej, konkretnej kwestii. Dlatego pierwsze rozróżnienie, które warto wprowadzić, dotyczy radykalizacji ujmowanej w kategoriach politycznych i pozapolitycznych, która będzie przedmiotem zainteresowania w przedstawianej monografii.

Kolejnym rozróżnieniem jest podział – zawartych w bogatej literaturze przedmiotu – wyjaśnień dotyczących indywidualnych uwarunkowań radykalizacji na kilka grup. Przede wszystkim, można wskazać na odmienność mechanizmów identyfikowanych jako odpowiedzialne za radykalizację – od mieszczących się (w różnych koncepcjach) w sferze osobowościowej/charakterologicznej, głównie emocjonalno-motywacyjnej, do mieszczących się w sferze funkcjonowania poznawczego. Obie te sfery są łączone w wielu koncepcjach.

W opozycji do ujęcia poszukującego trwałych intrapsychicznych dyspozycji, znajduje się podejście zwracające uwagę na kontekstualne czynniki, umożliwiające lub wręcz wspierające, ujawnienie się owych dyspozycji, które – w innym kontekście – mogłyby pozostać nieujawnione, latentne. Poza ułatwieniem ujawniania posiadanych – stosunkowo stabilnych – dyspozycji, sytuacje społeczne/interpersonalne są źródłem nietrwałych, doraźnych uczuć i reakcji, będących odpowiedzią na m. in. warunki prowokacji, bycia atakowanym, manipulowanym, czy też rywalizowania o pożądane dobra.

Z kolei w opozycji do ujęcia traktującego przyjmowanie skrajnych poglądów i podejmowanie radykalnych działań jako arefleksyjnych (wynikających z nieuświadomionych potrzeb, popędów i impulsów), znajduje się podejście mówiące o dokonywaniu refleksyjnych, świadomych wyborów opartych o wiedzę i analizę sytuacji

(20)

społecznej (por. Jakubowska, 2005). Podejście mówiące o arefleksyjności ma wymiar deterministyczny, podczas gdy podejście wskazujące na własne, refleksyjne decyzje i wybory jednostki, pozostawia jej możliwość decydowania.

Wszystkie powyższe ujęcia nie muszą być konkurencyjne, lecz mogą uzupełniać się w sposób addytywny, tworząc mozaikę elementów, składających się na wielowymiarowy, zindywidualizowany, nieuproszczony w sposób sztuczny, ani nadmiernie zgeneralizowany, obraz przyczyn zjawiska.

W Części I wyjaśnienia dotyczące mechanizmów indywidualnych, intrapsychicznych, zostaną przedstawione w kolejności, pozwalającej najpierw odwołać się do klasycznych już koncepcji charakteru, osobowości i specyfiki umysłowości jako podłoża radykalnych i ekstremistycznych postaw i zachowań, przez współczesną reinterpretację tych teorii i przywołanie empirycznych prób ich weryfikacji, po wyjaśnienia lokalizujące główne źródło radykalizacji w niewystarczającym poziomie zaspokojenia potrzeby znaczenia osobistego, aż do próby dokonania syntezy podejść z uwzględnieniem znaczenia zmiennych o charakterze społecznym, mogących istotnie modyfikować działanie mechanizmów intrapsychicznych.

Pomijanie zmiennych kontekstualnych mogłoby bowiem prowadzić do podstawowego błędu atrybucji – przeceniania znaczenia cech indywidualnych o stałym charakterze, a niedoceniania roli czynników nietrwałych i sytuacyjnych.

Warto również wyraźnie zaznaczyć, że aktualne prace badaczy światowych i polskich (za: Skarżyńska, 2002) odchodzą w coraz większym stopniu od wczesnych, psychoanalitycznych wyjaśnień dotyczących popędowego i wynikającego z głębokich konfliktów emocjonalnych podłoża radykalizacji na rzecz wyjaśnień poznawczych. Podobnie, teorie koncentrujące się na stałych dyspozycjach ulegają wyparciu przez koncepcje mówiące o procesualnym charakterze radykalizacji i podstawowym znaczeniu kontekstu społecznego, przede wszystkim współcześnie lansowanych ideologii i obecności sieci społecznych, legitymizujących przemoc w działaniach na rzecz wdrożenia określonej wizji funkcjonowania świata społecznego w życie. Również próby poszukiwania czynników o charakterze psychopatologicznym, doprowadziły do zakwestionowania przekonania o obecności chorób i zaburzeń psychicznych u osób zradykalizowanych (Horgan, 2008, w odniesieniu do terrorystów).

