Problemy społeczne Grupy Wyszehradzkiej

(1)

Grupy Wyszehradzkiej

(2)

(3)

Problemy społeczne Grupy Wyszehradzkiej

Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego

(4)

RECENZENT

dr hab. Kazimierz W. Frieske, prof. APS

PROJEKT OKŁADKI Marta Jaszczuk

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz- powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4580-0 ISBN 978-83-233-9937-7 (e-book)

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83

Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

(5)

(6)

(7)

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów ... 11

Wstęp ... 13

Rozdział I. Grupa Wyszehradzka ... 15

1.1. Idea i praktyka Grupy Wyszehradzkiej ... 15

1.2. Rządy państw Grupy Wyszehradzkiej w latach 2004–2017 ... 18

1.3. Źródła wykorzystane w badaniach własnych i sposoby ich opracowania 20 1.3.1. Subiektywność, obiektywność i intersubiektywność ... 20

1.3.2. Badania sondażowe, analiza dokumentów i obserwacja życia społecznego ... 22

Rozdział II. Socjologiczne badanie problemów społecznych ... 27

2.1. Wprowadzenie do problemów społecznych ... 27

2.2. Konstrukcjonizm społeczny i komparatystyka problemów społecznych 30 Rozdział III. Bezrobocie ... 35

3.1. Wprowadzenie ... 35

3.2. Ujęcie subiektywistyczne ... 36

3.2.1. Problem krajowy ... 36

3.2.2. Bezrobocie jako problem osobisty ... 38

3.3. Ujęcie obiektywistyczne – bezrobotni w statystyce urzędów pracy i ośrodków badania aktywności ekonomicznej ludności ... 42

Rozdział IV. Przestępczość ... 49

4.2.1. Przestępczość jako problem krajowy ... 51

4.2.2. Przestępczość jako problem indywidualny ... 52

4.2.3. Przestępczość jako problem unijny ... 54

4.3. Ujęcie obiektywistyczne ... 56

4.3.1. Narkomania i alkoholizm ... 58

4.4. Uwagi końcowe ... 62

Rozdział V. Sytuacja gospodarcza ... 63

5.2.1. Sytuacja gospodarcza jako problem krajowy ... 66

5.2.2. Sytuacja gospodarcza jako problem indywidualny ... 67

5.2.3. Sytuacja gospodarcza jako problem unijny ... 68

(8)

Rozdział VI. Inﬂ acja ... 75

6.2.1. Problem inﬂ acji jako problem krajowy ... 76

6.2.2. Problem inﬂ acji jako problem indywidualny i unijny ... 77

Rozdział VII. Ochrona zdrowia i bezpieczeństwo socjalne ... 81

7.2.1. Zdrowie i bezpieczeństwo socjalne jako problem krajowy ... 84

7.2.2. Zdrowie i bezpieczeństwo socjalne jako problem indywidualny 85 7.3. Ujęcie obiektywistyczne ... 86

Rozdział VIII. Podatki ... 89

Rozdział IX. Imigracja ... 95

9.2.1. Imigracja jako problem krajowy ... 96

9.2.2. Imigracja jako problem indywidualny... 98

Rozdział X. Mieszkalnictwo ... 103

Rozdział XI. Dług publiczny ... 113

Rozdział XII. Emerytury ... 119

Rozdział XIII. Obrona i sprawy zagraniczne ... 125

(9)

Rozdział XIV. Środowisko przyrodnicze ... 133

Rozdział XV. Klimat i energetyka ... 143

Rozdział XVI. Edukacja ... 153

16.2.1. Edukacja jako problem krajowy i indywidualny ... 157

Rozdział XVII. Terroryzm ... 161

Rozdział XVIII. Porównanie zmian opinii społecznej w krajach Grupy Wyszehradzkiej (ujęcie subiektywistyczne) ... 169

18.1. Porównanie wyników sondaży w latach 2004 i 2016 ... 169

Rozdział XIX. Porównanie zmian w rozmiarach problemów społecznych (ujęcie obiektywistyczne) ... 175

19.1. Bezrobocie ... 175

19.2. Przestępczość ... 176

19.3. Inﬂ acja ... 176

19.4. Sytuacja gospodarcza ... 177

19.5. Ochrona zdrowia ... 178

19.6. Bezpieczeństwo socjalne ... 179

19.7. Podatki ... 180

19.8. Mieszkalnictwo ... 181

19.9. Dług rządowy i stan ﬁ nansów publicznych ... 181

19.10. Emerytury ... 182

19.11. Obronność ... 183

19.12. Imigracja ... 183

19.13. Terroryzm ... 184

19.14. Środowisko ... 185

19.15. Miejsce UE w świecie ... 186

19.16. Edukacja ... 187

(10)

19.17. Sukcesy i porażki krajów GW w radzeniu sobie z problemami

społecznymi ... 188

19.17.1. Relacje pomiędzy ujęciem subiektywistycznym a obiektywistycznym ... 191

Zakończenie ... 193

Literatura ... 197

Spis tablic i wykresów ... 207

(11)

WYKAZ SKRÓTÓW

62.0. EC badanie Eurobarometru dla Komisji Europejskiej (EC)

APEC Asia-Paciﬁ c Economic Co-operation, Wspólnota Gospodarcza Azji i Pacyﬁ ku

BRICS grupa państw rozwijających się (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny i Republika Południowej Afryki)

CBOS Centrum Badania Opinii Społecznej

CPI Consumer Price Index, wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych

CZ Czechy

GW Grupa Wyszehradzka

HU Węgry

OECD Organisation for Economic Co-operation and Development, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju

OFE Otwarte Fundusze Emerytalne PiS Prawo i Sprawiedliwość

PISA Programme for International Student Assessment

PL Polska

PM 2,5 aerozole atmosferyczne (pył zawieszony o średnicy nie większej niż 2,5 μm) PM 10 aerozole atmosferyczne (pył zawieszony o średnicy nie większej niż 10 μm)

PO Platforma Obywatelska

PPP Purchasing Power Parity, parytet siły nabywczej pieniądza PSL Polskie Stronnictwo Ludowe

PwC Pricewaterhouse Coopers, globalna ﬁ rma audytorska i konsultingowa RSRP Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej RSRP 1990–2017

SK Słowacja

SLD Sojusz Lewicy Demokratycznej

UE Unia Europejska

(12)

(13)

Życie w zbiorowości daje bezpieczeństwo, przynosi radość dzielenia się prze- życiami z innymi ludźmi, wzbogaca o nowe doświadczenia. Ma jednak rów- nież negatywne strony związane z ograniczonymi zasobami, konﬂ iktami czy koniecznością regulacji relacji międzygrupowych. Rozpoznawanie kłopotów oraz analizowanie i wskazywanie rozwiązań problemów życia społecznego jest jednym z zadań socjologii.

W niniejszym opracowaniu przedstawiam problemy społeczne krajów Gru- py Wyszehradzkiej (GW), czyli Polski, Czech, Słowacji i Węgier¹. Czynię to z polskiego punktu widzenia, ponieważ najlepiej znam polskie społeczeństwo i automatycznie, nawet przy systematycznej reﬂ eksji, nazywam i oceniam różne kwestie „po polsku”. Starałem się przyjąć jak najbardziej obiektywne stanowisko, dostrzegać plusy i minusy, ważyć opinie, zauważać odmienności, lecz uczestnic- two w życiu wspólnoty narodowej mimowolnie wpływało na dobór kryteriów i formułowanie sądów.

