• Nie Znaleziono Wyników

Ruchy partyzanckie w Meksyku w drugiej połowie XX wieku i na początku XXI wieku

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Ruchy partyzanckie w Meksyku w drugiej połowie XX wieku i na początku XXI wieku"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

Uniwersytet Jagielloński

RUCHY PARTYZANCKIE W MEKSYKU W DRUGIEJ POŁOWIE XX WIEKU

I NA POCZĄTKU XXI WIEKU

Druga połowa XX wieku zapisała się w historii Meksyku nie tylko jako czas autorytar- nych rządów Partii Rewolucyjno-Instytucjonalnej i symbolicznego zwycięstwa demo- kracji w roku 2000, ale również jako okres pojawiania się oddolnych inicjatyw, mani- festacji oraz buntów zbrojnych w obronie interesów poszczególnych grup społecznych.

Ze względu na rozmiar kraju, ogromne zróżnicowanie regionalne oraz bardzo wyraźne rozwarstwienie społeczne podejmowane działania w przeważającej mierze miały cha- rakter lokalny, co niejednokrotnie decydowało o ich porażce, umożliwiając władzom tłumienie większości wystąpień w sposób dyskretny i niezauważalny dla szerszej opinii publicznej. Dramat ruchów partyzanckich lat 60.–80., zwanych guerrillą, został przeła- many dopiero w latach 90., kiedy to wieść o powstaniu zapatystów w Chiapas obiegła cały świat. Armia Wyzwolenia Narodowego im. Emiliano Zapaty (Ejército Zapatista de Liberación Nacional, EZLN) zdołała nie tylko podważyć niekwestionowaną przez wiele lat hegemonię rządzącej partii, ale również przyczyniła się do wzrostu zaintere- sowania krajowej i międzynarodowej opinii publicznej ruchami zbrojnymi obecnymi na scenie Meksyku.

Konieczność rozliczenia się z trudną przeszłością drugiej połowy XX wieku zna- lazła swoje odzwierciedlenie w powołaniu w 2002 roku przez ówczesnego prezyden- ta Vincente Foxa Specjalnej Komisji do spraw Byłych Ruchów Społecznych i Poli- tycznych w Meksyku (Fiscalía Especial para Movimientos Sociales y Políticos del Pasado). W listopadzie 2006 roku stojący na czele Komisji Ignacio Carrillo Prieto opublikował raport ujawniający prawdę o represjach zbrojnych wymierzonych w opo- zycję w latach 1960–1980. Mimo ostrej krytyki m.in. ze strony badaczy pracujących nad treścią raportu i wskazujących na zbyt daleko idące ograniczenia w zakresie ujawnionych informacji, przedstawiony raport okazał się ważnym krokiem w przy- wracaniu zbiorowej pamięci o bohaterach i oprawcach minionych czasów. Choć nikt nie został bezpośrednio oskarżony, a winą za popełnione zbrodnie obarczono reżim, zdołano ukazać mechanizmy prowadzenia brudnej wojny pod rządami trzech meksy- kańskich prezydentów: Gustavo Díaza Ordaza (1964–1970), Luisa Echeverríi Alvareza (1970–1976) i José Lopeza Portillo (1976–1982). W raporcie odwołano się do wielu

(2)

tajnych informacji pochodzących z archiwów policyjnych, wojskowych oraz służb wywiadowczych, ujawniając ścieżkę przepływu tajnych rozkazów pomiędzy prezy- dentem, sekretarzem obrony oraz ministrem spraw wewnętrznych skierowanych do żołnierzy i służb wywiadowczych. Obok oficjalnych źródeł państwowych ujawniono także treści zeznań świadków ówczesnych wydarzeń. Na tej podstawie postawiono w stan oskarżenia jedynego żyjącego eksprezydenta, Luisa Echeverríę. Zarzucono mu prowadzenie długofalowej polityki przemocy opartej na „mordach, zniknięciach, tortu- rach oraz ludobójstwie”, stosowanej zarówno wobec uzbrojonych oddziałów guerrilli, jak i wobec protestujących studentów. W wyniku postępowania sądowego prezydent został oczyszczony ze stawianych mu zarzutów. Nie zmieniło to jednak faktu, że po raz pierwszy oficjalnie zaprzeczono, iż dokonane zbrodnie mogły być jedynie wyizolo- wanymi aktami indywidualnych działań żołnierzy niewchodzącymi w zakres oficjalnie stosowanej praktyki.

Geneza ruchów zbrojnych w Meksyku w latach 1960–1970 Druga połowa XX wieku oznaczała dla Meksyku, podobnie jak dla wielu innych kra- jów Ameryki Łacińskiej, rozwój szeregu ruchów partyzanckich, inspirowanych przy- kładem rewolucji kubańskiej. Lokalne wystąpienia oraz bunty miały na celu ukazanie niezadowolenia dużej części społeczeństwa meksykańskiego z bieżącej sytuacji poli- tyczno-gospodarczej. Należy przy tym pamiętać, że nie były one powodowane agita- cją ze strony liderów poszczególnych grup walczących, jak próbowały to tłumaczyć ówczesne władze – takie wystąpienia miałyby bowiem bardzo krótki i ulotny charak- ter. W rzeczywistości podejmowane działania były długotrwałe i wymagały dużego zaangażowania zbrojnego ze strony władz. Podłoże niepokojów społecznych było więc bardzo złożone i wynikało z następujących powodów:

1) Uniemożliwienie społeczeństwu podjęcia jakichkolwiek prawomocnych działań służących rozwiązywaniu nękających je problemów; stworzenie systemu pań- stwowego, który służył interesom bardzo ograniczonej grupy ludzi;

2) Czerpanie korzyści płynących z narodowych dóbr naturalnych przez nieliczną uprzywilejowaną warstwę rządzącą;

3) Prześladowania różnych warstw społecznych, korzystających z demokratycznej zasady aktywności obywatelskiej i występujących w obronie własnych praw – represje wobec kolejarzy (1958–1959), żeglarzy z Potosí, wieśniaków, lekarzy (1964–1965), studentów (1968, 1971);

4) Okazywanie niezadowolenia przez klasy najbardziej uciśnione;

5) Bunt wobec niewypełnienia obietnic rewolucyjnych przez partię rządzącą1; 6) Inspiracja zwycięską rewolucją kubańską.

Co więcej, w latach 60. duża część lewicy meksykańskiej, rozczarowana kondycją prowadzonej polityki oraz sposobem sprawowania rządów, zaczęła postulować hasło, że droga do socjalizmu nie wiedzie już przez rewolucję meksykańską. Oznaczało to, że

1 El informe sobre la Guerra Sucia, www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB180/index2.htm, s. 7 (dostęp: 22.02.2010).

(3)

ruchy rewolucyjne w Meksyku nie znajdowały dla siebie miejsca w ramach tworzone- go przez władze systemu, a istniejące warunki polityczno-gospodarcze uniemożliwiały im dokonywanie rzeczywistych zmian socjalistycznych.

Organizacje zbrojne drugiej połowy XX wieku w Meksyku wywodziły się z ruchów społecznych, które w wyniku ewolucji lub radykalizacji postaw sięgnęły po broń. Sza- cuje się, że działało ich w owym czasie około 40 – wszystkie o zróżnicowanej liczeb- ności, ideologii, charakterze i zasięgu. Ze względu na rozproszenie działań, wewnętrz- ne podziały oraz brak współpracy ruchy te nigdy nie zdołały stworzyć jednorodnej opozycji, co zadecydowało o ich słabości wobec stosowanych represji państwowych.

Mimo braku jednolitej koncepcji odnośnie do kształtu, charakteru i zakresu podejmo- wanej aktywności, grupy partyzanckie na terenie Meksyku przyjęły dwie podstawowe formy: ruchów wywodzących się i walczących na terenach wiejskich (tzw. guerrilla wiejska) oraz tych, które powstawały w strefach miejskich (tzw. guerrilla miejska).