Propozycja zawarta w niniejszej części stanowi model ekologiczny, ujmujący uwarunkowania radykalizacji w wymiarze jednostkowych doświadczeń i indywidualnych dyspozycji, jednak kształtujących się w określonym kontekście społecznym i kulturowym, co

(21)

sprawia, że pełna analiza zjawiska wymaga niewątpliwie podejścia o charakterze interdyscyplinarnym.

Warto wspomnieć o jedynych empirycznych badaniach dotyczących autorytaryzmu, prowadzonych w społeczeństwie polskim. Koralewicz (1987, w oparciu o badania z lat 1977 -1978) potwierdziła związki miedzy niższym poziomem inteligencji przy podobnym poziomie wykształcenia (rozumianym jako mniejsza elastyczność intelektualna), pochodzeniem społecznym (niższym wykształceniem ojców, co mogłoby sugerować na znaczenie socjalizacji dla kształtowania się tendencji autorytarnych) oraz wysokim poziomem lęku, frustracji i poczucia zagrożenia. Jej nowsze badania, uzupełniające poprzednie, z 1984 roku (Koralewicz, 2008) pokazały ciekawe zjawisko – spadek tendencji autorytarnych wśród robotników, angażujących się w tych latach w aktywność Solidarności i innych związków zawodowych, a wzrost poziomu autorytaryzmu wśród inteligencji, co autorka wiąże z głębszym zrozumieniem przez tę grupę mechanizmów społecznych i wynikającym z tego poczuciem bezsilności i frustracji. Zaobserwowana tendencja może także wynikać z rozwarstwienia inteligencji na dwie grupy – zależnie od ówczesnych afiliacji polityczno -organizacyjnych. Badania tego rodzaju nie są łatwe, gdyż prowadzone są na tle i w odniesieniu do rzeczywistych wydarzeń o ogromnym znaczeniu społecznym, stanowią jednak przykład możliwości oraz znaczenia refleksji naukowej nad omawianymi zjawiskami.

Indywidualne uwarunkowania radykalizacji – struktura charakteru/osobowość

Zjawisko radykalizacji obejmuje skrajne działania, często o charakterze agresji i przemocy, do których jednostka jest głęboko przekonana i są one zgodne ze strukturą jej wartości i systemem najbliższych norm. Tak głęboko przekonane o słuszności swoich racji są z definicji osoby autorytarne.

Osobowość autorytarna (authoritarian personality) to konstrukt znany od kilkudziesięciu lat, za pomocą którego próbowano wyjaśniać wiele zjawisk społecznych i politycznych, szczególnie powstanie faszyzmu w Niemczech, ale także komunizmu w ZSRR, obydwu traktowanych jako odmiany reżimu totalitarnego. Autorytarną osobowość opisywano jako podporządkowaną idealizowanym autorytetom, konserwatywną i konwencjonalną, przywiązaną do tradycyjnych wartości, bezrefleksyjnie przyjmującą narzucane poglądy. Geneza osobowości autorytarnej była wyjaśniana w terminach psychoanalitycznych. Akceptowane opcje społeczno-polityczne były związane się w tym ujęciu z niezaspokojonymi potrzebami, stłumionymi popędami i obronnymi nastawieniami,

(22)

będącymi efektem dziecięcych doświadczeń. William Reich w latach 30. XX wieku (1970) używał pojęcia „charakter autorytarny”, łącząc kształtowanie utrwalonej struktury charakteru zarówno z doświadczeniami rodzinnymi jednostki (restrykcyjna rodzina, tłumiąca u dziecka przejawianie popędowości seksualnej, wymuszająca podporządkowanie), jak i z szerszym kontekstem społecznym (tradycyjna religijność o karzącej postaci Boga, wiążąca seksualność z winą i karą; system edukacyjny, w którym karanie dzieci było powszechnie przyjęte;