Przyznaję, że dobrym podtytułem książki byłaby fraza: „Perspektywa spra- wiedliwości społecznej”. Analizując dane i porównując fakty, starałem się przed- stawiać dyskusyjne i kontrowersyjne zagadnienia w jak najbardziej wszechstronny i sprawiedliwy sposób. Wpływ na to miało moje życie zawodowe, czyli praca naukowa i dydaktyczna w dziedzinie pracy socjalnej oraz socjologii stosowa- nej. Jedną z głównych wartości pracy socjalnej jest dążenie do sprawiedliwości społecznej i przypuszczalnie tak zinternalizowałem profesjonalne wartości, że mogłem nie zachować wystarczającego dystansu i neutralności wobec oma- wianych przeze mnie tematów. Jednym ze sposobów na wzmocnienie chłod- nej i wyważonej postawy badawczej było ograniczenie do minimum komentarzy i własnych wniosków. Zgromadzony i przetworzony przeze mnie materiał badaw- czy przekazuję czytelnikowi jako źródło reﬂ eksji, pozwalając mu na swobodne dokonywanie interpretacji i własnych ocen.

Praca składa się z trzech części. W pierwszej scharakteryzowałem problemy społeczne występujące we współczesnych rozwiniętych społeczeństwach unijnych krajów Europy Środkowej (Polski, Czech, Słowacji i Węgier). W drugiej zaprezentowałem problemy społeczne na podstawie danych z sondaży Euroba- rometru i materiałów Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), Banku Światowego i roczników statystycznych Polski, Czech, Słowacji i Węgier.

Ostatnia część zawiera wyniki oraz wnioski z porównań danych sondażowych i statystyk urzędowych.

1 Republika Czeska składa się ziem czeskich, morawskich i śląskich. Wyłącznie dla wygody języ- kowej będę posługiwał się w tekście określeniem Czechy, chociaż pomija ono obecne w herbie i ustawach składniki państwa czeskiego: Morawy i czeski Śląsk.

(14)

Starałem się jak najbardziej szczegółowo przedstawić kwestie podnoszo- ne przez mieszkańców krajów GW. Zdaję sobie jednak sprawę, że ramy na- rzucone przez metodologię Eurostatu pomijają wiele dotkliwych problemów doświadczanych przez obywateli wspomnianych państw (na przykład korupcję, niepełnosprawność, mniejszości etniczne, wyzysk pracowników itp.).

Najbardziej fascynujące w czasie pracy nad książką wydawało mi się po- znawanie krajów najbliższych sąsiadów, i to od dobrej strony – radzenia sobie z trudnościami życia zbiorowego i pokonywania przeszkód wynikających z historii oraz przewidywania przyszłości. Mam nadzieję, że socjologiczna analiza problemów społeczeństw GW wypełni braki w wiedzy i uzupełni istniejącą literaturę na ten temat.

(15)

Rozdział I GRUPA WYSZEHRADZKA

1.1. Idea i praktyka Grupy Wyszehradzkiej

Grupa Wyszehradzka (GW) jest projektem politycznym. Powstała w wyniku dzia- łań polityków, a nie oddolnej inicjatywy mieszkańców Europy Środkowej, którzy chcieliby łatwiej podróżować, zawierać małżeństwa, kupować nieruchomości, poznawać przyrodę i kulturę sąsiadów czy pracować, wtedy gdy w rodzimym kraju nie ma pracy, a jest w sąsiednim itp.

Zbadanie problemów społecznych występujących w czterech krajach będzie okazją do sprawdzenia zaplecza społecznego omawianego projektu, innymi słowy: czy państwa V4 są sobie bliskie czy dalekie w wymiarze społecznym i socjalnym. Chodzi tu o porównanie sytuacji społecznej krajów V4 z sąsiadami, takimi jak Austria, Słowenia, Chorwacja i Rumunia, oraz z krajami założyciel- skimi Unii Europejskiej (UE) (czyli z Belgią, Holandią, Luksemburgiem, Fran- cją, Niemcami, Włochami). Może się okazać, że problemy krajów V4 bardzo się różnią i dlatego GW może dobrze funkcjonować w wymiarze politycznym, lecz codzienne problemy jej mieszkańców są zbyt różne, aby myśleć o jakiejś formie współpracy regionalnej na rzecz poprawy życia mieszkańców w zakresie zatrudnienia, opieki medycznej, ochrony środowiska czy bezpieczeństwa publicznego.

Biorąc pod uwagę historię XX wieku i początki nowych państw, warto w tym miejscu wspomnieć o próbach budowania wspólnej politycznej przyszłości w formie konfederacji polsko-czechosłowackiej w rozmowach Romana Dmowskiego i Thomasa G. Masaryka (G 1996). Historycy wspominają również o pomysłach powstania państwa polskiego i czeskiego lub jakiejś formy fede- racji, które pojawiły się w rządzie brytyjskim w schyłkowym okresie I wojny światowej. Pozostały one jednak na poziomie petycji i próśb, kontaktów między przedstawicielami ruchów narodowych (Edvarda Beneša, Romana Dmowskiego) oraz rządu brytyjskiego (ministra Arthura Balfoura i jego współpracowników) i ostatecznie nie zostały zrealizowane w ramach późniejszych traktatów kończą- cych I wojną światową (C 1969).

Obecny polityczny projekt V4 wydaje się o wiele bardziej zaawansowany niż wcześniejsze próby wychodzenia poza państwa narodowe i silniejszego związania się z najbliższymi sąsiadami. Wypada wszak przypomnieć, że w ostatnich dwóch dziesięcioleciach zdarzały się okresy „zamrożenia” i „odmrożenia”, regresu

(16)

i rozwoju, intensyﬁ kacji i osłabienia kontaktów między głównymi aktorami grupy, czyli politykami i urzędnikami wysokiego szczebla.

GW istnieje od 1991 roku. Zdecydowana większość jej działań ma charakter polityczny. Organizowane są kolejne prezydencje, szefowie rządów i ministrowie spotykają się, uzgadniają wspólne cele i deﬁ niują rozbieżności między gabine- tami. W okresie ćwierćwiecza GW uzyskała również pewien wymiar społeczny.

Przede wszystkim chodzi o pojawienie się nowej świadomości odrębności kul- turowej krajów Europy Środkowej i poczucia przynależności mieszkańców do konkretnej wspólnoty regionalnej, umiejscowionej pomiędzy własnym krajem a UE. Petr Zenkner stwierdził: „Europa Środkowa jest fenomenem kulturowym i zawsze nim będzie […]. Różnimy się i zawsze będziemy się różnić w poglądach na wiele kwestii. Powinniśmy jednak wykorzystywać wyszehradzką »czwórkę«

w celu uzgodnienia stanowisk w jak największej liczbie spraw; przecież V4 ma obecnie w Radzie UE podobną liczbę głosów, co Francja i Niemcy” (Z

2012: 21). Dominika Sztuka, przedstawicielka pokolenia określającego się jako

„pokolenie V4”, zadeklarowała: „Europa Środkowa nie była i nie jest tylko sztucznie wykreowanym projektem obliczonym na realizowanie konkretnych celów politycznych. Dla nas była ona i jest częścią naszej tożsamości, punktem odniesienia. Częścią Europy i świata, z której pochodzimy, do której przynależy- my i z którą się identyﬁ kujemy” (S 2012: 6–7). Nawet jeśli potraktujemy wypowiedzi młodych ludzi jako przesadne, obliczone na doraźny polityczny zysk, to prawdziwe wydaje się stwierdzenie, że pojęcie GW przeszło ze świata wielkiej polityki do języka potocznego i zadomowiło się w praktykach społecznych, takich jak współpraca naukowa, wojskowa czy transportowa itp.

