Wkład Polaków w rozwój Gruzji w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku
Kontakty polsko-gruzińskie współcześnie i w przeszłości
Kontakty polsko-gruzińskie mają znacznie dłuższątradycję niżminione dwadzie
ścia lat od rozpadu Związku Radzieckiego, kiedy Gruzjastałasię niepodległymkra
jem, aPolskaprzestała być zależna politycznie od Moskwy*1. Stosunki dyplomatyczne pomiędzy Polską a Gruzją zostały ustanowione 28kwietnia 1992roku. Polska otwo
rzyła swoją ambasadę w Tbilisi w 1997 roku, a Gruzja w Warszawie w 2005 roku2. WzrostzainteresowaniaRepubliką Gruzji i regionemKaukazu Południowego wśród polskich władz możnadatować od około 2005 roku, kiedy prezydentem został Lech Kaczyński3. Postrzegał on Gruzję jako kraj, z którym Polska ma zbieżne interesy. Po pierwsze,Warszawęi Tbilisi łączyła wspólnotazewnętrznegowroga, jak postrzegana była przez obydwie stolice Federacja Rosyjska. Moskwa niechętna była integracji swoich dawnych satelitów zUnią Europejską i Sojuszem Północnoatlantyckim4. Po drugie, dla Lecha Kaczyńskiego Gruzja była krajem tranzytowym dla ropy naftowej i gazu wydobywanychw basenie Morza Kaspijskiego, które mogły byćtransportowa ne do krajówUnii Europejskiej, w tym i do Polski, zapewniającdywersyfikację dostaw i uniezależniając państwa te od surowców pochodzących z FederacjiRosyjskiej.Swo
bodę energetyczną Polscemiał zapewnićgazociąg Odessa-Brody-Płock-Gdańsk5.
'D. Kolbai a, P. Hlebowicz, P. Warisch, Gruzja nieznana. Wspólne losy Gruzinów i Polaków, Warszawa 2011, s. 15.
2 Relations between Georgia and the Republic of Poland, oficjalna strona internetowa Mi
nisterstwa Spraw Zagranicznych Gruzji, http://www.mfa.gov.ge/index.php?sec_id=348&lang_
id=ENG-6 XII 2011.
3 W. B a 1 u k, Polityka Polski wobec państw Kaukazu Południowego, [w:] Polityka wschod
nia Polski. Uwarunkowania. Koncepcje. Realizacja, red. A. G i 1, T. K a p u ś n i a k, Lublin-War
szawa 2009, s. 289.
4 P. Adamczewski, Kaukaz Południowy w polskiej polityce zagranicznej, [w:] Polityka zagraniczna III RP. 20 lat po przełomie, t. 2: Stosunki polityczne i gospodarcze, red. L. Cze
chowska, M. Bierowiec, Toruń 2011, s. 256.
5 J. Piechowska-Lamparska, Polityka zagraniczna prezydenta RP wobec Gruzji w latach 2007-2009. Gruzja a bezpieczeństwo energetyczne Polski, [w:] Polityka zagraniczna III RP..., s. 211.
Między przywódcami krajów, Lechem Kaczyński i Micheilem Saakaszwi- lim zawiązała się nić przyjaźni. Liderzy składali częste wizyty w stolicach swo
ich państw. Gruzja otrzymywała także permanentne poparcie z polskiej strony w swoich staraniachakcesyjnych do Unii Europejskiej,a w szczególności do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Przede wszystkim należy tu podkreślić zabiegi prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego i ministra spraw zagranicznych Radosława Sikorskiego w czasieszczytu NATO w kwietniu 2008 roku w Bukareszcie, na którymzabiegali o przyznanieGruzji i Ukrainie Planu Działań na Rzecz Członkostwa (Membership ActionPlan), dokumentu, który przybliżałby akcesję Tbilisi do struktur natowskich.
Ostatecznie Gruzja go nie otrzymała ze względu na sprzeciw Niemiec i Francji, jednak w deklaracji końcowej szczytu znalazłsięzapis, że Gruzja wprzyszłości na
pewno zostanie członkiem NATO6.
6 O. Pliszczyńska, Polityka niebezpieczeństwa " Gruzji, Lublin 2010, s. 47, Prace In
stytutu Europy Środkowo-Wschodniej, t. 14.
7 Oprócz prezydenta Polski Lecha Kaczyńskiego w wizycie w Gruzji uczestniczyli prezyden
ci Ukrainy, Estonii i Litwy - Wiktor Juszczenko, Toomas Hendrik Ilves i Valdas Adamkus oraz premier Łotwy Ivars Godmanis; zob. R. Grodzki, Wojna gruzińsko-rosyjską 2008. Przyczy
ny - przebieg - skutki, Zakrzewo 2009, s. 155.
• J. D z i u b a, Prezydent Kaczyński został ostrzelany w Gruzji, Portal Spraw Zagranicznych, 23 XI 2008, http://www.psz.pl/tekst-15005/Prezydent-Kaczynski-zostal-ostrzelany-w-Gruzji - 6X11 2011.