nierówności społeczne i wyzysk w kapitalistycznym systemie ekonomicznym). Nieuchronnie wzbudzane w rozwoju impulsy seksualne w opisanym kontekście środowiska społecznego musiały rodzić lęk, poczucie winy, w konsekwencji prowadząc do sadomasochistycznych skłonności, a równocześnie sprzyjając uległości wobec autorytetów, akceptowaniu irracjonalnych przeświadczeń i mistycyzmowi. Sadomasochistyczne impulsy prowadziły również do poszukiwania jednostek lub grup, wobec których możliwe stałoby się uprawnione przejawianie agresji i stosowanie przemocy, akceptowane i usankcjonowane przez uznawane autorytety. Taka konstrukcja psychiczna w przekonaniu Reicha sprzyjała podatności na przyjęcie ideologii faszystowskiej.

Koncepcję charakteru autorytarnego rozwinął Fromm (1942/2005), jednak najbardziej znanym badaczem osobowości autorytarnej był Adorno, który analizując jej cechy wraz z grupą badaczy z Uniwersytetu Berkeley w Kalifornii (Frenkel-Brunswik, Levinson, Stanford, 1950/2010) stworzył Skalę Dyspozycji Faszystowskich F18 - metodę do diagnozowania osobowości autorytarnej. Skala F obejmuje następujące kryteria:

konwencjonalizm (conventionalism), autorytarną uległość i podporządkowanie wobec idealizowanych autorytetów (authoritarian submission), autorytarną agresję wobec wybranych grup społecznych, osób postrzeganych jako inne, odmienne, wobec obcych, osób naruszających akceptowane normy (authoritarian aggression), antysubiektywizm (anti- intraception, niechęć do zagłębiania się w sferę subiektywnych doświadczeń psychicznych dostępnych introspekcji), przekonanie o zewnętrznej przyczynowości zdarzeń, wiarę w przesądy i posługiwanie się stereotypami (superstition and stereotypy), zafascynowanie siłą, władzą, twardością (power and "toughness") i potępianie słabości, destruktywność, cynizm, dewaluowanie innych i wrogość (destructiveness and cynicism), używanie mechanizmu projekcji (projectivity) i nadmierne zainteresowanie seksualnością połączone z wrogością wobec mniejszości seksualnych (sex). W ujęciu Adorno i współpracowników, źródłem osobowości autorytarnej są nierozwiązane, głębokie, dziecięce konflikty

18http://www.anesi.com/fscale.htm, data dostępu 21.09.2019 r.

(23)

emocjonalne (słabość Ego, niewystarczająca dla rozwiązania konfliktu między popędowością Id a wymaganiami Superego, ukształtowanego przez represyjne środowisko społeczne), a konsekwencją jej ukształtowania – podatność na przyjęcie antydemokratycznego światopoglądu. Zwiększona podatność na ideologie dające poczucie oparcia w autorytecie, postrzeganym jako gwarancja siły i bezkarności, może szczególnie nasilać się w okresach niepokojów, bezsilności i lęków społecznych oraz indywidualnych. Koncepcja Adorno ma psychoanalityczny rodowód i poszukuje w głębokich dążeniach, potrzebach, konfliktach emocjonalnych pochodzących z doświadczeń wczesnodziecięcych, źródeł dyspozycji, tworzących gotowość do przyjęcia w określonym kontekście społecznym, interpersonalnym i sytuacyjnym postaw autorytarnych, sprzyjających głównie prawicowemu ekstremizmowi (Jakubowska, 2005).

Analiza charakteru autorytarnego przeprowadzona przez Fromma (1942/2005), łączyła jego ukształtowanie się z tendencjami sadomasochistycznymi, będącymi wynikiem restrykcyjnego oddziaływania rodziny w rozwoju dziecka, jednak podkreślała nie tylko tłumienie przejawów popędowości seksualnej, ale także ograniczanie wszelkich przejawów samodzielności i autonomii dziecka. Dzieci wyrastające w takim środowisku rodzinnym stają się osobami zależnymi, które w pełni podporządkowują się autorytetom, łatwo chłoną i internalizują ich ideologię (religijną, światopoglądową czy polityczną). Stanowi to rodzaj ucieczki od wolności, gdyż człowiek wolny i autonomiczny przyjmuje równocześnie odpowiedzialność za swoje poglądy, decyzje i zachowania – a bezkrytyczne podporządkowanie się autorytetom zwalnia niejako z tej odpowiedzialności. Jednocześnie, Fromm szeroko analizował rzeczywistość społeczeństwa kapitalistycznego, w którym klasy średnie nie buntowały się otwarcie przeciw pogarszającym się warunkom życia, natomiast poszukiwały autorytetu, który umożliwiłby wskazanie winnych za zaistniałą sytuację i który zachęcałby do działań przeciwko nacjom obwinianym w mechanizmie „kozła ofiarnego”.