Pojęcie Wyszehradu oraz skrót V4 są obecne w środkach masowego przekazu, debatach politycznych i publicznych oraz przedsięwzięciach dotyczących zwykłych ludzi. Za przykłady można uznać powołanie do życia grupy bojowej składającej się z żołnierzy czterech krajów czy utworzenie funduszu naukowego umożliwiającego wymianę studentów i pracowników oraz ﬁ nansowanie małych grantów. O sukcesie GW świadczą próby jej rozszerzenia na inne kraje Środkowej i Południowej Europy (G , P 2012), chociażby inicjatywa Grupy Wyszehradzkiej Plus, prowadzenie rozmów z wybranymi krajami bałkańskimi oraz dyskusje na temat podobnej struktury – „trójkąta sławkowskiego” (Austria, Cze- chy, Słowacja). Kryzys migracyjny w Europie wzmocnił pozycję grupy V4 w UE, ponieważ rządy V4 wyartykułowały i poprowadziły inną politykę wobec uchodź- ców i migrantów ekonomicznych z Południa niż główne państwa Europy Zachod- niej: Niemcy, Francja i Włochy¹. Pomyślna współpraca krajów członkowskich dotyczyła również polityki energetycznej, ﬁ nansowania działań zapobiegających zmianom klimatycznym, uchwalenia budżetu UE na lata 2014–2020 w zakresie

1 Szczyt migracyjny UE w Brukseli w dniach 28 i 29 czerwca 2018 r. doprowadził do porozumienia przywódców co do dobrowolności relokacji uchodźców, przy zachowaniu odrębności stanowiska Czech, Węgier i Polski, które sprzeciwiały się obowiązkowym kwotom rozdziału imigrantów

(C 2018: 7).

(17)

transportu, rolnictwa i rynku energii. Nie udało się jednak ustalić współdziałania w sprawie wydatków na wspólną politykę rolną UE, ustanowienia sankcji wobec Rosji czy reakcji na zajęcie Krymu i walki na Ukrainie (A 2014). Artur Adamczyk stwierdza: „Oznacza to, że kraje, które łączy bliskość geograﬁ czna i które powinna łączyć wspólnota interesów, nie zawsze potraﬁ ą ze sobą współ- pracować. Oznacza to także, że priorytety formułowane przez rządy w Warszawie, Bratysławie, Budapeszcie i Pradze nie zawsze są zbieżne” (A 2014: 221).

Na terytorium Europy Środkowej w ciągu ponad tysiąca lat granice państw i tożsamości etniczne często się zmieniały. Przez większą część tego okresu funkcjonowały jednak struktury państwowe narodów czeskiego i morawskiego, polskiego i węgierskiego, a od stu lat – wspólnego państwa Czechów i Słowaków.

W obecnym kształcie terytorialnym i ustrojowym republiki czeska i słowacka istnieją od ponad ćwierćwiecza (od 1993 r.), a państwa polskie i węgierskie od 1945 roku. Polska jest największym ludnościowo krajem (38,5 mln mieszkańców wobec ok. 25 mln mieszkańców pozostałych krajów). RP i Węgry są również krajami najbardziej jednolitymi etnicznie (ponad 90% respondentów deklaruje się jako etniczni Polacy lub Węgrzy). W Czechach i na Słowacji żyją znaczące mniej- szości etniczne (Morawian, Wietnamczyków, Romów), a ich liczebność stanowi przedmiot sporów między badaczami i między badaczami a urzędnikami oraz przedstawicielami władz. Polska, Słowacja i Węgry to kraje, w których wyraźny jest wpływ Kościoła katolickiego (oraz protestanckiego) i duży odsetek osób deklarujących się jako wierzący (N 2016; Č 2014). W Czechach około jedna piąta populacji deklaruje religijność (N 2016).

Pod względem wielkości polska gospodarka była klasyﬁ kowana na 6. miejscu w UE, a czeska, węgierska i słowacka odpowiednio na 16., 18. i 19. Inaczej wy- gląda sytuacja, jeśli porównamy produkt krajowy brutto czy dochód narodowy na głowę mieszkańca. Czesi i Słowacy znacznie wyprzedzają Węgrów i Polaków.

Podobne różnice istnieją w rozwoju społecznym. Wskaźnik HDI wynosił odpowiednio: 0,861 dla Czech (28. miejsce), 0,843 dla Polski (35. miejsce), 0,83 dla Słowacji (37. miejsce) i 0,818 dla Węgier (43. miejsce) (N 2016).

Największe inwestycje oraz nakłady ﬁ nansowe na badania i rozwój zostały poczynione przez Czechów i Węgrów, Polska i Słowacja pozostawały natomiast daleko w tyle (odpowiednio 0,57% PKB i 0,46% PKB) (N 2016).

Polska na tle pozostałych krajów GW prezentuje się jako państwo duże pod względem ludnościowym, homogeniczne etnicznie i religijnie, rozwinięte spo- łecznie, z rolniczo-przemysłową strukturą gospodarki oraz słabsze ekonomicznie i rozwojowo (nakłady na badania i naukę) niż partnerzy (M 2009;

N 2016).

Kraje V4 zostały zaliczone do kategorii państw o wysokim poziomie rozwoju społecznego, ale istnieją między nimi głębokie różnice. Miary nierówności (Gini, indeks nierówności) pokazują dystans, jaki dzieli Czechy i Polskę (zob. tablica 1). Ilustrują one odmienne modele rozwoju społecznego. Pierwszy opiera się na równości, a drugi – na nierówności. Jeszcze bardziej znacząco potwierdzają

(18)

to dane dotyczące HDI z wagami nierówności. Polska rozwijała się wyraźnie i systematycznie, a podstawą tego rozwoju było o wiele silniejsze zróżnicowanie między najbogatszymi a najbiedniejszymi (porównajmy wartości HDI i HDI z uwzględnieniem nierówności). Wskaźniki nierówności ukazują, że największe nierówności zostały stwierdzone w Polsce, w pozostałych krajach były one natomiast istotnie niższe. Należy zwrócić uwagę, że dane pochodzą z lat 2005–2014.

Ze względu na czas opracowywania danych w chwili obecnej aktualne dane pochodzą z 2014 i 2015 roku. W perspektywie wieloletniej można stwierdzić wyższe wskaźniki HDI dla Czech i Słowacji, a niższe dla Polski i Węgier. Wskaź- nik Giniego pokazuje wyraźnie niższe nierówności dochodowe w Czechach i Słowacji, a najwyższe w Polsce.

Podsumowując, dostępne dane dotyczące rozwoju społecznego, nierówności i ubóstwa mówią nam o wewnętrznym zróżnicowaniu socjalnym krajów GW, w której Czechy znajdują się na regionalnym biegunie egalitaryzmu, a Polska – eli- taryzmu. Słowacja jest socjalnie bardziej zbliżona do Czech, a Węgry – do Polski.