’A. Eberhardt, Wojna rosyjsko-gruzińska 2008 r. - polityka Federacji Rosyjskiej i jej konsekwencje, „Sprawy Międzynarodowe’’ 2008, nr 3, s. 7.
Polski prezydent Lech Kaczyński zaangażował się także osobiście w obronę Gruzjiwczasie wojny gruzińsko-rosyjskiej zsierpnia 2008 roku.Zorganizował po
lityczną ekspedycję przywódców pięciu krajów Europy Środkowo-Wschodniej do Tbilisi 12 sierpniaw celu zaapelowania do społecznościmiędzynarodowej o pomoc dla Gruzji w obliczurosyjskiej agresji7. Panowie razem z prezydentem Micheilem Saakaszwilim wystąpili na wiecu przed budynkiem parlamentu na alei Rustawe- lego. Ostatnim mocnym akcentem w kontaktach pomiędzyprezydentami Lechem Kaczyńskim i MicheilemSaakaszwilim byłozłożenie wizyty przeztego pierwszego w Tbilisiw listopadzie 2008 roku celem świętowania piątej rocznicy rewolucji róż.
W trakcie podróży do obozu dla uchodźców nieopodal granicy między tak zwaną Gruzją właściwą aseparatystyczną Osetią Południową doszłodo incydentu.W po
bliżukonwojuprezydentów rozległy sięstrzały8. Stronagruzińska ipolska oskarżyła wojska rosyjskie o ostrzał, natomiast Moskwa utrzymywała, że była to gruzińska prowokacja. Lech Kaczyński podkreślił, że odwiedzając pogranicze spornych te renów, chciał zwrócić uwagę społeczności międzynarodowejna niewywiązanie się przez Rosję z postanowień porozumienia Sarkozy-Miedwiediew kończącegowojnę gruzińsko-rosyjską9 *. Kontakty pomiędzy obydwoma prezydentami zakończyły się wraz z tragicznąśmiercią LechaKaczyńskiegow katastrofie lotniczej pod Smoleń
skiem 10 kwietnia 2010 roku. Prezydent Micheil Saakaszwili wziął udział w pogrze
biepolskiego przywódcy, z poświęceniemprzedzierając się do Polskiprzez chmurę pyłu wulkanicznego zawisającego nad Europąi paraliżującą komunikację lotniczą.
Kontakty polsko-gruzińskie po śmierci Lecha Kaczyńskiego są nadal konty
nuowaneirozwijane, jednak zmieniły one swójcharakter.Zakończ\I sięetappolity ki niezwykle emocjonalnej i opartej na osobistych kontaktach pomiędzy prezyden tami,a nastał czasbardziej pragmatycznych działań. W2008 roku Polska wspólnie ze Szwecją zaproponowały w ramach Unii Europejskiej inicjatywę skierowanądo sześciubyłych republik radzieckich, wtym iGruzji - Partnerstwo Wschodnie10. Pro
gram ten ma za zadanie przyciągnąć wschodnich sąsiadów do Unii Europejskiej poprzez zawarcie umów stowarzyszeniowych, porozumień o strefie pogłębionego i kompleksowego wolnego handlu, liberalizacjireżimówwizowych czy wkońcu po
przezwspółpracę energetyczną. Wczerwcu 2010 roku Gruzja podpisała z Brukselą umowęo ułatwieniach w wydawaniu wiz, aw lipcu tego samego roku rozpoczęła negocjacjeumowy stowarzyszeniowej". Nadal odbywają się spotkania przywódców Polski i Gruzji - Bronisława Komorowskiego i MicheilaSaakaszwiliego. Ostatnia wizyta polskiego prezydenta w Tbilisi miała miejsce w lipcu 2011 roku*12. Oprócz standardowych zapewnień o polskim poparciudlaczłonkostwaGruzji w UniiEuro pejskiej i Sojuszu Północnoatlantyckimoraz dla niepodległości i integralności tery
torialnej kraju odbyło sięforum biznesu polsko-gruzińskiego13 *.Prezydent Bronisław Komorowski stwierdził, że w kontaktach pomiędzy Tbilisi a Warszawą należy kłaść większy nacisk na pogłębianie więzi o charakterze gospodarczym. Wymiana han dlowapomiędzyPolską a Gruzją jest, prawdę powiedziawszy, nieznaczna. W 2008 wyniosła 60 min $,w 2009 10,8 min $, a w2010 roku 10,1 min S1“1. Jest ona w głów
nej mierze oparta naeksporcie gruzińskich win do Polski iwzroście liczby polskich turystów odwiedzających Gruzję.
Krajami partnerskimi są: Białoruś, Ukraina, Mołdawia, Gruzja, Armenia oraz Azerbejdżan;
zob. B. Wojna, M. Gniazdowski, Partnerstwo Wschodnie - raport otwarcia, Warszawa 2009, s. 5, Raporty. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych.