Wymienione dotychczas koncepcje stanowią próby zidentyfikowania stałych dyspozycji osobowościowych, ukształtowanych w toku rozwoju dziecka, warto jednak podkreślić, że wszystkie powstały w okresie rozwoju i popularyzacji ideologii faszystowskiej oraz, że w każdej zwraca się uwagę na znaczenie kontekstu społecznego (ustroju społecznego, niepokojów i klimatów społecznych, dominujących poglądów w okresie rozwoju i dorastania jednostki, warunków ekonomicznych i wielu innych).

Koncepcja osobowości autorytarnej jest obecnie krytykowana i rewidowana (Altemeyer, 2006). Na próżno szukać tego terminu w klasyfikacji chorób i zaburzeń psychicznych DSM 5, lub w podręcznikach zaburzeń osobowości. Pervin (2002) twierdzi, że

(24)

zainteresowanie zjawiskiem autorytaryzmu to specyfika lat 50., podczas gdy obecnie nie przyciąga ono, tak jak wówczas, uwagi naukowców. Równocześnie jednak pojawiają się sugestie ujęcia tej kategorii diagnostycznej w oficjalnych klasyfikacjach chorób i zaburzeń psychicznych, ujmowanej jako antydemokratyczne i destruktywne społeczne zaburzenie osobowości (petycja Gary Williamsa do American Psychological Association19). Powrót zainteresowania jest niewątpliwie związany z klimatem społeczno-politycznym ostatnich lat, zwłaszcza z nasileniem terroryzmu (Saunders, Ngo, 2017). Wydaje się jednak, że koncepcja osobowości autorytarnej nie wyczerpuje wszystkich kryteriów zaburzenia osobowości.

W hybrydowym modelu klasyfikacji zaburzeń osobowości DSM-5 uwzględniane są dwa główne kryteria (Rowiński, 2018). Kryterium A dotyczy nieprawidłowości (impairments) funkcjonowania osobowości w dwóch głównych sferach: intrapsychicznej sferze Ja (self), obejmującej tożsamość (identity) oraz kierowanie sobą (self-direction) oraz w sferze interpersonalnej obejmującej empatię (empathy) oraz bliskość (intimacy) Można założyć, że autorytaryzm nie musi przejawiać się we wszystkich sferach życia jednostki, a ujawniać się jedynie w wybranych obszarach. Jednostka autorytarna może budować bliskość i być empatyczna wobec niektórych osób lub grup, podczas gdy w innym obszarze relacji społecznych przejawiać postawy i zachowania autorytarne. Dlatego bardziej poprawne byłoby mówienie o rysie osobowości, jakim jest autorytaryzm. Niemniej jednak, rys ten ma charakter mocno utrwalony i trudny do modyfikacji, nawet wówczas, gdy napływające informacje podważają przekonania osoby autorytarnej.

Reinterpretacja konstruktu osobowości autorytarnej dokonana przez Altemeyera (za:

Radkiewicz, 2011) jest związana ze skupieniem się na procesach uczenia się społecznego, w trakcie którego przeżywane przez jednostkę negatywne emocje i wrogie uczucia znajdują odzwierciedlenie w nabytych schematach poznawczych dotyczących świata, innych ludzi i siebie (takich jak wizja niebezpiecznego świata, poczucie zagrożenia ze strony innych, wzorce podstawowej nieufności). Spośród wymienianych przez Adorno kryteriów pozwalających na identyfikację osobowości autorytarnej, Altemeyer (2006) znalazł potwierdzenie jedynie dla uległości wobec władzy, agresji dokonywanej w imię tejże władzy oraz konwencjonalizmu, związanego z akceptowaniem porządku ustalonego przez autorytety20. Jednak stworzona przez niego skala RWA (Right-Wing Autoritarianism Scale),

19https://www.change.org/p/authoritarian-personality-syndrome-added-as-clinical-disorder-to-the-new-dsm-5, data dostępu 1.12.2019.