Guerrilla wiejska

Ruchy partyzanckie na wsi rodziły się w strefach silnych napięć społeczno-gospo- darczych. Odznaczały się jednocześnie bogatym zapleczem społecznym. Większość rekrutów guerrilli wiejskiej wywodziła się z bardzo słabo wykształconych warstw społecznych, w związku z czym partyzantka wiejska rzadko posługiwała się konkret- ną ideologią. Guerrilla wiejska, walcząca z konkretnymi problemami i konfliktami właściwymi danemu obszarowi, z przyczyn obiektywnych ograniczała przestrzenny zasięg swych działań. Nie przekraczając granic swego regionu, mogła rosnąć w siłę jedynie w ramach terytorium, na którym prowadziła walki. Większe wpływy zyskiwała w wyniku łączenia sił różnych ruchów partyzanckich, nigdy nie opanowywała jednak terenów, które nie stanowiły bazy żadnej z grup powstańczych2.

Aby lepiej zrozumieć fenomen partyzantki wiejskiej, należy pamiętać, że kształto- wana było ona przez przynajmniej dwa różne nurty: społeczny, skupiający się wokół problemów społeczno-gospodarczych występujących na danym terenie, oraz militar- ny, rozwijający się zgodnie ze strategią powstańczych komórek zbrojnych. Nie można więc ograniczać wystąpień guerrilli wiejskiej jedynie do walki zbrojnej, oddzielając motywy jej działania od uwarunkowań społecznych danego obszaru. Sam Che Guevara wielokrotnie podkreślał, że podstawą sukcesu guerrilli jest jej powiązanie z masami, bez silnej bazy społecznej partyzantka jest bowiem skazana na pewną klęskę3.

2 Carlos Montemayor, La guerrilla en México hoy, „Fractal Magazine” 1998, nr 11, t. III, s. 2.

3 Koncepcja Che Guevary różni się w tym względzie od poglądów innego teoretyka latynoame- rykańskich ruchów partyzanckich, Régisa Debraya. Ten ostatni twierdził bowiem, że ognisko partyzanckie może stworzyć „sytuację rewolucyjną”, poparcie ludu nie jest więc warunkiem ko- niecznym do podjęcia walki partyzanckiej.

(4)

Guerrilla miejska

Zaplecze partyzantki miejskiej stanowiła głównie klasa średnia, tj. studenci, urzędnicy, nauczyciele, która w swych działaniach aktywnie posługiwała się ideologią o charak- terze marksistowsko-leninowskim. Mimo to guerrilla miejska odcinała się od partii komunistycznej, którą uważała za zbyt mocno osadzoną w ówczesnym układzie poli- tycznym oraz zbyt zależną od Związku Radzieckiego. Komuniści z kolei opowiadali się za pokojowym wprowadzaniem zamian socjalistycznych, postrzegali więc party- zantów miejskich jako terrorystów, nie pochwalając ich zbrojnych wystąpień4.

Ze względu na swą genezę partyzantka miejska kierowała się przesłankami po- nadregionalnymi, a często międzynarodowymi. Odznaczała się równocześnie większą mobilnością swych komórek organizacyjnych, niż miało to miejsce w przypadku guer- rilli wiejskiej. Podejmowane przez nią działania miały charakter ściśle tajny, partyzanci bardzo często nie znali się wzajemnie.

Guerrilla mieszana

Obok przedstawionych powyżej dwóch podstawowych typów guerrilli na terenie Mek- syku obecne były także ruchy zbrojne łączące cechy obu z nich. Należało do nich m.in.

Partyzanckie Ugrupowanie Ludowe (Grupo Popular Guerrillero) dowodzone przez Arturo Gamiza i Pablo Gomeza, liderów organizacji ludowych stowarzyszonych z Par- tią Komunistyczną. Podstawę tego ruchu zbrojnego stanowiła grupa bojowników wy- wodząca się z miasta, która, zgodnie z założeniami guerrilli wiejskiej, podjęła decyzję o stworzeniu ogniska partyzanckiego w górach stanu Chihuahua. Idąc za przykładem rewolucji kubańskiej, zorganizowała napad na garnizon żołnierski w mieście Madera, który miał miejsce 23 września 1965 roku i przez wielu został uznany za symboliczny początek walk partyzanckich w Meksyku drugiej połowy XX wieku5. Organizatorzy ataku wierzyli, że działanie przez zaskoczenie może zrekompensować braki w umiejęt- nościach prowadzenia walki, jak i niewielką liczbę bojowników, przynosząc ostateczne zwycięstwo nad liczną i dobrze wyszkoloną grupą żołnierzy. Okazało się jednak, że za- atakowany oddział wojskowy był przygotowany na planowany napad, co spowodowało śmierć prawie wszystkich bojowników. Z grupy 20 partyzantów uratowało się jedynie trzech. Dla upamiętnienia owych wydarzeń wraz ze swymi sympatykami, następcami i nauczycielami utworzyli oni Ruch 23 Września (Movimiento 23 de Septiembre), w ra- mach którego kontynuowali rozpoczętą walkę.

4 Marcin Florian Gawrycki, Kuba i rewolucja w Ameryce Łacińskiej, Wydawnictwo Adam Marsza- łek, Toruń 2004, s. 192–193.

5 Carlos Montemayor, La guerrilla en México..., op. cit., s. 7–8.

(5)

Główne ruchy partyzanckie w Meksyku w latach 1960–1970

Chłopska Brygada Wymierzania Sprawiedliwości Partii Biednych (Brigada Campesina de Ajusticiamiento del Partido de los Pobres – BCA)

Chłopska Brygada Wymierzania Sprawiedliwości, będąca zbrojnym ramieniem Partii Ubogich (Partido de los Pobres), dowodzona przez Lucio Cabañasa Barrientosa, jest jedną z najbardziej znanych grup partyzanckich wpisujących się w nurt guerrilli wiej- skiej lat 70.

W początkowym okresie swej działalności Lucio Cabañas, jako generalny sekretarz Narodowej Federacji Studentów, Chłopów i Socjalistów Meksykańskich, a później jako nauczyciel w wiejskich szkołach w stanie Guerrero, próbował walczyć z konkretnymi problemami społecznymi przy użyciu metod pokojowych. Jednakże w obliczu nasilają- cych się represji ze strony władz oraz narastającego uczucia bezsilności podjął decyzję o przejściu do walki zbrojnej. Katalizatorem takiej decyzji stał się konflikt zapocząt- kowany usunięciem ze szkoły im. Juana N. Alvareza nauczyciela oskarżonego o zbyt postępowe poglądy. W obronie nauczyciela zawiązano Front Obrońców Szkoły, który podjął negocjacje z przedstawicielami władz. Prowadzone rozmowy nie przyniosły jednak żadnych rezultatów. W konsekwencji, 18 maja 1967 roku doszło do zbioro- wej manifestacji rodziców i nauczycieli, która została bardzo krwawo stłumiona przez wysłane w tym celu oddziały policji federalnej. Pięć osób zostało zabitych. W oba- wie przed prześladowaniami oraz przede wszystkim ze względu na powzięcie decyzji o rozpoczęciu walki zbrojnej, grupa chłopów na czele z Lucio Cabañasem Barriento- sem wycofała się w góry Atoyac de Álvarez. Początkowo podejmowane działania nie miały charakteru powstańczego. Był to raczej swoisty ruch bojowników społecznych walczących o przetrwanie. Z czasem utworzono Chłopską Brygadę Wymierzania Spra- wiedliwości, której działalność koncentrowała się na demonstracji efektywności i siły.

Kładziono duży nacisk na kształcenie wojskowe oraz utrwalanie dyscypliny, a także zdobywanie środków gwarantujących autonomię oraz „wymierzanie sprawiedliwości”

poprzez organizację napadów na wojsko i policję6.