" M. M a t u s i a k, Umowa o ułatwieniach wizowych Gruzja - UE, „Tydzień na Wschodzie”
2010, nr 22 (140), s. 12; S. An an i cz, Negocjacje umów stowarzyszeniowych pomiędzy UE a państwami Kaukazu rozpoczęte, „Tydzień na Wschodzie” 2010, nr 25 (143), s. 13.
12 W. Woj t a s i e w i c z, Bronisław Komorowski z wizytą w Gruzji, „Nowa Europa Wschod
nia” 2011, 31 VII, http://www.new.org.pl/2011-07-3 l,bronislaw_komorowski_z_wizyta_w_gru- zji.html-6 XII 2011.
13 T. K h u r t s i a, Georgian-Polish Business Forum promises even closer ties, „Georgia To
day” 2011, nr 572, s. 6.
" R. Valle, First lady of Poland: „Music is a bridge between my country and Georgia",
„Georgia Today” 2001, nr 590, s. 4.
Źródła tak natężonych kontaktów w ostatnich latach pomiędzy Tbilisi a War
szawą należy upatrywać w historii stosunków polsko-gruzińskich, która sięga już XVwieku. Intensywne interakcje pomiędzyGruzinami i Polakami datować można na XIX wiek, a przyczynytego stanu rzeczy można doszukiwać się we wspólnocie historii, czyli znalezieniu się ziem gruzińskich i polskich w granicach Imperium Rosyjskiego.
KońcemXVIII i początkiem XIX wiekuRosja swoim protektoratem objęła cały Kaukaz, w tym i Gruzję. W 1783 rokuGruzinizgodzili się na rosyjski protektorat ze względu na zagrożenie ze strony Persji i Turcji15. Następnie w 1801 roku anek towana została przez stronę rosyjską wschodnia część królestwa Gruzji (Karelia, Kachetia), a w roku 1810 jej część zachodnia16. W roku 1811 zlikwidowano au- tokefalię Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego i aresztowanojego przywódcę - katolikosa Antona II. Ostateczny rozbiórGruzji dokonał się w roku 1878, kiedy do Imperium Rosyjskiego przyłączono prowincję położoną w południowo-zachodniej części kraju - Adżarię17. Gruzja odzyskałaniepodległość naokres trzech lat (1918- -1921)po zakończeniu I wojny światowej,kiedy funkcjonowała jako Demokratycz
na Republika Gruzji. Jednak straciła niezależność już w 1921 roku naskutek wejścia bolszewików, stając się częścią ZwiązkuRadzieckiegojako Gruzińska Socjalistycz
na RepublikaRadziecka18.
15 K. J a n i c k i, Abchazja. Historia i mit (do 1864), [w:] Źródła nienawiści. Konflikty etnicz
ne krajach postkomunistycznych, red. K. J a n i c k i, Kraków-Warszawa 2009, s. 127.
16 K. Janicki, Osetia Południowa. Trzy ludobójstwa czy ratowanie ojczyzny? (do1992), [w:] Źródła nienawiści..., s. 211.
17 W. M a t e r s k i, Historia państw świata iv XX wieku. Gruzja, Warszawa 2000, s. 20-21.
B. Baranowski, K. Baranowski, Historia Gruzji, Wrocław 1987, s. 213.
19 W. M a t e r s k i, Historia państw..., s. 283.
211 Polonia w Gruzji. Pochodzenie, struktura, sytuacja społeczna i liczebność, oficjalna stro
na Ambasady Rzeczpospolitej Polskiej w Tbilisi, http://www.tbilisi.polemb.net/index.php7docu- ment=29 — 6 XII 2011.
Pierwsze grupy polskich żołnierzy wcielonych do carskiego wojskapojawiłysię na Kaukaziejużpod koniec XVIII wieku(popowstaniu kościuszkowskim, a potem po wojnachnapoleońskich), z poboru bądź w związku z represjami politycznymi19. Po powstaniu listopadowympojawiła się nowa falapolskich zesłańcówna Kaukazie Południowym, w tym i w Gruzji. Około roku 1840 naziemiach gruzińskichprze
bywało 4 tysiące Polaków, głównie żołnierzy, którzy walczyli po stronie rosyjskiej w wojnach z Turcją i Persją. Ostatnią wielką grupą,która napłynęła na terenyKau kazu Południowego, byli powstańcy styczniowi. W połowie XIX wieku w Tbilisi, wtedy nazywanym Tyflisem, mieszkało około 900 Polaków. Jednak można było ich także spotkać w innych gruzińskich miastach, takich jak Kutaisi, Gori, Telawi czy Batumi20. Dopiero wostatnich dekadach XIX wieku Polacy, którzy przybywali na ziemiegruzińskie, nie byliwojskowymi i decydowali się na życie natych terenach zwłasnej woli,a nie z przymusu. Ponadto wielu Polaków żyjących na tych ziemiach było potomkamiżołnierzy, którzy byli tam zsyłani od początku XIX wieku.