20Authoritarian followers usually support the established authorities in their society, such as government officials and traditional religious leaders. Such people have historically been the “proper” authorities in life, the time- honored, entitled, customary leaders, and that means a lot to most authoritarians. Psychologically these followers

(25)

podobnie jak skala F Adorno, również budzi wątpliwości teoretyczne i metodologiczne.

Radkiewicz (2011) wskazuje, że nie jest narzędziem do badania osobowości, lecz mierzy wyłącznie postawy i przekonania społeczno-polityczne. Zgodnie z jego sugestią, autorytaryzm należy ujmować w kategoriach pozbawionych konotacji politycznych, oddzielić od prawicowego światopoglądu i traktować jako umysłową reprezentację dotyczącą wzorców funkcjonowania jednostki w zbiorowości.

W koncepcji Altemeyera zauważalne jest skupienie się bardziej na aspektach poznawczych, niż na głębokich konfliktach emocjonalnych. Współcześni badacze rozumieją syndrom autorytaryzmu nieco inaczej niż Adorno – nie jako głęboko zakorzenione w strukturze osobowości dyspozycje, lecz jako określony sposób postrzegania świata społecznego oraz sposób funkcjonowania w zbiorowości, a większa uwaga jest poświęcana analizowaniu uwarunkowań poznawczych, niż emocjonalno-motywacyjnych autorytaryzmu.

Autorytaryzm dotyczy silnej identyfikacji z grupą własną i niechęci wobec grupy postrzeganej jako obca, tendencji do dominacji połączonej z bezkrytycznym podporządkowaniem uznanym autorytetom; decyduje o sztywnym stosunku do norm i zasad.

Istotnym wkładem polskiej badaczki, Koralewicz (2008) wydaje się wskazanie na dwa rodzaje nietolerancji w przestrzeni społecznej, obejmujące z jednej strony nieakceptowanie odmienności, z drugiej brak tolerancji na odstępstwa od przyjętych reguł.

Ponieważ w języku polskim istnieje bogata literatura przedmiotu (Jakubowska, 2005, Skarżyńska, 2002, Korzeniowski, 2002, Radkiewicz, 2011, 2012, Koralewicz, 1987, 2008 i in.), powyższe omówienie osobowości/charakteru autorytarnego ma z konieczności wymiar skrótowy.

Indywidualne uwarunkowania radykalizacji – funkcjonowanie poznawcze

W analizie osobowości autorytarnej, podkreślana była od początku koncepcji, specyfika funkcjonowania poznawczego osób podatnych na przyjęcie ideologii o skrajnym charakterze. Dotyczyły one nietolerancji wieloznaczności i sztywności poznawczej, traktowanych jako rozwinięcie cech charakterystycznych dla osobowości autorytarnej (Frenkel-Brunswik, intolerance of ambiguity, AIT, 1949), związanych z szybkim zamykaniem

have personalities featuring:1) a high degree of submission to the established, legitimate authorities in their society;2) high levels of aggression in the name of their authorities; and3) a high level of conventionalism.

(26)

problemów, poszukiwaniem jednoznacznych, czarno-białych rozwiązań i interpretacji, unikaniem informacji sprzecznych z przyjętą interpretacją. Nietolerancja wieloznaczności dotyczyła zarówno sposobu percepcji danych, stylu poznawczego jednostki, zbudowanych – na podstawie selekcjonowanych informacji – przekonań i postaw oraz była traktowana jako poznawczo-emocjonalna zmienna osobowościowa.