Chłopska Brygada Wymierzania Sprawiedliwości nie odwoływała się bezpośrednio do ideologii socjalizmu, twierdząc, że przesadne teoretyzowanie nie znajduje zastoso- wania w konkretnych lokalnych warunkach. Lucio Cabañas wychodził z założenia, że przed podjęciem tematu walki klas należy najpierw rozwiązać najbardziej drażliwe i bli- skie ludziom problemy. Mówił zatem o wszechobecnej biedzie w tak wysoce spolaryzo- wanej społeczności, jaką była ludność stanu Guerrero. Posługiwał się przy tym prostym językiem zrozumiałym dla ludności miejscowej, odwołując się do powszechnie znanych doświadczeń oraz przekonań. Dzięki temu zyskał sobie pełną akceptację i przychylność.

Zapewniło mu to bardzo silną bazę społeczną, co z kolei gwarantowało partyzantom niezbędne wsparcie ekonomiczne, żywność oraz dostęp do informacji. Żaden z innych ruchów powstańczych walczących w owym czasie – szczególnie zaś na terenie miast – nie posiadał tak szerokiego poparcia ze strony lokalnych mas społecznych7.

6 Gerardo Tort (reż.), Marina Stavenhagen (scen.), La guerrilla y la esperanza: Lucio Cabañas, film dokumentalny, IMCINE, México 2005.

7 Ibidem.

(6)

W 1972 roku pojawiły się próby polityzacji Brygady, a tym samym przekształcenia jej z ruchu partyzanckiego w szeroko pojętą rewolucję socjalistyczną. W tym celu przedstawiciele guerrilli miejskiej – Ligii 23 Września oraz Ruchu na rzecz Rewolucji (Movimento Acción Revolucionaria, MAR), nieposiadający zaplecza społecznego, pod- jęli próbę ukształtowania ideologicznego partyzantów walczących w stanie Guerrero.

Jednakże zasadnicze różnice między partyzantkami w pojmowaniu misji oraz celach prowadzonej walki spowodowały, że próba ta zakończyła się niepowodzeniem8.

Guerrilla dowodzona przez Lucio Cabañasa urządzała liczne zasadzki na wojsko, grabieże oraz napady na banki. Dokonywała także porwań dla okupu celem zdobycia pieniędzy na niezbędny ekwipunek oraz broń. Jednym z najbardziej spektakularnych porwań dokonanych przez Chłopską Brygadę było uprowadzenie w 1974 roku senatora Rubéna Figueroa Figueroa, kandydata PRI do rządu federalnego. Wbrew oczekiwa- niom Cabañasa, który sądził, iż porwanie senatora przyczyni się do wycofania wojsk, uwolnienia więźniów politycznych powiązanych z guerrillą oraz zdobycia dodatko- wych środków finansowych, wydarzenie to pociągnęło za sobą wyraźne zaostrzenie konfliktu oraz spowodowało ogólny kryzys całego regionu. Bardzo dotkliwe represje dotknęły nie tylko samych bojowników, ale także ludność cywilną wspierającą lub podejrzaną o wspieranie i sympatyzowanie z działaniami guerrilli. Militaryzacji uległ praktycznie cały obszar stanu Guerrero. Zniszczono setki wsi, dokonano szeregu za- trzymań i zabójstw, poddano torturom ogromne rzesze ludzi. Pod koniec czerwca 1974 roku rozpoczęto serię bombardowań terenów, na których mógł rzekomo znajdować się główny bastion guerrilli oraz sam Lucio Cabañas9.

Lucio Cabañas został zamordowany w grudniu 1974 roku. Ocaleni członkowie od- działów BCA podjęli decyzję o wycofaniu się z zajmowanego obszaru. Przedostali się do stanu Morelos, gdzie nawiązali kontakt z Proletariacką Partią Jedności Ameryki (Partido Proletario Unido de América) i przystąpili do tworzenia Niezależnych Od- działów Rewolucyjnych (Brigadas Revolucionarias Independientes)10.

Narodowo-Rewolucyjne Stowarzyszenie Obywatelskie (Asociación Cívica Nacional Revolucionaria – ACNR)

Narodowo-Rewolucyjne Stowarzyszenie Obywatelskie, podobnie jak Chłopska Bryga- da Wymierzania Sprawiedliwości Partii Biednych, powstało w wyniku klęski rozwią- zań pokojowych na rzecz zmian społeczno-politycznych w stanie Guerrero. Początko- wo wielkie nadzieje pokładano w walce obywatelskiej, powołując się na skuteczność protestów studenckich, które w 1961 roku doprowadziły do upadku generała Luisa Raula Caballero Aburto sprawującego despotyczne rządy gubernatorskie w stanie Guer- rero. Ruch na rzecz zdymisjonowania Caballero Aburto skupił ponad połowę liczby mieszkańców stanu, co zadecydowało o jego skuteczności oraz dało opozycjonistom podstawy do wzięcia udziału w wyborach stanowych w roku 1962 roku. Jednakże opozycja skupiona wokół Akcji Obywatelskiej Stanu Guerrero (Acción Cívica Guer- rense), na której czele w 1959 roku stanął Genaro Vázquez, podczas całej kampanii

8 Ibidem.

9 El informe sobre..., op. cit., s. 117–120.

10 Ibidem, s. 121.

(7)

wyborczej spotkała się z tak licznymi represjami i szykanami ze strony władzy rządzą- cej, że po sfałszowanych wyborach podjęła decyzję o przejściu do działań zbrojnych11. W związku z przemocą instytucjonalną wobec legalnej organizacji oraz przekonaniem, że poprzez walkę zbrojną można przejąć władzę, w 1968 roku na miejsce Akcji Oby- watelskiej ACG powstało Narodowo-Rewolucyjne Stowarzyszenie Obywatelskie (Aso- ciación Cívica Nacional Revolucionaria, ACNR) – organizacja polityczno-wojskowa, której program zakładał cztery główne punkty:

1. walkę przeciwko oligarchii;

2. ustanowienie rządu robotników, chłopów, studentów oraz postępowych intelek- tualistów;

3. osiągnięcie pełnej niezależności politycznej i gospodarczej Meksyku;

4. zaprowadzenie nowego porządku społecznego korzystnego dla wielkich mas pracujących.

Genaro Vázquez uznał, że pierwsza faza walki, tzw. samoobrona, powinna się sku- pić wokół zainicjowania guerrilli, przeszkolenia partyzantów oraz zapewnienia trwania grupie bojowników; kolejna na umocnieniu siły, a ostatnia na ofensywie. Podobnie jak Lucio Cabañas, Genaro Vázquez stosował metody walki zbrojnej, tj. napady na banki czy porwania polityków i oligarchów. Działał w ramach niewielkiej grupy bojowników na terenie San Luis Acatlán. Reszta osób tworzyła oddziały wsparcia dla biorących udział w otwartej walce12.

Grupa ACNR uznawana była przez władze państwowe za jeden z najgroźniejszych ruchów zbrojnych na terenie Meksyku. W związku z tym uciekano się do wszelkich metod zbrojnych celem jej rozbicia. 2 lutego 1972 roku podczas powrotu do stanu Gu- errero w wyniku ciężkiego wypadku samochodowego Genaro Vázquez został poważnie ranny w głowę, a następnie przewieziony do szpitala Czerwonego Krzyża w Morelii, gdzie według oficjalnych informacji zmarł w wyniku odniesionych obrażeń. Raport dotyczący brudnej wojny w Meksyku podaje jednak inną wersję wydarzeń. Według ze- branych informacji prezydent Echeverría powiadomiony o wypadku Genaro Vazqueza wydał rozkaz zamordowania przywódcy ACNR. Szpital został więc opanowany przez żołnierzy oraz wojskowych lekarzy, którzy zadali przywódcy partyzantów ostateczną śmierć, stwarzając pozory wypadku13.

Po śmierci Vazqueza ACNR uległa rozpadowi. Ci, którym udało się pozostać na wolności, przyłączyli się do innych partyzantek.