Tablica I.1. Porównanie współczynników rozwoju społecznego (HDI), współczynnika HDI uwzględnia- jącego nierówności społeczne, współczynnika Giniego, współczynnika społecznej nierówności i współ- czynnika ubóstwa ogółem (OECD)

HDI 2014

Współczynnik HDI (przy uwzględnieniu

wag nierówności) 2014

Współczynnik Giniego w latach

2005–2013

Współczynnik nierówności społecznych

2014

Ubóstwo (ogółem) 2014 (2015)

Polska 0,843 0,760 32,8 9,6 10,4 (11,1)%

Czechy 0,870 0,823 26,4 5,3 5,9 (6,4)%

Słowacja 0,844 0,791 26,6 6,2 8,7 (8,4)%

Węgry 0,828 0,769 28,9 7,1 10,1 (b.d.)%

Źródło: opracowanie własne na podstawie Human Development Report 2015, Work for Human Development, UNDP, New York 2015; https://data.oecd.org/inequality/poverty-rate.htm; World’s Richest Countries… (dostęp: 15.02.2018)

1.2. Rządy państw Grupy Wyszehradzkiej w latach 2004–2017

W latach 2004–2017 zmieniały się rządy oraz polityka gospodarcza i społecz- na w poszczególnych krajach GW. Najbardziej stabilna politycznie sytuacja była na Węgrzech, gdzie przez dziewięć lat rządziła postkomunistyczna Węgierska Partia Socjalistyczna, a przez następne osiem – antykomunistyczny i konserwatywny rząd Fideszu (Magyar Polgári Szövetség, Węgierska Unia Obywatelska) pod kie- runkiem Victora Orbana. W Słowacji rządy sprawowały partia premiera Roberta Fico, SMER o lewicowo-centrowej orientacji, we współpracy z różnymi trzema czy czterema koalicjantami (Slovenská národná strana, SNS, Most-Híd, Sieť).

(19)

Rządy SMER-u trwają od 2006 roku, a przed nimi władzę miały partie Mikuláša Dziurindy (KDH). W latach 2010–2012 SMER oddał władzę koalicyjnemu rzą- dowi Ivety Radičovej (SDKU-DS – Demokratická strana z Sloboda a solidarita (SaS), KDH i Most-Híd). Rządy słowackie składały się zatem z kolacji partii lewicowych, centrowych i prawicowych, nacjonalistycznych i proeuropejskich, wiele partii stanowiło zaplecze rządu, najbardziej wpływowym politykiem był zaś wielokrotny premier Robert Fico (Aká je životnost’ strán… 2017).

Podobnie sytuacja przedstawiała się w Czechach, gdzie zmiana rządów wystę- powała najczęściej. Czeska Partia Socjaldemokratyczna (CSSD) stworzyła rząd dwukrotnie (2004–2006 i 2014–2017), w drugiej kadencji z Unią Chrześcijańską i Demokratyczną – Czechosłowacką Partią Ludową (Krest’anská a demokratická únie – Československá strana lidová – KDU-ČSL) i Akce nespokojených občanu (Partia Niezadowolonych Obywateli – ANO). Prawicowa i konserwatywna partia (Občanská demokratická strana lub ODS) również dwukrotnie była zapleczem rządu, a tworzyła go przy współpracy z dwoma koalicjantami – DKUU-ČSL i Strana zelených (SZ). Kilkakrotnie władzę sprawowały też rządy techniczne, nieposiadające większości w parlamencie. Jesienią 2017 roku doszło do głębo- kiej zmiany w systemie partyjnym i parlamentarnym, ponieważ wybory wygrała antysystemowa partia ANO 11 (Partia Niezadowolonych Obywateli) Andreja Babiša, odsuwając od władzy dwa bloki, które do tej pory dzieliły się władzą w Czechach².

W Polsce w latach 2004–2005 rządy były sprawowane przez partię „post- komunistyczną” – Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD). „Postsolidarnościowa”

Platforma Obywatelska (PO) dwukrotnie wygrywała wybory i rządziła w latach 2007–2015, a Prawo i Sprawiedliwość (PiS) – w latach 2005–2007 (w koalicji) i od jesieni 2015 roku (samodzielnie).

W interesującym nas okresie (2004–2017) w krajach GW dostrzegalne były różnice w powstawaniu rządów i sprawowaniu przez nie władzy. Czechy i Sło- wacja wypracowały model koalicyjny, gdzie potrzeba było wielu partii – czasami o całkowicie przeciwstawnych orientacjach, lewicowych i prawicowych – do utworzenia rządu i sprawowania władzy. Władza opierała się na umowach między wieloma różnorodnymi partiami politycznymi, a więc na poszukiwaniu konsen- susu i pragmatycznych rozwiązań³. Bardziej stabilny, lecz konfrontacyjny model wybrały Polska i Węgry, gdzie rządziła jedna partia (drugi rząd PiS, Fidesz) lub koalicja dwóch partii (PO i PSL; Fidesz i Niezależna Partia Drobnych Posiadaczy

2 Po pół roku negocjacji 27 czerwca 2018 r. mniejszościowy rząd Andreja Babiša został zaprzysię- żony po raz drugi dzięki obietnicy poparcia w parlamencie przez Komunistyczną Partię Czech i Moraw.

3 Istniała tradycja wywodząca się z okresu przedwojennej Czechosłowacji i rządów Thomasa G. Masaryka, która opierała się na współpracy przedstawicieli głównych partii politycznych (tak zwana „piątka”) (G 1996). Innymi słowy, była to tradycja uzgadniania i prowadzenia polityki w jak najszerszym gronie głównych sił politycznych, która dała Czechosłowacji kształt i opinię kraju demokratycznego w opozycji do autorytarnych rządów w Polsce i na Węgrzech

(G 1996).

(20)

(FKgP) w pierwszym rządzie V. Orbana, Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa w trzecim rządzie V. Orbana.

Zmiany rządów w krajach GW można opisać w kategoriach głównego procesu politycznego jako zakończenie transformacji ustrojowej i rozpoczęcie integracji europejskiej. W pierwszych latach XXI wieku istniały jeszcze partie „postko- munistyczne”, wywodzące się z odnowionych hegemonicznych partii okresu realnego socjalizmu: WPS i SLD. W Czechach i Słowacji sytuacja była odmienna od tej na Węgrzech i w Polsce, ponieważ decydującą rolę w rządach odgrywały partie powstałe po upadku państwowego socjalizmu (ODS, SDKU, SMER) lub odwołujące się do tradycji przedwojennych (CSSD).

Z punktu widzenia stabilności politycznej w regionie (Europie Środkowej) najistotniejsze wydaje się wypracowanie i utrwalenie zasady demokratycznego przekazywania władzy przeciwnikom politycznym po wygranych przez nich wyborach, nawet przy bardzo głębokich różnicach ideologicznych, oraz po- jawianie się nowych elektoratów oraz partii politycznych (ANO w Czechach, SaS w Słowacji, Kukiz 15 i Nowoczesna w Polsce itp.).

1.3. Źródła wykorzystane w badaniach własnych i sposoby ich opracowania

1.3.1. Subiektywność, obiektywność i intersubiektywność

GW istnieje już ponad ćwierć wieku. Stała się pewną realną formacją polityczną odgrywającą rolę w UE i poza nią (współpraca z Japonią). Z tego powodu chcia- łem zbadać, jakie problemy były ważne dla jej mieszkańców oraz czym te cztery kraje różnią się w sferze społecznej.