Koncepcja umysłowości twardej – miękkiej (tough-mindedness, tender-mindedness dimension: T factor) Eysencka (2017) opisywała dwa typy umysłowości, a oryginalnie była ona oparta na koncepcji Williama Jamesa (1911). „Miękko-umysłowi” to racjonaliści, powołujący się na zasady, intelektualiści, idealiści, optymiści, religijni, wyznawcy wolnej woli, moniści, dogmatycy. „Twardo-umysłowi” to empirycy powołujący się na fakty, sensualiści, materialiści, pesymiści, niereligijni, fataliści, pluraliści, sceptycy. Według Eysencka umysłowość miękką cechuje przywiązanie do wartości nabytych w procesie socjalizacji, zasad etycznych i religijnych. Osoby o umysłowości miękkiej są racjonalne, prezentują się jako intelektualiści, są nastawieni optymistycznie, uznają wolną wolę jednostki, są jednak dogmatyczni, jako silnie przywiązani do idei. Dla umysłowości twardej charakterystyczna jest natychmiastowa satysfakcja z nieskrępowanej realizacji impulsów agresywnych i seksualnych. Osoby o umysłowości twardej cechuje zmysłowość, materializm i empiryzm, są pesymistycznie nastawione, raczej pluralistyczne i nieprzywiązane do religii.

Popierają prześladowania mniejszości, karę śmierci, chłosty, są zwolennikami legalnej aborcji, kontroli urodzeń, łatwiejszych rozwodów. Eysenck wiązał umysłowość twardą z autorytaryzmem (niezależnie, prawicowym, czy lewicowym), chociaż pluralizm przypisywany osobowości twardej nie tak łatwo jest włączyć w syndrom autorytaryzmu, a jej dogmatyzm trudno nazwać antyautorytarnym (Meloen, 1994). Z kolei umysłowość miękka była łączona z postawami demokratycznymi. Ponadto Eysenck sugerował związki umysłowości twardej z ekstrawersją, a umysłowości miękkiej z introwersją. Skala T Eysencka wykazywała silne korelacje ze skalą F. Równoczesne uwzględnienie czynnika R (radykalizm-konserwatyzm) i czynnika T (umysłowość twarda-miękka) pozwalały na wyróżnienie czterech podtypów: umysłowości radykalnej – miękkiej i radykalnej – twardej oraz umysłowości konserwatywnej – miękkiej i konserwatywnej – twardej. Umysłowość radykalna – miękka to osoba skupiona na wartościach społecznych, otwarta na potrzeby innych, altruistyczna, poszukująca harmonii i doceniająca aspekty estetyczne, podczas gdy osoba o umysłowości konserwatywnej – twardej, jest skupiona na wartościach materialnych, które gromadzi, ma nastawienie rywalizacyjne, posiada potrzebę władzy i dominacji, interesuje się polityką (za: Radkiewicz, 2012). Koncepcja czynnika T Eysencka była

(27)

krytykowana za słabe uzasadnienie teoretyczne, nikłe potwierdzenie empiryczne i trudności w replikacji wyników.

Pojęcie syndromu dogmatyzmu odnosi się do sposobu myślenia, opartego na dogmatach – czyli indywidualnie przyjętych pewnikach, traktowanych jako nienaruszalne prawdy. Zgodnie z teorią zamkniętego versus otwartego umysłu (closed and open mind) Rokeacha, opublikowaną w latach 50-tych XX wieku (2019), osoby dogmatyczne cechuje niezwykle sztywne przywiązanie do – bardzo rozmaitych – przekonań (religijnych, politycznych, społecznych, ideologii czy też naukowych). Myślenie dogmatyczne jest jednoznaczne, dychotomiczne, czarno-białe, pozbawione wątpliwości czy niepewności.