Siły Wyzwolenia Narodowego (Las Fuerzas de Liberación Nacional – FLN) Guerrilla miejska o nazwie Siły Wyzwolenia Narodowego wywodzi się z grupy po- wstańczej Meksykańskie Wojsko Niepodległościowe (Ejército Insurgente Mexicano – EIM), która powstała z inicjatywy Mario Menendeza, naczelnego redaktora magazynu

„¿Por Qué?”. Meksykańskie Wojsko Niepodległościowe rozpoczęło swą działalność na terenie stanu Chiapas w odpowiedzi na krwawo stłumione wystąpienie studentów na

11 Verónica Oikión Solano, Marta Eugenia García Ugarte, Movimientos armados en México, siglo XX: los movimientos de las últimas décadas, CIESAS, México 2006, s. 660–665.

12 El informe sobre..., op. cit., s. 33–34.

13 Ibidem, s. 48.

(8)

placu Tlatelolco w 1968 roku. Jednakże po kilkumiesięcznych bezowocnych walkach zostało rozwiązane. Kilku jego dotychczasowych działaczy postanowiło kontynuować walkę w ramach nowo utworzonej guerrilli – Sił Wyzwolenia Narodowego – zawią- zanej 6 sierpnia 1969 roku w Avocado, w stanie Nuevo León. Wśród bojowników wywodzących się z EIM znalazł się m.in. założyciel FLN – César Yáñez. Brat Cesara, Fernando Yáñez, występujący w owym czasie w roli obserwatora ruchu powstańczego, jest obecnie bojownikiem EZLN14.

Założycielami FLN byli głównie studenci Uniwersytetu Nuevo León, których łą- czyły wspólne wartości i wiara w ideały. Niektórzy z nich nigdy wcześniej nie mieli do czynienia z walką partyzancką. Skupiali się oni wokół Meksykańsko-Kubańskiego Instytutu Kultury Fray Servando Teresa de Mier-José Martí (Instituto Cultural Me- xicano-Cubano Fray Servando Teresa de Mier-José Martí), którego dyrektorem był w owym czasie César Yáñez, co z pewnością wpływało na ich zewnętrzny wizerunek antysowietów i kubanofili. Nigdy nie utrzymywali żadnych związków z Meksykańską Partią Komunistyczną, podczas gdy przez pewien czas byli w stałym kontakcie z li- derami Miejskiego Frontu Zapatystów (Frente Urbano Zapatista, FUZ), Ruchem na rzecz Rewolucji (Movimiento de Acción Revolucionaria, MAR), jak również Ligą Ko- munistyczną 23 Września (Liga Comunista 23 de Septiembre). Jednakże wszystkie te grupy opowiadały się za stosowaniem spektakularnych metod walki, takich jak napady i porwania. Na tym tle FLN pozostawała jedyną organizacją, która dążyła do osiągnię- cia założonych celów w sposób cierpliwy, dyskretny i w miarę możliwości pokojowy.

FLN zerwała ostatecznie wszelkie powiązania z innymi ruchami partyzanckimi, nie zgadzając się z koncepcją wzniecenia ogólnokrajowej rewolucji15.

Działacze FLN postanowili z czasem przenieść centrum swej działalności do sta- nu Chiapas, tym bardziej że część z nich dobrze orientowała się w sytuacji regionu, zarówno tej geograficzno-strategicznej, jak również społecznej, gospodarczej i poli- tycznej. Podjęto próbę stworzenia siatki sekretnych punktów, które służyłyby rozwo- jowi i wzmocnieniu walki partyzanckiej. W tym celu w roku 1972 roku zakupiono ranczo El Chilar w Ocosingo, które stało się główną siedzibą FLN. Jednakże w wy- niku ujawnienia informacji na temat lokalizacji El Chilar przez jednego z członków FLN – Napoleona Glocknera, główna siedziba FLN w Chiapas została odnaleziona i zaatakowana przez wojsko meksykańskie. W wyniku strzelaniny, która wywiązała się podczas ataku na El Chilar w 1974 roku, zginęło pięciu bojowników FLN oraz trzech żołnierzy wojska meksykańskiego. Poniósłszy klęskę, działacze FLN zdecydo- wali o samorozwiązaniu, by móc w przyszłości kontynuować rozpoczętą walkę. Tym samym już w 1984 roku rozpoczęli działalność polityczną w dżungli lakandońskiej, a w 1994 roku wzniecili powstanie w szeregach Armii Wyzwolenia Narodowego im.

Emiliano Zapaty (EZLN)16.

14 Hugo Guzmán Rambaldi, Zapatistas revelan su historia, http://www.puntofinal.cl/543/zapatistas.

htm (dostęp: 16.02.2010).

15 El informe sobre..., op. cit., s. 24–25.

16 Ibidem.

(9)

Liga Komunistyczna 23 Września (Liga Comunista 23 de Septiembre)

Liga Komunistyczną 23 Września jest postrzegana jako najważniejsza guerrilla miej- ska lat 70. w Meksyku ze względu na swą waleczność oraz aktywną działalność na ob- szarze wielu stanów Republiki Meksyku. Została ona założona w 1973 roku w Guada- lajarze w wyniku połączenia różnych ruchów zbrojnych, m.in. Ruchu Rewolucyjnego 23 Września (Movimiento Revolucionario 23 de Septiembre) – frakcji Ruchu na rzecz Rewolucji (Movimiento de Acción Revolucionaria, FER) w Guadalajarze, jak również Chorych z Sinaloa (Enfermos de Sinaloa)17. Na przestrzeni kolejnych dwóch lat (1973–

–1975) szeregi guerrilli powiększyły się o działaczy wielu innych ruchów i frakcji.

Głównym założycielem Ligii został Ignacio Salas Obregón. Urodzony w Agua- scalientes, ukończył studia w Intytucie Technologicznym w Monterrey (Instituto Tec- nológico de Monterrey), gdzie rozpoczął swą przygodę z partyzantką, wstępując do organizacji o nazwie Profesjonalny Ruch Studencki (Movimiento Estudiantil Profesio- nal, MEP). Dzięki prowadzonej tam działalności nawiązał kontakt z grupą młodych komunistów. Za pośrednictwem Salasa wielu z członków MEP włączyło się w aktywną walkę zbrojną.

„Brudna wojna” jako reakcja rządu meksykańskiego na działania guerrilli

Na podstawie treści raportu Specjalnej Komisji do spraw Byłych Ruchów Społecz- nych i Politycznych w Meksyku oraz licznych świadectw świadków ówczesnych wydarzeń można już dzisiaj otwarcie mówić o polityce ludobójstwa realizowanej w stosunku do oddziałów guerrilli oraz ludności cywilnej podejrzewanej o kontakty z bojownikami lub sympatyzowanie z ruchem zbrojnym w latach 1960–1980. Wy- jątkowo represyjny okres w tym względzie przypadł na lata 1970–1976, kiedy to władzę w państwie sprawował Luis Echeverría, zaś funkcję sekretarza obrony pełnił Hermenegildo Cuenca Díaz.

Działania władz państwowych wymierzone w ideologicznego wroga reżimu, za jaki uznawano opozycję, przyjmowały różnorodne formy w zależności od rodzaju ruchu partyzanckiego, z którym walczono. W ramach działań rządowych wymierzonych prze- ciwko guerrilli wiejskiej odwoływano się do następujących rozwiązań:

1. Prób dyskredytacji publicznej poprzez stosowanie terminologii takiej, jak: ban- dyci, wrogowie porządku publicznego, zamachowcy;

2. Ataków zbrojnych, tortur, terroru, masowych aresztowań;

3. Prób pozyskiwania informacji na temat guerrilli od ludności cywilnej;

4. Realizowania prac publicznych w celu zyskania przychylności ludności lokalnej, a tym samym osłabiania partyzantki – budowa dróg, sklepów, pożyczki itp., które ustawały po osiągnięciu zamierzonego celu;

17 Nazwa ruchu – Chorzy (Enfermos) – nawiązuje do słów Lenina, który określał ekstremizm jako dziecięcą chorobę komunizmu. Założyciele ruchu przyznawali więc, że wedle tej teorii rzeczywi- ście są chorzy, nie ma bowiem ugrupowania o równie ekstremistycznym nastawieniu jak oni.