Polscy badacze kaukaskiej geografii i przyrody
Opróczdziałalności stricte wojskowej Polacy, którzyzamieszkiwali ziemie gru zińskie, zajmowali się równieżinnymi dziedzinami. W zakresiepoznania kaukaskiej przyrodyi geografii złotymizgłoskami zapisałosię dwóchPolaków-JózefChodźko
iLudwikMłokosiewicz21. Pierwszyznich był topografem i geodetą w służbie rosyj
skiej, badaczem Kaukazu, generałem lejtnantem armii Imperium Rosyjskiego oraz dowódcą Wojskowego Oddziału Topograficznego Korpusu Kaukaskiego22. Ponad to był takżejednym z założycieli Kaukaskiego Oddziału Rosyjskiego Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego2’. Natomiast Ludwik Młokosiewicz badał kaukaską faunę i florę,był podróżnikiem, odkrywcą, alpinistą, organizatorem wielu górskich wypraw oraz pionierem hodowli cytrusów i herbaty na Kaukazie Południowym.
W swoich pracach skupiał się na ochronie lasów oraz wprowadzaniu nowoczesnych metod gospodarki leśnej. Jego nazwiskiemzostały nazwane dwie kaukaskie rośliny:
cietrzewkaukaski (tetraomlokosiewiczi) i piwonia Młokosiewicza. Jednaknajwięk szą sławę przyniosło mu założenie znanego rezerwatu przyrodywewschodnimre
gionieGruzji- Kachetii,wmiejscowości Lagodechi24.
21 A. F u r i e r, Polskie badania geografii Kaukazu odXVIII do XX w, [w:] Polacy w Gruzji, red. E. Walewandr, Lublin 2002, s. 139-158, Biblioteka Polonii Instytutu Badań nad Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym KUL, Seria A.
22 K. F u r i e r, Józef Chodźko 1800-1881. Polski badacz Kaukazu, Warszawa 2001, s. 86;
J. Reychman, Józef Chodźko. Polski geodeta i badacz Kaukazu (1800-1881), „Problemy”
1954, nr 5, s. 352-353.
23 E. Berezowski, Józef Chodźko - geodeta i geograf XIX wieku (1800-1881), „Przegląd Geodezyjny” 1970, nr 10, s. 430-431.
24 A. F u r i e r, Ludwik Młokosiewicz - badacz flory i fauny Kaukazu, „Przegląd Polonijny”
1992, R. XVIII, z. 4 (66), s. 177-188.
25 K. Kamiński, K. Iskrzycka, P. Stefaniuk, Gruzja i Armenia oraz Azerbejdżan.
Magiczne Zakaukazie, Kraków 2008, s. 98.
26 A. F u r i e r, Polacy w Gruzji, Warszawa 2009, s. 290.
Udział Polaków w rozbudowie kaukaskiej infrastruktury komunikacyjnej i w rozwoju przemysłu
Przed I wojnąświatową około 500 Polaków było zatrudnionych przy budowie kolei, dróg, mostów, gmachów publicznych i rurociągów na ziemiach gruzińskich.
Początkowo pracowali przy obiektach wojskowych,następnie cywilnych. Dwiema najważniejszymi inwestycjami komunikacyjnymi, w które byli zaangażowani Pola
cy, były przebudowa Gruzińskiej Drogi Wojennejoraz budowa drogi łączącejtery
toria współczesnejGruzji zAzerbejdżanem.
Gruzińska Droga Wojenna jest jedynym połączeniem współczesnej Republiki Gruzji z FederacjąRosyjską przez góry wysokiego Kaukazu. Jej długość wynosi 208 kilometrów, z czego 130 przypada naodcinek łączący stolicę Gruzji -Tbilisi z górskim miastem Kazbegi25. Najwyższym punktem tej linii komunikacyjnej jest Przełęcz Krzyżowa położona na wysokości 2 379 m n.p.m.Największe zaangażo wanie przy przebudowie Gruzińskiej Drogi Wojennej wykazał inżynier Bolesław Statkowski,który pełnił funkcjęzastępcynaczelnika budowy. Ponadto był również kierownikiem robót ziemnych przy budowie Kolei Zakaukaskiej26.
1. Mapa Gruzińskiej Drogi Wojennej
— ^Władykąukaz
Wąwóz Darialski
(poza skalą)
-X
<o w E
M ° v ~o7° 7
Krzyżowa v^·111 ** *
TPasanauri
\
oro
■Iskio
Tianeti
Tbilisi
W»P
^istawiŹródło: K. Dąbrowski, Gruzińska Droga Wojenna (Gruzja, Rosja), portal kaukaz.pl, http://www.kaukaz.pl/kaukaz/
mapy/gruzinska_droga_wojenna.php - 01 XI 2011.