W publikacji Problemy społeczne. Teoria, metodologia, badania (M 2007) zaproponowałem biwalentną (dwuwartościową) metodologię badań problemów społecznych. Zgodnie z nią w niniejszej książce zostanie przedstawiony wymiar obiektywistyczny („obiektywny”) problemów, czyli obserwowalne zjawiska oraz możliwe do dostrzeżenia fakty, które zostały oszacowane i zmierzone za pomocą standardów opracowanych w międzynarodowych badaniach bezrobocia i zatrudnienia, przestępczości i wymiaru sprawiedliwości, korupcji i uczciwości itp. (M 2007; T 2015: 7). Najczęściej ten wymiar problemu jest przedstawiany w formie ilościowych danych statystycznych (liczby samobójstw, zabójstw, czy- nów korupcji, zanieczyszczenia powietrza i wody, liczby godzin spędzonych w korkach ulicznych itp.) uwzględniających międzynarodowe deﬁ nicje zjawisk oraz konteksty społeczne. Zostanie przedstawiony również wymiar subiektywistyczny („subiektywny”), czyli zagregowane dane na temat spostrzeżeń, opinii,

(21)

poglądów i przekonań deklarowanych przez badanych obywateli krajów GW⁴. Moim zamiarem było przedstawienie tych dwóch dymensji kłopotliwych zjawisk w unijnych społeczeństwach Środkowej Europy: z jednej strony standardy i konteksty tworzone przez międzynarodową wspólnotę w celu porównawczego określenia zjawiska, z drugiej – subiektywne zbiorowe odczucia na temat doświad- czanych zjawisk. Owe dwa wymiary chciałem ze sobą zestawić i poddać analizie.

Taki sposób myślenia i pisania obecny jest w pracach współczesnych socjo- logów i polityków społecznych. Na przykład Steven E. Barkan stwierdza: „Prob- lemem społecznym są wszystkie warunki lub zachowania, które mają negatywne konsekwencje dla wielkiej grupy ludzi, i powszechnie uważa się, że wymagają działania. Deﬁ nicja ta ma zarówno składnik obiektywny, jak i subiektywny”

(B 2012: 6). Podobna jest deﬁ nicja A. Javiera Trevino: „Problem społeczny to warunki społeczne, wydarzenia lub wzory zachowań, które negatywnie wpły- wają na dobrostan znaczącej liczby ludzi (lub pewną liczbę wpływowych osób) przekonanych, że warunki, wydarzenia i wzorce zachowania mogą być zmienione lub poprawione” (T 2015: 6).

Paul Spicker stwierdza z kolei, że deﬁ nicje problemów społecznych „nie są »obiektywne«, czyli ściśle powiązane z jakimś standardem, który można określić poza kon- tekstem i społeczeństwem, do którego się odnosi. Nie oznacza to jednak, że problemy są »subiektywne«. […] Lepszym sposobem ich opisania jest to, że są one »inter- subiektywne«, a ich zrozumienie wzrasta poprzez dzielenie spostrzeżeń i przekonań.

Problemy są »budowane społecznie«, wzór związku w społeczeństwie odzwierciedla okoliczności, które doprowadziły do problemu, sposób, w jaki problem jest rozu- miany, i zakres, w jakim jest on postrzegany jako problem” (S 2014: 59–60).

W dalszej, empirycznej pracy charakterystyka każdego problemu zawiera zatem wymiar subiektywistyczny i obiektywistyczny. Analiza była prowadzona na poziomie krajów (a nie regionów czy globalnym) i wzdłuż osi czasu (2004–2016).

Pominąłem przyczyny i uwarunkowania poszczególnych problemów oraz ich strukturę. Położyłem nacisk na porównanie opinii publicznej czterech krajów, a także porównanie zjawisk, wydarzeń i procesów społecznych budzących niepo- kój i mobilizujących do działania. Skupiłem się na obszernej prezentacji wizualnej poszczególnych zagadnień w formie wykresów i tabel oraz ograniczyłem własne wnioski i komentarze do minimum.

Uczyniłem to z nadzieją, że czytelnik będzie miał okazję zbudować włas- ny obszar intersubiektywności (posługując się stwierdzeniem Paula Spickera) i wytworzyć sobie wyobrażenie problemów dotykających unijne społeczeństwa Europy Środkowej, a także możliwe ich rozwiązania. Będzie mógł wyrobić sobie zdanie na temat uciążliwości w zbiorowym życiu w poszczególnych krajach GW oraz sposobów radzenia sobie z nimi w dłuższym, co najmniej dwunastoletnim okresie, od przystąpienia do UE do kryzysu imigracyjnego.

4 Używam terminów „obiektywistyczny” i „subiektywistyczny” (a nie obiektywny i subiektywny), ponieważ opinie ludzi, ich poglądy i przekonania mają równie obiektywny charakter, jak działania.

(22)

1.3.2. Badania sondażowe, analiza dokumentów i obserwacja życia społecznego

Wiedzę na temat opinii publicznej krajów V4 zaczerpnąłem z badań systematycznie prowadzonych przez Eurobarometr. Podstawą badań były sondaże przeprowa- dzone przez tę agendę Komisji Europejskiej, dokumentujące opinie mieszkańców UE, która rozszerzyła się dwukrotnie: o Bułgarię i Rumunię w 2008 roku oraz o Chorwację w 2013 roku.

Badania zatytułowane Standard and Special Eurobarometer są prowadzone od lat 70. XX wieku, ja wykorzystałem te z lat 2004–2016. Sondaże Euroba- rometru zawierają pytania o najważniejsze wyzwania stojące przed krajem.

W okresie ostatnich 12 lat nastąpiły drobne zmiany w nazewnictwie („the most important issues facing your country” zmieniono na „the most important problem facing your country”) oraz poszerzenie listy pytań. Na początku badacze interesowali się wyłącznie opiniami na temat problemów kraju, w późniejszych latach poszerzyli pytania o to, jakie problemy są istotne z osobistego punktu widzenia („personally, what is the most important problem”), oraz o to, jakie problemy są istotne dla całej UE. W rezultacie zgromadzili oni obszerną bazę danych na temat poglądów mieszkańców wspólnoty, kandydatów do UE lub krajów sąsiednich. Dane zgromadzone w bazie nie są w pełni porównywalne.

Najbardziej odmienne od pozostałych okazują się wyniki z badania przeprowa- dzonego wiosną 2006 roku. Autorzy posłużyli się wtedy, wyjątkowo, dwoma sposobami pytania o problemy społeczne. Zadali pytania otwarte (lista A) i po- prosili o wskazanie problemów z kartki (lista B). Do bazy SPSS wprowadzili zaś wyniki zbiorcze, bez wskazania na to, czy skorzystali z danych z listy A czy B.

W innych badaniach posługiwali się standardową listą odpowiedzi na kafeterię problemów (lista B). Należy podkreślić, że dane z wiosny 2006 roku zostały zamieszczone na odpowiednich stronach Instytutu Leibniza, tak jak wszystkie pozostałe badania. Z tego powodu we własnych obliczeniach posłużyłem się średnią z badań zrealizowanych jesienią 2005 i 2006 roku. Wszystkie wykresy zamieszczone w tekście zawierają te średnie w miejsce danych z wiosny 2006 roku. Wyniki z wiosny 2006 roku wyraźnie różnią się od wszystkich pozosta- łych (są znacznie zawyżone), a powodem było posługiwanie się dwoma lista- mi (A i B) odpowiedzi. Podsumowując, bazy standardowego Eurobarometru przygotowane i opublikowane przez Instytut Leibniza zawierały bardzo war- tościowy i wiarygodny materiał na temat opinii Europejczyków o problemach społecznych, pozwalający na śledzenie zmian opinii publicznej w dłuższym okresie.