(10)

5. Tworzenia tajnych więzień, do których przewożono powstańców lub podejrza- nych o współpracę, a następnie bez wyroku poddawano torturom, niejednokrot- nie uśmiercano;

6. Wyrzucania z samolotu podejrzanych o działania powstańcze18.

Metody stosowane wobec guerrilli miejskiej były odpowiednio dostosowane do warunków miejskich i obejmowały następujące działania:

1. Dyskredytację;

2. Porwania, zabójstwa, zniknięcia;

3. Infiltrację szeregów powstańczych;

4. Działalność grup paramilitarnych (np. Brigada Blanca), tworzonych przez poli- cję polityczną w celu fizycznego zniszczenia oddziałów powstańczych;

5. Tajne więzienia, przede wszystkim Campo Militar Número Uno;

6. Zastraszanie, porywania, tortury członków rodziny, także z uwzględnieniem dzieci;

7. Stosowanie prawa amnestii (Ley de Amnistía) wobec powstańców, których po wyjściu na wolność poddawano zastraszaniu, mordowano oraz pozorowano ich zniknięcie19.

Guerrilla w Meksyku w latach 90. XX i na początku XXI wieku na przykładzie EZLN

Geneza i charakterystyka partyzantki w Meksyku w latach 90. XX wieku Partyzantka lat 90. w Meksyku zrodziła się w kontekście wyraźnych przemian de- mokratycznych, przede wszystkim w sektorze gospodarki. W wyniku radykalnych zmian systemu ekonomicznego, zapoczątkowywanych przez prezydenta Miguela de la Madrid (1982–1988), a w pełni realizowanych przez prezydenta Carlosa Salinasa de Gortari (1988–1994), gospodarka meksykańska uległa bardzo silnej liberalizacji.

Przez całe sześciolecie dążono do transformacji gospodarczej poprzez ograniczanie interwencjonizmu państwowego, nasilanie procesu prywatyzacji, zniesienie taryf cel- nych oraz licznych licencji importowych chroniących gospodarkę narodową przed ze- wnętrzną konkurencją. W wyniku podjętych działań miał miejsce proces bardzo silnego zacieśniania więzi ekonomicznych i politycznych ze Stanami Zjednoczonymi, które do tej pory uznawane były za potencjalne zagrożenie dla niepodległości i tożsamości Meksyku. Ścisła współpraca z północnymi sąsiadami została uwieńczona podpisaniem w 1992 roku porozumienia NAFTA, które weszło w życie 1 stycznia 1994 roku20. Przy- stąpienie do porozumienia NAFTA oznaczało dla Meksyku międzynarodowe uznanie dla przeprowadzonych w tym państwie reform oraz gotowość do głębszych przeobra-

18 Jorge Mendoza García, Reconstruyendo la guerra sucia en México: del olvido social a la memoria colectiva, pepsic.bvs-psi.org.br/pdf/repp/v5n15/v5n15a10.pdf, s. 10–11 (dostęp: 16.02.2010).

19 Ibidem, s. 12–13.

20 Wiesław Dobrzycki, Transformacje rewolucji meksykańskiej [w:] Beata Bereza, Andrzej Dembicz (red.), Meksyk – 1994, Dokumenty Robocze, nr 17, CESLA, Warszawa 1995, s. 56.

(11)

żeń. Oczekiwano, że NAFTA zwiększy szanse na łatwiejszy dostęp do ogromnego rynku amerykańskiego, wpłynie na wzrost eksportu, a także przyciągnie szereg nowych inwestycji. Stworzenie strefy wolnego handlu było tym bardziej uzasadnione, że miała się ona rozwinąć na podstawie istniejącej już między Meksykiem a USA cichej inte- gracji (la integración silenciosa)21. Sformalizowanie zawiązanej współpracy miało ją uczynić bardziej przejrzystą, przewidywalną i łatwiejszą.

Wejście w życie NAFTA, poza swymi pozytywnymi następstwami, spowodowało jednocześnie znaczne zwiększenie dystansu istniejącego między meksykańskimi sta- nami Południa a stanami Północy. Obszary znajdujące się przy granicy z USA, a także duże miasta takie, jak Meksyk, Guadalajara i Monterrey, które w latach 90. skupiały 85% całości narodowej produkcji przemysłowej oraz 55% populacji Meksyku, okaza- ły się największymi beneficjentami podpisanego porozumienia22. Campeche, Chiapas, Guerrero, Oaxaca, Puebla, Quintana Roo, Tabasco, Veracruz i Yucatán to regiony, któ- re najmniej skorzystały na przemianach liberalno-demokratycznych i poniosły najdo- tkliwsze koszty tejże transformacji.

Podczas gdy przeobrażenia gospodarcze Meksyku postępowały w bardzo szybkim tempie, demokratyzacja systemu politycznego znajdowała się dopiero w początkowej fazie swego rozwoju. Dokonano m.in. reformy prawa wyborczego, służącej zwiększe- niu pluralizmu politycznego w obu izbach. Wszystkie partie uzyskały taki sam dostęp do środków masowego przekazu podczas wyborów, po raz pierwszy zorganizowano publiczną debatę telewizyjną kandydatów na prezydenta23. Były to jednak zmiany bar- dzo powolne i niewspółmierne do potrzeb oraz wymogów systemu liberalnego, który z taką determinacją wprowadzali w gospodarce technokraci. Znajdowało to swe od- zwierciedlenie w trudnościach w efektywnym rozwiązywaniu problemów społecznych.

Sytuacja w stanie Chiapas oraz początki Armii Wyzwolenia Narodowego im. Emiliano Zapaty (Ejército Zapatista de Liberación Nacional – EZLN) Stan Chiapas, jeden z najbogatszych w surowce naturalne regionów Meksyku, od po- czątku hiszpańskiej kolonizacji zajmował pozycję podległą wobec pozostałych obsza- rów państwa. Żadne z dokonujących się w międzyczasie przemian, tj. uzyskanie nie- podległości, rewolucja meksykańska z 1910 roku, napływające inwestycje zagraniczne czy liberalizacja gospodarki w latach 90., nie przyczyniły się do poprawy panujących na tym obszarze uwarunkowań społeczno-ekonomicznych. W interesie miejscowej oligarchii było bowiem utrzymanie istniejącego status quo, które zapewniało jej nie- ustanny dobrobyt zdobywany kosztem ludności najuboższej24. W związku z tym na

21 Koncepcja rozwinięta przez Sidneya Weintrauba – pioniera idei wolnego handlu między USA a Mek- sykiem, przedstawiona m.in. w: Free Trade between Mexico and the United States?, Brookings Institution, Washington, DC 1985 oraz Un matrimonio por conveniencia, Diana, México 1994.

22 José Gasca Zamora, El Sur-Sureste de México en la estrategia del Plan Puebla-Panamá: ¿Una oportunidad de desarrollo para las regiones olvidadas?, http://www.nadir.org/nadir/initiativ/agp/

free/colombia/puebla/estrategia_ppp.htm (dostęp: 12.03.2010).

23 Wiesław Dobrzycki, Transformacje rewolucji meksykańskiej..., op. cit., s. 56.

24 Magdalena Śniadecka-Kotarska, La insurrección armada en Chiapas en 1994: un conflicto social de nuevo tipo, „Estudios Latinoamericanos” 1995, nr 16, s. 146.