W drugiej połowie XIX wieku miała miejsce budowa połączeniakolejowego po międzyziemiami gruzińskim i rosyjskimi- tak zwanaKolej Zakaukaska.Za reali zację tej inwestycji odpowiadało TowarzystwoKolei Zakaukaskiej. W ramach tego projektu wybudowany zostałw 1890 roku najdłuższy tunel kolejowyna Kaukazie - tunel Suramski, łączący stacje Chaszurii Zestaponi, przechodząc przez Przełęcz Suramską rozdzielającą zachodniąiwschodnią część Gruzji. Inżynierem naczelnym budowy był Polak Ferdynand Rydzewski27.
27 Ibidem, s. 293.
Udział Polaków w rozbudowie stołecznego Tbilisi i gruzińskich portów morskich
Polscy architekci i projektanci przyczynili się do rozbudowy najważniejszego gruzińskiego miasta- Tbilisi. Aleksander S. Rogojski zaprojektował siedzibę To
warzystwa OficerówKaukaskich orazbudynek, w którym obecnie znajdujesię sie
dziba gruzińskiego banku TBC. Ponadto był naczelnikiem oddziału technicznego w Teatrze Skarbowym i członkiem Kaukaskiego Towarzystwa Technicznego oraz zajmował sięrestauracją zabytkowychbudynków sakralnych.Ponadto projektował wiele domów mieszkalnych28.
Drugim zasłużonymPolakiem na tympolu byłAleksander Szymkiewicz, który w latach 1885-1891 byłarchitektemmiejskim Tbilisi.Ponadto był współtwórcą roz
budowy centrum gruzińskiej stolicy, wykładowcą tbiliskiej Szkoły Sztuk Pięknych oraz członkiemrady miejskiej. Zaprojektował budynekSądu Okręgowego (obecnie Sąd Najwyższy Gruzji), Szkołę Muzyczną (współcześnie Państwowe Konserwa torium w Tbilisi) oraz budynek "towarzystwaArtystycznego (obecnie Państwowy AkademickiTeatrim. Szoty Rustawelego)29. Jego dziełem jest takżepierwsza kolej liniowa oraz wielebudynków mieszkalnych.Natomiast inżynier Stefan Kryczyński zaprojektował w 1907 roku budynek Domu Ludowego (współcześnie Państwowy Teatr Akademicki Mardżaniszwili)30.
2. Budynek Sądu Okręgowego w Tbilisi (1899 r.), architekt Aleksander Szymkiewicz
Źródło: W. Materski, Polacy w Gruzji, Warszawa 2010, s. 6.
28 Ibidem, s. 309.
29 W. Materski, Polacy w Gruzji, Warszawa 2010, s. 6.
30 Ibidem, s. 6.
Tymczasem Józef Kognowicki w 1903 rokuzostał inżynierem miejskim Tbilisi.
Byłrównież budowniczym nowoczesnej sieci wodociągowo-kanalizacyjnej.Wcelu zapoznaniasięz nowatorskimitechnologiami w tejdziedzinie wyjechał w 1906 roku do Szwajcariido Baden, by poznać tamtejszy zakład wodociągowy31.
31 A. F ur i er, Polacy..., s. 306.
32 ibidem, s. 310.
33 W. Materski, Polacy..., s. 18.
34 M. Mądzik, L. Piątkowski, M. Zakrzewska-Dubasowa, Polacy w kulturze i życiu społecznym Zakaukazia do 1918 roku. Lublin 1990, s. 38.
35 T. Wyganowski, Wspomnienia z Kaukazu, Warszawa 2006, s. 15-30.
36 A. F u r i e r, Polacy..., s. 3 14.
37 Ibidem, s. 315.
Ponadto Polacypełnili także funkcjęarchitektów wgruzińskich regionach bądź miastach. Na przykład inżynier Zabłocki zajmował takie stanowisko w rejonie Achalcyche-AchalkalakiorazwPoti, natomiast inżynier AleksanderKuczewskibrał udziałw rozbudowie portów w Poti, Batumi oraz Suchumi32. Polacy uczestniczyli także wprzebudowie ulic z trakcjątramwajową wTbilisi. Wmieście tym transport tramwajowy funkcjonował w latach 1883-2006. Pierwszy tramwaj konny pojawił się w roku 1883, natomiast elektrycznyw 1904 roku. Ponowne uruchomienie sieci stołecznych tramwajówplanowane jest na rok2014.
Osoby polskiej narodowości pracowały także wpowstałej w XIX wieku kauka skiej służbie leśnej. Wlatach 40. XIX wieku zinicjatywy iwedługprojektu Włady
sława Bagranowskiego powstał w Suchumi ogródbotaniczny. Pracownikiem ogro dubył Alfred Kołakowski, który opracował nową klasyfikację roślin i opublikował wiele prac na temat flory Abchazji i Kaukazu33.