W niniejszym opracowaniu korzystałem z baz danych (GESIS Data Archive DBK) niemieckiego instytutu dla badaczy społecznych Leibniz-Institut für So- zialwissenschaften (z siedzibami w Mannheim i Kolonii). Ośrodek ten gromadzi, przetwarza i udostępnia pracownikom naukowym dane pochodzące między innymi z badań Eurobarometru (GN0008 EB – Standard and Special Eurobarometer)

(23)

oraz Politbarometru czy European Value Study (GN009)⁵. Archiwa Instytutu Leibniza GESIS zawierają materiały sondażowe sprzed pół wieku oraz dane bieżące, czyli bazy badań, które zostały zrealizowane w danym roku.

Opinie na temat problemów społecznych stanowią ważną część życia społecz- nego. Na ich podstawie niektórzy politycy podejmują decyzje, formułują strategie wyborcze, a także wykorzystują je w kampaniach parlamentarnych i prezyden- ckich. Zwykli obywatele również mają dostęp do wiedzy na temat bolączek życia zbiorowego dzięki środkom masowego przekazu i mediom społecznościowym, które publikują wyniki i komentarze na ich temat. W krajach Europy Środkowej uzyskiwanie wiedzy na temat opinii obywateli, upublicznianie jej przez media masowe i wykorzystywanie w walce wyborczej stały się powszechne po 1989 roku.

Powstały różnego rodzaje centra badawcze, chociażby Inštitút pre verejné otázky (Bratysława) w Słowacji, Centrum pro výzkum veřejného mínění w Pradze (Cze- chy). Ponadto dziennikarze, politycy, działacze społeczni i związkowi, studenci i specjaliści z zakresu nauk społecznych (socjologowie, politolodzy, politycy spo- łeczni itp.) uzyskali dostęp do baz danych i wyników badań prowadzonych przez osoby pracujące na rzecz Komisji Europejskiej czy Parlamentu Europejskiego⁶.

Oprócz subiektywnego, świadomościowego obrazu kwestii społecznych w głowach mieszkańców GW przedstawiłem wymiar obiektywny problemów, a zatem poszukiwałem i opracowałem materiały na temat wydatków na zbrojenia, lecznictwa, liczebności zarejestrowanych przestępstw i bezrobotnych, poziomu inﬂ acji i zanieczyszczenia środowiska. Większość tych danych pochodzi z baz OECD i Banku Światowego. Umożliwiają one porównanie danych dla poszcze- gólnych krajów w jednolity sposób, za pomocą identycznych miar i wskaźni- ków⁷. Niestety, ze względu na dłuższy czas zbierania i przetwarzania danych przez OECD i Bank Światowy, porównania obejmują krótszy okres (na przykład 2004–2014) niż w przypadku sondaży (2004–2016). Korzystałem również z rocz- ników statystycznych Słowacji, Czech i Węgier, zarówno w wersji papierowej, jak i elektronicznej.

5 Dostęp do danych surowych zapisanych w programie SPSS uzyskałem przez stronę internetową Instytutu Leibniza (www.gesis.org.de). Do opracowania zostały badania publikowane wiosną i jesienią danego roku – badania wiosenne realizowano w marcu, kwietniu lub maju, a jesienne – w październiku, listopadzie i grudniu. Z wyjątkiem 2004 r. (a 1 maja tego roku kraje GW zostały przyjęte do Unii Europejskiej) dysponowałem dwoma sondażami obejmującymi interesujące mnie pytania. Odpowiedzi na pytania dotyczące problemów społecznych (kraju, osobistych i unijnych) były opracowywane w programie statystycznym SPSS, a następnie przenoszone do arkuszy kalkulacyjnych Microsoft Excel. Na ich podstawie opracowałem wykresy i tabele zamieszczone w książce. O ile w podpisie pod wykresem lub tabelą nie zaznaczyłem inaczej, wszystkie materiały graﬁ czne (wykresy) i tabele są wynikiem autorskich obliczeń i opracowań. Były one możliwe po przyswojeniu programów SPSS i MS Excel dzięki pomocy dr Zoﬁ i Bednarowskiej, mgr Domi- niki Winogrodzkiej i mgr Marii Dziedzic oraz wsparciu statystycznemu wymienionych osób na różnych etapach pracy nad danymi.

6 Zgromadzenie i opracowanie materiałów typu desk research było możliwe dzięki przyznaniu urlopu naukowego „raz na siedem lat” w roku akademickim 2016/2017.

7 Informacje na temat źródeł (OECD, Bank Światowy, Military Strength Ranking itp.) znajdują się każdorazowo pod wykresami, tabelami lub wizualizacjami.

(24)

Na podstawie danych ilościowych można było stwierdzić, jak kształtowały się trendy (migracyjne, ﬁ nansowe) lub jak zmieniało się otoczenie gospodarcze bądź działanie instytucji (policji, sądów, służby zdrowia czy ochrony przyrody) w ciągu co najmniej 10 lat.

Cennym uzupełnieniem danych sondażowych i statystycznych okazała się obserwacja warunków życia mieszkańców w krajach Grupy Wyszehradzkiej, szczególnie zaś Słowacji i Czech. Stała się ona możliwa dzięki pracy dydak- tycznej i naukowej w Katedrze Socjologii Uniwersytetu Trnawskiego (Trnavská univerzita) w Trnawie⁸. Dzięki obecności na uniwersytecie miałem możliwość obserwacji uczestniczącej z życiu naukowym, ale również kulturalnym i sporto- wym Trnawy oraz pobliskiej Bratysławy. Pogłębione zrozumienie kwestii spo- łecznych Słowacji uzyskałem w rozmowach ze studentami socjologii, a problemy innych państw mogłem lepiej poznać w czasie konferencji i spotkań z badaczami ze słowackich i czeskich uniwersytetów. Co więcej, własne badania z zakresu pracy socjalnej w Polsce ułatwiły mi dostęp do słowackich i czeskich źródeł oraz bezpośrednie kontakty z tamtejszymi wykładowcami i badaczami.

Miałem styczność z różnymi instytucjami publicznymi (policją, służbą zdrowia, Kościołem) i biznesowymi. Mogłem też śledzić przekształcenia przestrzeni publicznej i rozbudowę infrastruktury drogowej, miejskiej oraz powstawanie nowych domów i centrów handlowych.

Regularne pobyty w Słowacji i Czechach pozwoliły również na obserwację rynku pracy, jakości wykonywanej pracy, zaangażowania zawodowego, wieku i płci pracowników, a następnie porównanie ich z sytuacją w Polsce. Podobnie było w odniesieniu do widocznych przejawów takich problemów, jak bezdom- ność, warunki życia Romów i ich obecność w przestrzeni publicznej, czy ruchów społecznych (ruch Gorila w Słowacji w latach 2012–2013) albo protestów pod hasłem „Za slušné Slovensko”, do których doszło po zamordowaniu dziennika- rza Jána Kuciaka i jego partnerki. Interesujące było również śledzenie kampanii w trzech krajach (bez Węgier). Nie miałem okazji obserwować naocznie pro- testów i manifestacji zorganizowanych na Węgrzech w 2014 roku (przeciwko podatkowi od internetu, korupcji i demokracji) i w Czechach w 2008 (przeciwko inﬂ acji, reformie emerytalnej) i 2010 (przeciw redukcjom płac i etatów). In- formacje na ten temat czerpałem jedynie ze środków masowego przekazu (gazet i portali internetowych).