Osobom o dogmatycznym stylu poznawczym trudno tolerować sprzeczne ze sobą informacje czy poglądy (a także ambiwalentne uczucia) i dążą one do ich uspójnienia, naginając je w kierunku wcześniej przyjętych założeń i zaprzeczając temu, co z nimi niezgodne. Nawet jeżeli suma danych zmusza je do zmiany schematu poznawczego dotyczącego konkretnej osoby lub sytuacji, nie wpływa to na zmianę myślenia o całej grupie osób lub klasie podobnych sytuacji, co oznacza izolację struktur poznawczych. W przypadku ambiwalentnych uczuć, czy postrzegania innych osób jako posiadających zarówno cechy akceptowane, jak i nieakceptowane, łatwo o całkowite odrzucenie tych relacji, zgodnie z dychotomicznym, czarno-białym myśleniem. Sytuacje niejednoznaczne budzą poczucie niepewności, lęku i silnego zagrożenia, które mogą skutkować również agresją. System poznawczy obejmuje wyraźnie rozgraniczone kategorie pojęciowe, nie dopuszcza istnienia wielu perspektyw poznawczych i blokuje możliwości poznawania i wyjaśniania świata (Nosal, 2010). Autor zwraca uwagę, że ograniczenia poznawcze charakterystyczne dla dogmatyzmu są związane nie tylko ze sztywnym charakterem schematów poznawczych, ale również z mechanizmami kontroli – w „umyśle otwartym” jest ona elastyczna, oparta na zmiennych standardach, w „zamkniętym” bardziej restrykcyjna i oparta wyłącznie na uznanych wcześniej standardach, wskutek czego przetwarzanie informacji nie prowadzi do nowych, twórczych rozwiązań, a jedynie podtrzymuje istniejące systemy poznawcze. Skala D Rokeacha korelowała z autorytaryzmem prawicowym, ale także innymi formami nietolerancji (Radkiewicz, 2012).

Koncepcje osobowości autorytarnej w jej poznawczych aspektach (nietolerancji wieloznaczności, sztywności poznawczej), umysłowości twardej-miękkiej i dogmatyzmu zapoczątkowały bogate dalsze badania dotyczące specyfiki funkcjonowania poznawczego, którą można przypisać osobom skłonnym do radykalizacji.

(28)

Mechanizmy funkcjonowania poznawczego w świetle współczesnych badań

Poniżej zostaną omówione wybrane aspekty funkcjonowania poznawczego człowieka, powiązane z klasycznymi koncepcjami, jednak rozwijające je w oparciu o badania empiryczne.

Specyfika stylu poznawczego

Współczesne ujęcie wskazuje, że dla funkcjonowania człowieka w różnych sytuacjach życiowych podstawowe znaczenie ma zrozumienie i interpretacja tych sytuacji, szczególnie sytuacji społecznych, oparta na sposobie budowania schematów poznawczych i skryptów sytuacji. Schematy poznawcze tworzące całość wiedzy o sobie, świecie i innych ludziach mają kilka wymiarów – są to zakres (szeroki lub wąski), podatność na modyfikacje (elastyczność lub sztywność) oraz walencja, czyli poziom uaktywnienia (latentny lub nadrzędny wobec innych; Cierpiałkowska, Soroko, 2017). Dla organizowania schematów poznawczych oraz rozwiązywania zadań stojących przed jednostką, podstawową rolę odgrywa specyfika stylu poznawczego jednostki (cognitive style). Matczak (2003, s. 761) określa styl poznawczy jako „preferowany sposób funkcjonowania poznawczego, odpowiadający indywidualnym potrzebom jednostki”. Jest on wybierany w sytuacjach niestawiających sprecyzowanych wymagań co do sposobu rozwiązania problemu, podczas gdy w innych sytuacjach jednostka potrafi zastosować odmienny styl poznawczy, zgodnie z instrukcją. Podobną definicję proponuje Bator (1991, s. 20), zwracając jednak uwagę na predyspozycje układu nerwowego – określa styl poznawczy jako „preferowany przez jednostkę sposób odbierania, przetwarzania i wykorzystywania informacji, kształtujący się w oparciu o właściwą jednostce bazę neuronalną i przebieg indywidualnego doświadczenia, a przejawiający się w sytuacjach swobodnego wyboru”. Najczęściej zwraca się uwagę na takie aspekty funkcjonowania poznawczego, jak refleksyjność versus impulsywność w rozwiązywaniu problemów, zależność versus niezależność od pola, abstrakcyjność versus konkretność. Nosal (2000) dzieli style poznawcze na cztery grupy: style organizowania pola informacji; style przeszukiwania struktur informacyjnych; style organizacji kategorii pojęciowych, wykrywania ekwiwalentności i korzystania z zasobów doświadczenia; style poznawczej kontroli i samoregulacji monitorowania i metapoznawania. Istnieje wiele klasyfikacji stylów poznawczych (np. koncepcja Sternberga, 1997), jednak dla rozważań

(29)

dotyczących zjawiska radykalizacji, szczególnie ważnymi wymiarami są: sztywność poznawcza – giętkość oraz otwartość na doświadczenia – brak otwartości. Genezę stylów poznawczych można upatrywać we wzajemnej interakcji temperamentalnych (a więc biologicznych), intelektualnych i emocjonalnych uwarunkowań (Nosal, 2000). Różnice w zakresie stylów poznawczych nie decydują jedynie o przebiegu czynności intelektualnych, lecz mają znaczenie dla funkcjonowania człowieka w szerokim spectrum zachowań.