Udział Polaków w rozwoju opieki zdrowotnej i edukacji na ziemiach gruzińskich
W 1897 roku w dwóch guberniach na ziemiach gruzińskich przebywało około stu Polaków zatrudnionych w służbie zdrowia. W pierwszej połowie XIX wieku większość polskich medyków przybywających na Kaukaz pełniło funkcję lekarzy wojskowych34. Przykładowo można zaprezentowaćsylwetki dwóch doktorów-Pio tra Lewickiego, który walczyłna Kaukazie z epidemiami cholery i dżumy, i Jana Minkiewicza, któryod 1854 roku był ordynatorem szpitala wojskowego w Tbilisi, a ponadto chirurgiem Korpusu Kaukaskiego i współzałożycielem KaukaskiegoTo
warzystwa Lekarskiego35. Natomiast doktor Edmund Sobieszczański objął stanowi
sko ordynatora oddziału ginekologicznego w Szpitalu Michajłowskim w Tbilisi36. Polacy pełnili także funkcje lekarzy powiatowych: doktor Mikołaj Minkie wicz w Telawi - stolicy wschodniego regionu Gruzji - Kachetii, Czesław Mosto
wicz w Gori oraz Władysław Żyliński w Batumi37. Na ziemiach gruzińskich pra
cowała także duża grupa polskich felczerów oraz spory zespół kobiet-akuszerek i położnych. Na Kaukazieobecni byli także polscy lekarzeweterynarii. W 1877 roku
N. Mieszczerski powołał Kaukaskie Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami, które w 1892 roku dostało medal nawystawieprzemysłowo-artystycznejwMoskwie.
W 1848 roku utworzono Kaukaski Okręg Szkolny. W 1864 roku przeprowadzo no reformęedukacji w Imperium Rosyjskim, która wprowadzała podział na gimna zjaklasyczne i realne. Dawało to podstawydo dynamicznego rozwoju szkolnictwa państwowego na Zakaukaziu,w tym na ziemiach gruzińskich.W i 897roku przepro wadzonyzostałspis powszechny, zktórego wynikało, że na terenieguberni tbiliskiej i kutaiskiej wszkolnictwie pracowały sześćdziesiąt trzy osobynarodowości polskiej (w tym dwadzieściacztery kobiety). Polskimi nauczycielami były przeważnie cór
ki znanych w Gruzji polskich inżynierów, lekarzy i urzędników, takie jak na przy
kład Jadwiga Rogojska, Bronisława Kulikowska czy AnnaChrzanowska38. Polacy zajmowali też stanowiskakierownicze. Przykładowo Filip Lewicki byłdyrektorem szkół ludowych w guberni kutaiskiej, aMaria Sandecka dyrektorkążeńskiego pro- gimnazjum w Suchumi.
·’" W. M a t e r s k i, Polacy..., s. 14.
-'9 M. M ąd z i k, Działalność społeczno-kulturalna i polityczna Polaków Gruzji na przeło
mie XIX i XXwieku. Lublin 1987, s. 62.
411 J. K r y m u s k a, Zygmunt Waliszewski, Warszawa 1984, s. 41 -50.
Pod koniec XIX wieku nastąpiło ustabilizowanie sytuacji politycznej na Kau kazie. Mimo to nie ustawał nadzór władz imperialnych nad Polakami, którychtrak towano jako potencjalne zagrożenie dla porządku publicznego. Szukano powiązań z tajnymi organizacjami, a Polakówpoddawano nadzorowi policyjnemu.
Polscy artyści i pisarze w Gruzji
Polscyartyści rzadko na stałe osiedlali sięna ziemiach gruzińskich, czy to w Tbi lisi, czy w innych miastach. Częściej przybywali do Gruzji na występy, wystawy czy wypoczynek. Wyjątekstanowiłmalarz Zygmunt Waliszewski. Początkowo za mieszkiwał nadmorski kurort Batumi, dopiero w późniejszym okresie osiedlił się w Tbilisi. Ukończył Szkołę Malarstwa i Rysunku39. Był znanym artystą w Tbili
si, który między innymi malowałportrety. Reprezentował nurt kolorystyczny, zali czano godo kapistów. Jednym zjego najbardziej znanych dzieł jest PortretMatki z 1919 roku. Innymjego słynnym obrazem jest Portret Heleny Petrakowskiej. Jed nak w gruzińskiej sztucezapisał sięjako autor nowej kurtyny dla tbiliskiego Teatru Opery i Baletu40.
Naprzełomie XIX i XXwieku powstałow Tbilisi wiele towarzystw kulturalno- -muzycznych, plastycznych iteatralnych, wktórych aktywnąrolęodgrywali Polacy.
Wartowspomnieć kilku polskich artystów, których działalność odznaczała się licz
nymi sukcesami. I tak LeonJaniszewski założyłpierwsząszkołę muzyczną w Tbilisi oraz organizował koncerty muzyki europejskiej. Ponadto w licznych publikacjach opisywał swoje podróże po ziemiach gruzińskich (m.in. interesujący opis Gruziń-
3. Zygmunt Waliszewski, Portret Heleny Petrakowskiej, Gruzińskie Narodowe Muzeum Sztuki im. Szałwy Amiranaszwilego
Źródło: W. Materski, Polacy w Gruzji, Warszawa 2010, s. 8.
skiej Drogi Wojennej)41. Konstanty AntoniGórski był skrzypkiem i kompozytorem, który kierował operąwTbilisi, a CyrylZdaniewiczmalarzem,ilustratorem książek i scenografem teatralnym.Natomiast MikołajSkalifasowski był profesoremi współ
założycielem Akademii Sztuk Pięknychw Tbilisi.