Należy dodać, jakie były ograniczenia prowadzonej przeze mnie obserwacji.

Wiązały się one z pracą i pobytami w zachodniej części Słowacji (województwo trnawskie i bratysławskie, Trnavský a Bratislavský samosprávny kraj) i północno- wschodniej części Czech (województwo morawsko-śląskie, Moravskoslezský kraj). W Słowacji te regiony są najbardziej rozwinięte gospodarczo i najbogatsze.

8 Od 2012 r. prowadziłem zajęcia dla studentów socjologii (studiów licencjackich i magisterskich) na Uniwersytecie Trnawskim. Miałem również okazję do profesjonalnych spotkań z pracownikami Katedry Pracy Socjalnej Wydziału Zdrowia Publicznego i Pracy Socjalnej (Fakulta zdrawotníctva a sociálnej práce).

(25)

Obszar Moraw i czeskiego Śląska nie jest najbogatszy, lecz również lokuje się po- wyżej średniej krajowej. Nie przebywałem w województwach, które są najuboż- sze i najmniej rozwinięte, takich jak preszowski i bańskobystrzycki na Słowacji, lubuski i warmińsko-mazurski w Polsce (lub jedynie przez nie przejeżdżałem).

W innych regionach bywałem rzadziej lub wcale, podobnie rzecz się zresztą miała z Węgrami (i Polską – tutaj moje obserwacje pochodzą prawie wyłącznie z Małopolski i Górnego Śląska). Moim celem nie były jednak badania tereno- we ani obserwacja warunków życia na całym obszarze GW, lecz uzupełnienie i zweryﬁ kowanie wiedzy ze źródeł zastanych (sondaży i danych urzędowych).

(26)

(27)

Rozdział II SOCJOLOGICZNE BADANIE PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH

2.1. Wprowadzenie do problemów społecznych

Socjologowie używają pojęcia „problem społeczny” w odniesieniu do różnego rodzaju zjawisk. Często terminem tym określają warunki życia pewnych grup i kategorii społecznych, które nie posiadają dóbr lub dostępu do usług uznawanych za ważne w danym społeczeństwie. Przykładem jest ubóstwo materialne, czyli nie- dostatek żywności, ubrań, schronienia itp. pewnych zbiorowości i kategorii (ludzi starych, mieszkańców wsi, pracowników doraźnych itp.). Problemem społecznym niekiedy są nazywane stosunki międzygrupowe, na przykład między kobietami a mężczyznami, mieszkańcami różnych krajów, większością a mniejszościami narodowymi, etnicznymi, religijnymi, światopoglądowymi. Kolejna typowa sytuacja nazywana problemem to specyﬁ czne zachowania wielu jednostek i ich najbliższego otoczenia, przede wszystkim spożycie artykułów uznawanych za szkodliwe (narkomania, alkoholizm) lub nieakceptowane zachowania seksualne.

Często problemem społecznym określa się strukturę i funkcje ważnych instytucji związanych ze szkolnictwem, lecznictwem czy pośrednictwem pracy. Inna sytuacja defi niowana jako problemowa to konfl ikt norm i/lub wartości podzielanych przez różne społeczne kategorie i grupy (konfl ikty pokoleniowe czy pomiędzy zwolennikami postępu a osobami przywiązanymi do tradycji itp.). Przytoczone wyżej przykłady nie wyczerpują całej listy wydarzeń i procesów społecznych. Są uznawane za problemowe, a nie normalne, zwykłe, rutynowe, codzienne, łatwe, niekłopotliwe czy nieciekawe. Najczęściej za problem uważa się warunki życia (biedę, bezrobocie, bezdomność), stosunki międzygrupowe (opresję, konfl ikty, dyskryminację, segregację, izolację, wrogość), zachowania jednostek (uzależnie- nia, samobójstwa) czy dysfunkcyjne instytucje.

Zwracam uwagę na heterogeniczność pojęcia „problem społeczny”, ponie- waż będzie ona miała znaczenie w późniejszych analizach oraz w propozycjach rozwiązań. Zmiany instytucji są często możliwe do przeprowadzenia przez decyzje administracyjne czy polityczne, a stosunki międzygrupowe (narodowe, etniczne, religijne, płciowe itp.) okazują się bardziej odporne na próby zmian.

Ogólnie rzecz biorąc, szeroka deﬁ nicja obejmuje sytuacje deprywacji (deﬁ cytów) materialnych, relacji międzygrupowych, zachowań jednostek i dysfunkcyjnych instytucji.

(28)

W pracach współczesnych socjologów amerykańskich (George’a Ritzera, Ste- vena A. Barkana, A. Javiera Trevino) i europejskich (Guentera Albrechta i Axela Groenemeyera) znajdujemy podobne zestawy problemów, z którymi borykają się najbardziej rozwinięte społeczeństwa. Występują też różnice wynikające z po- sługiwania się odmiennymi ramami teoretycznymi. Przykładem jest stosowanie pojęcia ubóstwa lub nierówności dochodowych, dyskryminacji lub nierówności etnicznej czy rasowej, płciowej itp., bezdomności lub mieszkalnictwa (kwestii mieszkaniowej obejmującej nie tylko brak społecznie godziwych warunków do schronienia, lecz również ilość i jakość mieszkań oraz ich wyposażenia) itp.

Problemy społeczne są rozwiązywalne. Nawet wtedy, kiedy dotykają one tysięcy czy milionów ludzi. W systemie państwowego socjalizmu (komunizmu) realizowano doktrynę pełnego zatrudnienia, wyrównywania poziomu życia, ograniczania ubóstwa, likwidacji bezdomności itp. Głównymi problemami były dostęp do towarów konsumpcyjnych i uprzywilejowanie nomenklatury (partii sprawującej hegemoniczną władzę) czy zniewolenie mediów masowych. W systemie indywidualistycznego kapitalizmu najbardziej dotkliwe problemy to głę- bokie nierówności dochodowe, bezrobocie (lub inﬂ acja) czy konsumpcjonizm.

W żadnym systemie nie można wyeliminować takich zjawisk, jak ubóstwo, przestępczość, zanieczyszczenie środowiska czy starzenie się populacji, ale można znacząco je zmniejszyć lub ograniczać ich negatywne skutki. Znane, udo- kumentowane przykłady dobrego radzenia sobie z problemami społecznymi to:

ograniczenie konsumpcji papierosów w wielu krajach (w USA i Europie, w tym Polsce) w ostatnich dziesięcioleciach, zmniejszenie ubóstwa w okresie rozkwitu państwa dobrobytu w USA i Europie Zachodniej po II wojnie światowej, sukcesy w walce z AIDS/HIV w Afryce, zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska (wody i powietrza) w metropoliach na zachodzie Starego Kontynentu w drugiej połowie XX wieku czy działania antykorupcyjne podejmowane w wielu rozwiniętych krajach świata po 2000 roku (publikacje książek, badań i rankingów Transparency International). Pisali na te tematy, między innymi, Nathan Glazer, Charlotte Ryan i William Gamson. Ten pierwszy (1994) skonfrontował dwie wojny przeciwko używkom: niepowodzenie prohibicji alkoholu w USA w pierwszych dekadach XX wieku i znaczące ograniczenie konsumpcji papierosów w wyniku udanej krucjaty przeciwko nikotynizmowi w ostatnim ćwierćwieczu XX wieku. Ryan i Gamson (2006) współdziałali z ruchami przeciwprzemocowymi (Rhode Island Coalition Against Domestic Violence) o największej sile wpływu na publiczność w wypracowaniu ram (frames) dotyczących przemocy domowej i jej oﬁ ar.