(12)

terenie stanu Chiapas miały miejsce liczne bunty i rebelie indiańskie będące wyrazem protestu przeciwko nierównoprawnej sytuacji oraz bezwzględnej eksploatacji najniż- szych warstw społecznych, przejawiającej się nadmiernym obciążaniem podatkami, oszustwami, manipulacjami prawno-handlowymi pozbawiającymi ludność jej posiad- łości. Nigdy nie przyniosły one jednak zamierzonych rezultatów.

Nadzieję na wprowadzenie zasadniczych zmian dała dopiero partyzantka EZLN, któ- ra do swego ostatecznego wystąpienia długo i żmudnie starała się zaangażować jak naj- większe masy społeczne. Jednym z etapów jej rozwoju był zorganizowany w roku 1974 kongres Indian w Chiapas. Było to pierwsze oficjalne spotkanie Indian, które nie pod- legało wyraźnym naciskom ze strony rządu. Żądania i wnioski zaprezentowane podczas kongresu Indian były prawie identyczne z postulatami przedstawionymi 22 lata później przez zapatystów. Kongres pomógł w rozbudzeniu świadomości wspólnych problemów, pozwolił na stworzenie skutecznych kanałów komunikacji pomiędzy społecznościami.

Dał nadzieję wielu chłopom indiańskiego i nieindiańskiego pochodzenia na włączenie się w nurt postępu i pozytywnych przemian w ramach obowiązującego prawa25.

Za datę oficjalnego początku EZLN uważa się 16 listopada 1983 roku, kiedy do Chiapas przybyło sześciu intelektualistów z północy Meksyku, którzy wraz z chłopski- mi i indiańskimi dysydentami stworzyli ruch o charakterze zbrojno-politycznym. EZLN uformowało się jako grupa autodefensywna, broniąca się przed uzbrojonymi bandytami zatrudnianymi przez właścicieli rancz. Z czasem poszczególne grupy zbrojne zaczęły się jednoczyć w walce o własne bezpieczeństwo i obronę posiadanych dóbr26. EZLN oddał w całości organizację polityczną w ręce Indian, stanowiących podstawę ruchu, m.in. w związku z tym, że ludność indiańska zamieszkująca stan Chiapas nie poddała- by się przewodnictwu nieindiańskiemu. Ruch „ludzi z północy” został przejęty przez Chłopską Organizację im. Emiliano Zapaty (La Organización Campesina Emiliano Zapata) oraz Niezależny Związek Chłopski im. Emiliano Zapaty (Alianza Nacional Campesina Independiente Emiliano Zapata), które z czasem podzieliły się na dwie frakcje: jedną nawołującą do zbrojnego powstania, drugą opowiadającą się za bardziej nowoczesnymi metodami27.

Zapatyści zyskali sobie wielu sympatyków kosztem alternatywnych organizacji chłopskich oraz pokojowych prób rozwiązywania problemów. Działania podejmowane przez rząd oraz organizacje chłopskie nie przynosiły bowiem oczekiwanych rezultatów i były dla większości Indian wielkim rozczarowaniem. Nadzieje najuboższych warstw społecznych na poprawę bytu w ramach istniejących uwarunkowań zostały ostatecznie rozwiane przez kryzys zadłużeniowy z 1982 roku, wycofanie subsydiów rządowych, determinację Salinasa de Gortari w zakresie zakończenia reformy rolnej, niekończące się represje, które szczególnie wzrosły w 1982 roku pod ciężkimi rządami Absalona Castellanosa Domíngueza (morderstwa przywódców chłopskich, często pod pretekstem trudnienia się przemytem narkotyków)28.

25 George Allen Collier, Elizabeth Lowery Quaratiello, Basta! Land and the Zapatista Rebellion in Chiapas, Food First Books, Oakland 1999, s. 63–67.

26 Ibidem, s. 83–86.

27 Ibidem, s. 85.

28 Ibidem, s. 79–81.

(13)

Cechy charakterystyczne guerrilli lat 90.

Ruch zbrojny powstały na terenie Chiapas reprezentuje nowy nurt w rozwoju zjawiska guerrilli w Meksyku, stwarzając alternatywę dla dotychczasowych powstań ludności wiejskiej i autochtonicznej. Gabriel Zaid określił je mianem „guerrilli postmoderni- stycznej” (guerrilla posmoderna), która czerpiąc z tradycji powstań zbrojnych, rozwi- nęła się w nowym kontekście społeczno-gospodarczym, co w zasadniczy sposób zde- terminowało formę prowadzonej walki. Cechy charakterystyczne, które różniły EZLN od innych ruchów zbrojnych obecnych dotychczas na scenie latynoamerykańskiej, to przede wszystkim:

1. Łączenie postulatów różnych grup społecznych

Na początku lat 90. nowi liderzy EZLN zrozumieli potrzebę uzyskania szerokie- go wsparcia społecznego dla swojej działalności. Tym samym porzucili założenia radykalnego marksizmu na rzecz zwiększonej tolerancji i poparcia praw ludności indiańskiej do zachowania różnic kulturowych, etnicznych, a nawet ideologicznych.

Postawa ta zjednała zapatystom wielu nowych zwolenników. Tylko w ciągu dwóch lat (1990–1992) liczba członków i sympatyków guerrilli uległa podwojeniu. Zdołano więc połączyć interesy różnych grup etnicznych, wyznawców różnych ideologii i religii, pomiędzy którymi przez wiele lat dochodziło do konfliktów i sporów (np. społeczności katolicka i protestancka w Chamuli).

2. Walka w imię wartości istotnych dla całego narodu

Postulaty powstańców skoncentrowały się wokół trzech zasadniczych aspektów:

gospodarczego, politycznego i kulturalnego. Dwa ostatnie przez długi czas pomijane były przez klasę rządzącą, a tym samym pozostawały nieznane szerszej opinii pub- licznej29. Zapatyści domagali się respektowania konstytucyjnych gwarancji prawnych, zakończenia dyktatorskich rządów PRI, opowiadali się przeciwko wykorzystywaniu mechanizmów globalizacji przez wielki kapitał finansowy celem ukrócenia wyzysku oraz feudalnych stosunków panujących na wsi. Mimo że przemawiali z pozycji najniż- szych klas społecznych, ich protest dotyczył spraw istotnych dla całego narodu.

3. Brak dążeń do przejęcia władzy i zaprowadzenia nowego porządku

„My nie dążymy do zdobycia władzy. My buntujemy się przeciwko niesprawied- liwości tego społeczeństwa. Poprzez ten bunt, nie zmieniając władzy, nie zmieniając struktury ustrojowej państwa, chcemy doprowadzić do wyrównania szans wszystkich grup społecznych i etnicznych”30.

Po raz pierwszy w dziejach Ameryki Łacińskiej destrukcja obecnego systemu po- lityczno-gospodarczego połączona z wprowadzaniem radykalnych zmian socjalistycz- nych nie została uznana za główny cel prowadzonych działań.

29 Magdalena Śniadecka-Kotarska, La insurrección armada..., op. cit., s. 145–156.

30 Marcos [za:] Artur Domosławski, Gorączka latynoamerykańska, Świat Książki, Warszawa 2004, s. 383.

(14)

4. Dążenie do pokojowego rozwiązania konfliktu

„Dążymy pokojowo – tak długo, jak to będzie możliwe – do rozładowania napięć społecznych”31. Zapatyści ewoluowali w swej walce od działań zbrojnych w kierunku pokojowych form rozwiązania konfliktu. Przez wielu uznani za „guerrillę pokojową”, starają się w swych działaniach unikać bezpośredniej konfrontacji zbrojnej. Nie odci- nają się jednak zupełnie od rozwiązań militarnych, w ich przekonaniu stanowią one bowiem sposób na podtrzymanie uwagi klas rządzących.