41 L. Janiszewski, Obrazy i myśli z podróży do Tyflisu w 1841 r. odbytej, „Rubon” 1849, t. 10, s. 84-117.
42 W. Materski, Polacy..., s. 9.
Kolejna niezwykleciekawa postaćto Michał Wadbolski -malarz,grafik, ilustra tor orazbokser i szachista, który napisałdwie książki: Historię gruzińskiego boksu zawodowego oraz Historię szachów.Ponadto zbierał herby gruzińskiej arystokracji, godła miast oraz znaki umieszczane na sztandarach42. Kolejnym malarzem, który w sposób szczególny upodobałsobie krajobrazy Swanetii, gruzińskiego regionu gór skiegopołożonego w północnej częścikraju, był JanPajewski. Jednym zjego słyn
nych dzieł jest obraz Wieś w Swanetii.Ponadto zakładałKaukaskie Stowarzyszenie Współpomocy Artystów.
Natomiast Henryk Hryniewski był synemzesłanegona Kaukaz Polaka, współ założycielem i profesorem Akademii SztukPięknych w Tbilisi. Ponadtopracował jako scenograf w tbiliskim Teatrze Opery i Baletu. Zilustrował też dzieła klasyka
gruzińskiej literatury Ilji Czawczawadzego oraz był twórcą dekoracji ściennej na
4. Jan Pajewski, Wieś w Swanetii,
Gruzińskie Narodowe Muzeum Sztuki im. Szałwy Amiranaszwilego
Źródło: W. Materski, Polacy w Gruzji, Warszawa 2010, s. 9.
budynku Biblioteki Narodowej oraz ikonostasuw cerkwi Kaszwetipod wezwaniem św. Jerzego w Tbilisi. Jego słynnymdziałem jest obraz Pustelnik.
W pierwszej połowie XIX wieku na ziemiach gruzińskich działała grupa tak zwanych poetów kaukaskich43. Oprócz tworzenia utworów lirycznych opisywali równieżkaukaską przyrodę, historię regionu oraz przekładali na język polskiutwo
ry gruzińskie. Warto tutaj przywołać dwa tytuły: Wspomnienia Kaukazu Hipolita Jaworskiego oraz Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli. Opisaniekraju.
Ludność. Zwyczaje i obyczajeMateuszaGralewskiegoz 1877 roku44.
43 M. Fi 1 ina, Dorobek literacki zesłańców polskich na Kaukazie w XIX w., [w:] Polacy w Gruzji..., s. 159-169.
44 D. Ossowska, Znaki porozumienia. Mateusz Gralewski i Kazimierz Łapczyński wobec kultury gruzińskiej, [w:] Polacy w Gruzji..., s. 171-188; M. F i 1 i n a, D. O s s o w s ka, Losy Po
laków na Kaukazie, cz. 1.: „ Tbiliska grupa "polskich poetów zesłańczych, Tbilisi 2007, s.77-88.
45 M. Kosman, Recepcja twórczości Henryka Sienkiewicza w Gruzji, [w:] Polacy w Gru
zji..., s. 263-272.
Pod koniec XIX wieku jednym z najpopularniejszych zagranicznych pisarzy w Gruzji był Henryk Sienkiewicz. W prasie gruzińskiej publikowano tłumaczenia jego utworów i artykuły o jego twórczości45. Zkolei w 1863 roku w czasopiśmie
„BibliotekaWarszawska” opublikowano pierwsze tłumaczenie na język polski po ematu SzotyRustawelego Rycerz w tygrysiejskórze.
Życie religijne Polaków i Dom Polski w Gruzji
Polacy w Gruzji, poza nielicznymi wyjątkami, deklarowali wyznanie rzymsko katolickie. Pierwotnie uczęszczali do kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.W 1877 roku odbyłasię uroczysta konsekracja kościoła katolickiegopod we
zwaniem Świętych Piotra i Pawła46. Wieloletnim proboszczem tej parafii byłksiądz Maksymilian Orłowski. Kościół katolickim był miejscem skupiającym polonię w Tbilisi47. W 1894 roku zatwierdzono statut Towarzystwa Dobroczynności przy kościele Świętych Piotra i Pawła. Natomiastw 1901 założonoszkółkę elementarną przy kościele, a w 1903 roku powstała biblioteka i czytelnia48.
46 A. F u r i e r, Z historii katolickiego kościoła św. Piotra i Pawła w Tbilisi, „Przegląd Wschodni” 1992, t. II, z. 1 (5), s. 191 -199.