Oszczędność poznawcza

Kahneman (2011) wskazuje na dualizm poznawczy człowieka, wyrażający się istnieniem dwóch systemów myślowych – jednego, opartego na intuicji i szybkich, automatycznych skojarzeniach z wykorzystaniem różnorodnych heurystyk (myślenie szybkie) i drugiego, analitycznego, wolniejszego, wymagającego wysiłku intelektualnego, uwzględniającego przeszłe doświadczenia i prognozy na przyszłość (myślenie wolne). Oba systemy mogą działać sekwencyjnie (najpierw pierwszy, kolejno drugi), jednak niekiedy uruchamia się tylko system pierwszy, co sprzyja wydawaniu pochopnych sądów, podejmowaniu nieprzemyślanych decyzji, nieracjonalnych wyborów. Oszczędność poznawcza sprawia, że mimo możliwości włączenia myślenia analitycznego wiele osób pozostaje na poziomie szybkiego, uproszczonego sądu. Ten sposób myślenia uważa się za odpowiedzialny za powstawanie stereotypów, uprzedzeń oraz wielu błędów w poznaniu społecznym (Aronson i współpracownicy, 1997).

Sztywność poznawcza

Obecnie prowadzone badania potwierdzają znaczenie sztywności poznawczej, łącząc je ze zjawiskami dyskryminacji i uprzedzeń. Kossowska (2007), ujmuje sztywność jako zjawisko wielowymiarowe, w którym poszczególne wymiary są oparte na różnych mechanizmach oraz odnoszą się do różnych aspektów funkcjonowania. Proponuje model trójwymiarowy, obejmujący perseweratywność, sztywność dyspozycyjną i nastawienie poznawcze. Kluczowym wymiarem sztywności jest w ujęciu Kossowskiej perseweratywność.

Sztywność dyspozycyjna jest sztywnością poznawczo-motoryczną – przejawia się w sferze nastawień poznawczych (postaw, przekonań, schematów poznawczych) i behawioralnych (wzory obserwowanych reakcji). Oznacza ich utrzymywanie, niezdolność do zmiany nastawień, gdy pojawia się potrzeba zmiany w odpowiedzi na zmieniającą się sytuację.

Starając się zidentyfikować mechanizmy motywacyjne, warunkujące sztywność, autorka

Cytaty

Powiązane dokumenty

Z innym jeszcze stylem randkowania, który nazwiemy tu randkowaniem rekreacyjnym, jest w naszym mnie- maniu powi"zany %wiatopogl"d postmodernistyczny. Za

On the left side, theoretical performances are addressed, using data from OpenStreetMap and other datasets to compute a series of mobility indicators; on the

Utwór Przerywane strofy wydaje się natomiast czymś pośrednim między monodramem a sceną dramatyczną; warto także zwrócić tu uwa­ gę na dwoistość, nakładanie

doktor, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Małgorzata Chudzikowska-Wołoszyn.. doktor, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Jeśli test ma wysoką trafność i rzetelność oznacza to, że otrzymanym wynikom można zaufać, gdyż prawidłowo określają mierzoną cechę.. ▪ Testy osiągające miary

• Nie wyjaśniają kandydatom, dlaczego jest on proszony o wypełnienie testu i jak wynik badania ma się do stanowiska pracy oraz w jaki sposób wpłynie na decyzję

As authors are working specifically on Magnus-based on- ground AWE systems, numerical application for this type of systems is done to draw comparisons with conven- tional

Pierwszy, Informatologia i informacja a przestrzeń Internetu, został podzielony na 7 rozdziałów, których tematyka oscyluje wokół zmian dokonujących się w