5. Odcięcie od haseł rewolucji

„My nie jesteśmy rewolucjonistami, my jesteśmy rebeldes, czyli buntownikami”32. Zapatyści opowiedzieli się za demokracją i sprawiedliwością dla wszystkich, nie tylko dla swych społeczności. „Dla wszystkich wszystko, dla nas nic” (Para todos todo, para nosotros nada). Już sama hierarchia wewnątrz oddziałów EZLN wskazuje na czerpanie ze źródeł demokracji indiańskiej: wojsko nie posiada autonomii militarnej, wszystkie decyzje podejmowane są przez Podziemny Komitet (Comité Clandestino).

6. Walka za pośrednictwem informacji

Partyzantka lat 60. i 70. nie komunikowała się z szerszymi masami społecznymi ani z władzami. Jej działalność miała charakter konspiracyjny, służący wywołaniu ot- wartej wojny. EZLN w swej walce posłużyło się nową strategią komunikacji, jaką umożliwił jej ogromny postęp w rozwoju środków masowego przekazu. Jak piszą John Arquilla i David Ronfeldt, „tradycyjna latynoamerykańska guerrilla przekształciła się w społeczny ruch ery informacyjnej”33. Zapatyści prawie od samego początku posłu- giwali się Internetem jako narzędziem służącym koordynacji prowadzonych akcji. Za pośrednictwem stron WWW zdołali dotrzeć do szerokich mas społeczności krajowej i międzynarodowej oraz nawiązać szereg kontaktów z organizacjami pozarządowymi.

Dzięki temu uzyskali światowy rozgłos, stając się wręcz jedną z ikon współczesnej popkultury. Pozwoliło im to na stworzenie szerokiej bazy wsparcia międzynarodowego oraz wykształcenie ruchów solidarności z partyzantami z Chiapas. Za pośrednictwem prowadzonej propagandy oraz bardzo dobrej kampanii informacyjnej zapatyści zdołali przełamać rządowy monopol na operowanie informacją. EZLN umiejętnie wykorzysta- ła środki masowego przekazu do stworzenia pozytywnego wizerunku guerrilli, legity- mizacji prowadzonej walki oraz zjednania światowej opinii publicznej34.

31 Ibidem, s. 383–384.

32 Ibidem, s. 383.

33 Agnieszka Bógdał-Brzezińska, Marcin Florian Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy bezpieczeń- stwa informacyjnego we współczesnym świecie, Fundacja Studiów Międzynarodowych, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2003, s. 100.

34 Ibidem, s. 101.

(15)

Etapy powstania wywołanego

przez Armię Wyzwolenia Narodowego im. Emiliano Zapaty Wraz z wejściem w życie Północnoamerykańskiego Układu Wolnego Handlu (NAFTA) dnia 1 stycznia 1994 roku w stanie Chiapas wybuchło powstanie wywołane przez Ar- mię Wyzwolenia Narodowego im. Emiliano Zapaty. Zapatyści wypowiedzieli wojnę armii i rządowi federalnemu oraz wezwali wszystkich Meksykanów do wspierania ich walki o pracę, ziemię i wolność. Domagali się zorganizowania uczciwych wyborów, sprzeciwiali się modelowi ekonomicznemu wprowadzanemu przez prezydenta Carlosa Salinasa de Gortari, nawoływali do redystrybucji wielkich państwowych latyfundiów i do wycofania reformy Art. 27 Konstytucji z 1992 roku, zezwalającego na sprzedaż wspólnotowej ziemi zarządzanej w ramach tzw. ejidos. Głoszone postulaty zyskały uznanie szerokiej rzeszy społeczeństwa. Jak napisał Carlos Fuentes: „Bez zbrojnej re- belii zapatystowskiej kraj spałby nadal”. Zapatyści nie byli więc postrzegani jedynie jako guerrilla, ale także jako katalizator demokratycznego przełomu w Meksyku.

Wobec nacisków krajowej opinii publicznej w krótkim czasie ogłoszono zawiesze- nie broni i amnestię dla guerrilleros. W San Cristóbal de las Casas rozpoczęto roz- mowy pokojowe z udziałem biskupa Samuela Ruíza. W czerwcu w obliczu impasu rozmów pokojowych i braku odpowiedzi na przedstawione postulaty EZLN odrzuciła propozycje rządowe i zdecydowała się nawiązać otwarty dialog ze społeczeństwem obywatelskim. Zapatyści wydali wówczas Drugą Deklarację z Selva Lacandona (Se- gunda Declaración de la Selva Lacandona), a w sierpniu 1994 roku zwołali Narodową Konwencję Demokratyczną (Convención Nacional Democrática), po zakończeniu któ- rej schronili się w selwie.

W lutym 1995 wojsko podjęło nieudaną ofensywę mającą na celu pojmanie dowód- ców EZLN. Na ulicach Meksyku odbył się w tym czasie protest 100 tysięcy obywateli, w trakcie którego skandowano: „Wszyscy jesteśmy Marcosem!” (Todos somos Mar- cos!). Mimo to armia federalna rozpoczęła okupację niektórych wiosek zapatystow- skich oraz budowę baz wojskowych na terenie całego stanu.

W marcu Kongres Narodowy przyjął Prawo Dialogu, Pojednania i Godnego Po- koju w Chiapas (Ley para el Diálogo, la Conciliación y la Paz Digna en Chiapas), które służyć miało wznowieniu dialogu i przerwaniu działań militarnych. Jednocześ- nie w Parlamencie powstała Komisja do spraw Porozumienia i Pokoju (Comisión de Concordia y Pacificación, COCOPA), złożona z przedstawicieli wszystkich partii po- litycznych, mająca ułatwić prowadzenie negocjacji. Do pierwszego spotkania strony rządowej i zapatystów doszło w wiosce San Miguel, Ocosingo, z udziałem utworzonej przez biskupa Samuela Ruíza Narodowej Komisji Pośrednictwa (Comisión Nacional de Intermediación, CONAI). W ciągu następnych miesięcy rozmowy były wielokrotnie przerywane i podejmowane na nowo.

W lutym 1996 roku rząd prezydenta Ernesta Zedillo podpisał tzw. Porozumienia z San Andrés (Acuerdos de San Andrés), zobowiązując się do konstytucyjnych gwaran- cji autonomii dla Indian. Nie wywiązał się jednak ze złożonych obietnic.

Ostatecznie w czerwcu 1996 roku CONAI uległa rozwiązaniu, a przez stan Chia- pas przetoczyła się fala przemocy. Mimo iż przyjęte przez Kongres Prawo Dialogu gwarantowało bezpieczeństwo wioskom zapatystowskim, mnożyły się wojskowe ataki

(16)

i najazdy na gminy autonomiczne. W grudniu 2000 roku po zwycięstwie opozycyjnej partii PAN zapatyści zwołali konferencję prasową, podczas której wyrazili nadzie- ję, że nowy rząd może stworzyć rzeczywistą szansę na pokój. Poprosili o spełnie- nie trzech warunków, pozwalających na powrót do dialogu: wypełnienie Porozumień z San Andrés, uwolnienie wszystkich przetrzymywanych zapatystów oraz likwidację siedmiu baz wojskowych umiejscowionych w regionach zapatystowskich. W odpo- wiedzi prezydent Vincente Fox wezwał do odrzucenia logiki wojny i podjęcia wysiłku konstruowania pokoju. Rozkazał zlikwidować bazy wojskowe oraz zwolnić z więzień przetrzymywanych zapatystów.

W lutym 2001 roku EZLN zorganizowała przemarsz Caravana Zapatista przez 12 stanów Meksyku aż do stolicy, gdzie komendanci zapatystowscy mieli możliwość przemówienia na forum Kongresu w obronie gwarancji autonomii dla ludności tubylczej.

Przyjęta w kwietniu przez Kongres reforma, tzw. Prawo Bartlett-Cevallos-Ortega (La Ley Bartlett-Cevallos-Ortega) w sprawie uznania praw Indian, w przekonaniu EZLN od- biegała jednak od kluczowych postanowień COCOPA. Kongresy stanów o największej populacji indiańskiej (Morelos, Chiapas, Guerrero, Hidalgo, San Luis Potosí, Oaxaca) odrzuciły więc rządową reformę. Jednocześnie EZLN ogłosiła, że Porozumienia z San Andrés „zostaną wprowadzone na terytoriach powstańczych drogą faktów dokonanych”.