47 T. T. Chmielecki, Gruziński katolicyzm w XIX i na początku XX wieku w świetle archi
wów watykańskich, Toruń 1998, s. 273.
48 M. Mądzik, Rzymskokatolickie Towarzystwo Dobroczynności w Tyflisie (1894-1905),
„Annales UMCS” 1986/1987, sec F., s. 155-167.
49 Polonia w Gruzji. Pochodzenie, struktura, sytuacja społeczna i liczebność, oficjalna stro
na Ambasady Rzeczpospolitej Polskiej w Tbilisi, http: //www. tbilisi. polemb. net/index. php7docu- ment=29 - 6 XII 2011.
5. Kościół pod wezwaniem Świętych Piotra i Pawła w Tbilisi
Źródło: W. Materski, Polacy w Gruzji, Warszawa 2010, s. 12, fot. Aleksandra Zadrożniak, 2010 r.
W1907 roku Polacy mieszkający w Tbilisi zwrócili się do gubernatora z prośbą o wyrażenie zgody na powołanie i działalność organizacji kulturalno-oświatowej Dom Polski49. Założono szkołę dla dzieci i dorosłych, zorganizowano księgarnię
z polskimi książkami,bibliotekę, czytelnię oraz prowadzono własną działalność wy
dawniczą. Oprócztego otwarto jadłodajnię,biuro informacji i poradprawnych oraz wystawiano przedstawienia teatru amatorskiego50. Po wybuchu I wojny światowej przyDomu Polskim powołano Polski KomitetPomocy Ofiarom Wojny51.
511 M. M ąd z i k, Stowarzyszenie „Dom Polski" łv Tyflisie (1907-1914), „Rocznik Polonijny”
1981, t. 2, s. 47-62.
51 M. Mądzik, Oddziały Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny na Kaukazie w latach l wojny światowej, „Pro Georgia” 1996, t. 5, s. 31-42.
52 A. F u r i e r, Polacy..., s. 324.
Udział Polaków w administracji państwowej na ziemiach gruzińskich
Polacy bylitakżezaangażowani w funkcjonowanieadministracji państwowej na ziemiachgruzińskich. Przykładowo Pawła Zawilejskiego na początku lat 30.XIX wie ku powołano na stanowiskogubernatora cywilnego w Tbilisi.Walerian Wierzbicki w 1829 roku został sekretarzem tyfliskiej policji ziemskiej, a w 1836 roku przenie siono go na stanowisko policmajstrado Telawi. W późniejszym okresie swojej ka
rierypełnił funkcję sędziego w Jelizawietpolu wAzerbejdżanie iw Tbilisi52. Zkolei Włodzimierz Krajczewski w 1849 roku zostałkancelistą wTyfliskim SądzieOkrę
gowym, a po kilku latach został przeniesiony do Suramskiego Sądu Pokoju. Edward Kaczyński pod koniec XIX wieku został naczelnikiem II Oddziału Izby Skarbowej w Tbilisi. Natomiast Stanisław Jazdowski od 1906 roku pracował w Tyfliskim Za
rządzie Poczty i Telegrafu.
Podsumowanie
Krótki przegląd aktywności Polaków na ziemiach gruzińskich od XIX po po
czątek XX wieku oraz przedstawienie kontaktów, szczególnie o charakterze poli tycznym, w pierwszej dekadzie XXI wieku pokazuje, żehistoriarelacji polsko-gru- zińskich ma bardzo długą i bogatą tradycję. W ostatnich latach oprócz polskiego poparcia politycznego dla Gruzjioraz dla jej członkostwa w Unii Europejskiej i So juszu Północnoatlantyckim możemy obserwować także działania, które mająna celu
zintensyfikowanie kontaktów na płaszczyźniegospodarczej i kulturalnej. Z pewno
ściąrozwój współpracy pomiędzy Tbilisi a Warszawą ma legitymizację wprzeszło
ści, naktórej będą mogły opierać się następne pokolenia Gruzinów i Polaków.
The Polish contribution to the development of Georgia in the second half of the 19th and the beginning of the 20th century
The aim ofthearticleis to présentthe rich tradition of Polish-Georgian relations and briefly the intensification of relations between Warsaw and Tbilisi in the first
decade ofthe 21s' century (the friendship between the Presidents Lech Kaczynski and Micheil Saakaszwili) The author concentrates on the Polish contribution towards thedevelopment ofthe Georgian territory in the second part ofthe 19thand the beginning of the 20th century and presents various spheres of Polish activity, starting from the Polishscientific research regarding geography andnatural sciences, the Polish involvement in the improvement of communication infrastructure, the architecture ofthe capital of Tbilisi, the Georgian ports, the participation in and education development, to the presentation of works of Polish artists and painting working on the territory of Southern Caucasus. The functioning of the Polish House in Tbilisi is also discussed, as well as the religious life of local Poles and the involvement of some ofthem in the local administration. The article presents the variety and richness ofthehistory of Polish-Georgian relations and thepotential for their futuredevelopment.