Tym samym EZLN zdecydowała się zawiesić jakikolwiek kontakty z meksykańskim rządem federalnym i partiami politycznymi. Zapatyści zaczęli bojkotować wszelkie pro- gramy rządowe (edukacyjne, rolne) oraz nie respektować autorytetu państwa. W zamian zorganizowali w Chiapas 30 autonomicznych miast zbuntowanych (Municipios Autóno- mos en Rebeldía), którym rząd odmówił przyznania autonomii de iure, ale obiecał usza- nować ją de facto. W sierpniu 2003 roku zapatyści ogłosili powstanie pięciu Zgromadzeń Dobrych Rządów (Juntas de Buen Gobierno) z siedzibami w tzw. caracoles, służącymi kontaktowaniu się EZLN z resztą społeczeństwa. Według zapatystów „autonomia nie oznacza separatyzmu, lecz prawo decydowania o własnym losie”35.

Mimo że współcześnie zapatyści działają bardziej na zasadach ruchu społecznego niż zbrojnego, na terenie Meksyku nieustannie toczą się walki partyzanckie z udziałem ośmiu innych ruchów zbrojnych, w tym m.in. Ejército Popular Revolucionario, Ejército Revolucionario del Pueblo Insurgente, Fuerzas Armadas Revolucionarias del Pueblo, Tendencia Democrática Revolucionaria-Ejército del Pueblo, Movimiento Revoluciona- rio Lucio Cabañas, Ejército Villista Revolucionario del Pueblo36. Problem guerrilli jest więc wciąż aktualny i wynika ze sprowadzania kwestii ruchów zbrojnych wyłącznie do płaszczyzny politycznej. Pociąga to za sobą militaryzację problemu oraz brak propozycji konkretnych rozwiązań, co potwierdzają następujące słowa Carlosa Montemayora: „Ru- chy partyzanckie w Meksyku nie są inicjatorami przemocy. Ich działalność to zbrojna i ostatnia faza walki rozpętanej w okrutny sposób przez politykę grup rządzących”.

Co więcej, w kontekście zakrojonej na szeroką skalę walki z przemysłem narkoty- kowym, guerrilla w Meksyku oskarżana jest obecnie o tworzenie powiązań ze światem przestępczym, co ułatwia jej dyskredytację w oczach opinii publicznej oraz uspra- wiedliwia stosowanie twardych represji zbrojnych. Tymczasem prowadzone badania

35 Marcin Żurek, Lud rządzi, rząd słucha, „Gazeta Wyborcza”, 19 sierpnia 2003, s. 8.

36 Zob. www.cedema.org (dostęp: 12.03.2010).

(17)

wskazują na brak jakichkolwiek twardych dowodów na istnienie związków między guerrillą a biznesem narkotykowym. Wynika to m.in. z faktu, iż oddziały powstańcze nie oferują przestępcom żadnej realnej korzyści, nie władają żadnymi terenami, są sto- sunkowo słabe w porównaniu z siłami, którymi dysponują bossowie narkotykowi. Poza tym przemytnicy narkotyków, posiadający realną przewagę w konfrontacji ze strategią antynarkotykową realizowaną przez rząd, nie potrzebują legitymować swych działań poprzez zaangażowanie środków materialnych w walkę powstańczą37.

Zakończenie

Zjawisko guerrilli jest obecne w rzeczywistości Meksyku od co najmniej dwustu lat. W różnych momentach dziejowych nabierało ono szczególnych cech, jego istota pozostała jednak niezmienna – odrzucenie mandatu państwa celem dopominania się własnych praw przez różne grupy społeczne. Guerrilla XX wieku w Meksyku rozwi- nęła się w dwóch podstawowych kierunkach: zbrojnego ruchu wiejskiego oraz ruchu miejskiego, bazując m.in. na ideologii oraz praktycznym przykładzie rewolucji kubań- skiej. Walki partyzanckie prowadzone na przełomie lat 60. i 70. miały w przeważającej mierze charakter lokalny i, choć miejscami bardzo intensywne, nie były znane szerszej opinii publicznej. Autorytarna władza PRI starała się zatuszować wszelkie oznaki bun- tów celem zachowania pozorów bezpieczeństwa i stabilnej sytuacji państwa. Przez wiele lat zaprzeczała wręcz istnieniu guerrilli na ziemiach meksykańskich, prowadząc potajemnie „brudną wojnę” z partyzantką oraz ludnością cywilną podejrzaną o sympa- tyzowanie i/lub wspieranie powstańców. Raport opracowany przez Specjalną Radę do spraw Byłych Ruchów Społecznych i Politycznych wyraźnie wskazuje na kryminaliza- cję życia społecznego w Meksyku w latach 1960–1980 nie tylko za sprawą wystąpień guerrilli, ale przede wszystkim ze względu na otwartą wojnę wypowiedzianą przez władze części społeczeństwa meksykańskiego.

Niestety, współczesna scena polityczno-społeczna Meksyku nie jest wolna od zja- wiska guerrilli. EZLN, aktywnie działające w stanie Chiapas, od ponad 16 lat walczy o prawa Indian, kwestionując kolejne próby rozwiązania konfliktu przez zmieniające się władze. Cieszący się poparciem międzynarodowej opinii publicznej zapatyści oraz inne mniej znane ruchy zbrojne nieustannie podważają stabilność meksykańskiej demokracji, bo jak twierdzi profesor Soledad Loaeza: „granica pomiędzy samowolą a demokracją jest w Meksyku zamazana, co oznacza, że poprzez bezpośrednią presję próbuje się wymóc realizację postulatów społecznych”38. Próby zmierzające w kierunku odtajnienia prawdy o latach „brudnej wojny” stają więc w pewnej sprzeczności z wciąż nierozwiązanym kon- fliktem na terenie Chiapas. Być może odkrywanie niechlubnej karty dziejowej okaże się pomocne w rozwiązywaniu podobnych problemów teraźniejszości. Nie można bowiem w pełni zrozumieć idei obecnej partyzantki bez poznania jej źródeł i korzeni, a te przecież tkwią w przeszłości – krwawych latach 60.–80. XX wieku.

37 Wywiad z Jorge Lofredo z dn. 12.04.2008, www.kaosenlared.net/noticia/reformas-estructurales- incrementan-guerrillas (dostęp: 26.02.2010).

38 Marcin Żurek, Lud rządzi..., op. cit., s. 8.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Суочена са својом Сенком и смрћу просца, на коју је нехотице утицала, Марија успева да схвати смисао патње, открије светлост жи- вота и

IMPLEMENTATION OF PORTER FIVE FORCES METHOD FOR ANALYSIS AND EVALUATION OF COURIER SERVICES IN POLAND Abstract: In article was characterized courier services’ market and estimation

The ecosystem process‐based model BIOME‐BGC of the University of Montana was  used  at  three  different  elevations  taking  into  account  the 

Połączenie przestrzeni realnej z wirtualną zapoczątkowało proces posze- rzania się obszarów kultury, które nakładają się na siebie, wchodząc w różnorodne procesy interakcji,

Nie dały rezultatu próby ugody z „piastowcami”, jak chcieli tego niektórzy biskupi galicyjscy (Bilczewski, Teodorowicz). Stronnictwo Katolicko-Ludowe nazywane niekiedy Zwi ˛ az-

W pracy ze zbiorowością lokalną – inaczej niż w pracy z konkretnymi osobami – postuluje się maksymalną jawność informacji, a ważnym kierunkiem działań

nasz Maciej z Miechowa, potem Zygmunt Herberstein, autor słynnej pracy Rerum Moscoviticarum Commentarii (1549 г.), sporo fińsko-węgier- skich odpowiedniości wykrył Węgier