W poszczególnych krajach (dobrym przykładem są kraje nordyckie) poja- wiają się skuteczne rozwiązania, które niekiedy są później naśladowane przez inne państwa i poprawiają sytuację kategorii i grup problemowych (programy mieszkaniowe dla bezdomnych, oferowanie im zatrudnienia socjalnego czy wyrównywanie nierówności płacowych pomiędzy kobietami a mężczyznami) (P 2016). Często reformy lub innowacje społeczne ukierunkowane na poprawę warunków życia pewnych kategorii społecznych wzbudzały gwałtowny

(29)

sprzeciw innych grup, ekspertów, administratorów, urzędników, profesjonalistów czy moralistów (G 1994). Nawet te programy, które miały wyraźny pozy- tywny skutek, były krytykowane, a ich przeciwnicy wskazywali na potencjalne słabości lub możliwe długofalowe szkody.

Podane powyżej przykłady radzenia sobie z problemami społecznymi mają wspólne cechy. Najbardziej wyrazistą spośród nich jest czas potrzebny do prze- ciwdziałania, liczony w miesiącach i latach. Poprawa stanu środowiska czy zmiana nawyków żywieniowych lub związanych z używkami rozpoczęła się na długo wcześniej, zanim można było uznać, że sytuacja znacząco się zmieniła.

Planowe strategie i długofalowe działania splatają się ze zmianą pokoleniową:

pokolenia wojenne i powojenne, pokolenia niedożywione i nadmiernie odżywio- ne, pokolenia „rewolucji seksualnej” i „rewolucji konserwatywnej”, pokolenia libertariańskie i ascetyczne itp. wyrastały w opozycji do plag doznawanych przez wcześniejsze generacje.

Udane formy radzenia sobie ze zbiorowymi kłopotami wymagały współ- działania różnych podmiotów. Same decyzje polityczne, ustawy, uchwały czy rozporządzenia nie wystarczały do poprawy sytuacji. Potrzebne były działania ukierunkowane na zmianę świadomości społecznej, na przykład w formie upo- wszechnienia wiedzy o ryzykownych zachowaniach seksualnych, doraźnym i niskopłatnym zatrudnieniu, konsumpcji alkoholu, paleniu tytoniu, spożyciu cukru, dyskryminacji mniejszości (etnicznych, narodowych, religijnych, seksualnych) czy zbiorowości terytorialnych (obszarów zdezindustrializowanych, zbiorowości zacofanych gospodarczo itp.). Czasami rozwiązywanie problemu wymagało powstania nowych instytucji, nowych obyczajów i technologii (np. Transparency International czy zaprzestanie dodatkowego wynagradzania lekarzy czy farmaceutów za działania profesjonalne w formie różnego rodzaju prezentów lub łapówek). Technologie informatyczno-komunikacyjne pozwalają na poprawę funkcjonowania społecznego ludzi chorych, starych czy samotnych.

Ujmując rzecz w skrócie, rozwiązywanie problemów społecznych jest możliwe jedynie przy współudziale odmiennych kategorii i grup: władzy i zwykłych ludzi, środków masowego przekazu i działaczy społecznych, wynalazców i śro- dowisk wpływających na świadomość społeczną. Na koniec warto zauważyć, że rozwiązania globalnych problemów społecznych pochodzą od jednostek i grup o przeciwstawnych ideologiach: marksistów (kwestia robotnicza), liberałów (kwestia niewolnictwa), katolików (kwestie małżeństwa i rodziny), nacjonalistów (kwestia narodowa), syjonistów (kwestia żydowska), chrześcijańskich grup religijnych lub zaangażowanych społecznie uczonych (kwestia pokoju), spółdziel- ców (kwestia zadłużenia kategorii najsłabszych ekonomicznie), kobiet (kwestia kobieca), homoseksualistów i transseksualistów (kwestia praw seksualnych) itp.

W radzeniu sobie z problemami odgrywali rolę różni aktorzy: jednostki (jednostki-instytucje, takie jak Franciszek Stefczyk, Franciszek Kampelik, Friedrich Raiffeisen, Andrej Hlinka, Thomas G. Masaryk, Eduard Benes, Beatrice Webb, William Beveridge, Marek Kotański), grupy społeczne, na przykład intelektualiści

(30)

(Towarzystwo Fabiańskie w Anglii, konwersatorium Doświadczenie i Przyszłość w Polsce, konferencja Pugwash), eksperci i naukowcy (Bretislav Foustka – pierwszy czeski profesor socjologii i badacz problemów społecznych, Muhammad Yunus – twórca Grameen Banku oferującego mikropożyczki, Kazimierz Dą- browski i Julian Aleksandrowicz – promotorzy higieny psychicznej w Polsce, Magdalena Sokołowska – pionierka socjologii medycyny), instytucje (rząd, w tym na przykład ministrowie polityki społecznej, spraw socjalnych czy rodziny, jak Antoni Rajkiewicz, Jacek Kuroń, Andrzej Bączkowski, Elżbieta Rafalska) czy osoby wywodzące się ze środowisk problemowych lub bliskie tym środowi- skom (Erin Brockovich – amerykańska aktywistka na rzecz ochrony środowiska, Rosa Parks – „matka ruchu praw obywatelskich” w USA, Bożena Łopacka – wice-prezes Stowarzyszenia Pokrzywdzonych przez Wielkie Sieci Handlowe

„Biedronka”, Piotr Pawłowski – działacz na rzecz osób niepełnosprawnych) itd. W walce z problemami znaczącą rolę odgrywają też tłumy i zbiorowości;

przykładem są działania zbiorowe (demonstracje, manifestacje, protesty, starcia z siłami porządkowymi) podejmowane przez uczestników miesięcznic smoleń- skich, tłumów protestujących przeciwko reformie wymiaru sprawiedliwości czy

„czarnego protestu” kobiet przeciwko zmianom ustawy aborcyjnej w Polsce.

Socjologowie próbują uporządkować, opisać i wyjaśniać problemy pojawiają- ce się i znikające w społeczeństwach. Stosują podejścia oparte na myśleniu przy- czynowym i matematycznym modelowaniu (S 2011) oraz przeciwstawne im badania jakościowe oparte na analizie ram pojęciowych (J -C 2005;

K 2005). Społeczeństwa przekształcają się, pewne obszary przeludniają się lub wyludniają, pewne kategorie społeczne rosną w siłę i emancypują (klasa robotnicza w okresie fordyzmu), a później słabną i ulegają rozproszeniu (klasa robotnicza w epoce postfordyzmu), niektóre grupy społeczne zanikają (chłopi), inne zaś rozkwitają (kreatywni specjaliści w metropoliach). Socjologowie nie wypracowali do tej pory jednolitej (unitarnej) teorii wyjaśniającej problemy społeczne, lecz zaproponowali pluralistyczne wyjaśnienia odwołujące się do głównych perspektyw teoretycznych, takich jak funkcjonalizm, teoria krytyczna czy interakcjonistyczna. Będę się do nich odwoływał w kolejnych rozdziałach.

2.2. Konstrukcjonizm społeczny i komparatystyka problemów społecznych

Teoria konstrukcjonizmu społecznego zdominowała w ostatnich trzech dekadach amerykańską socjologię problemów społecznych. Jakkolwiek trwają poszuki- wania nowego paradygmatu, to na razie go nie widać (D B 2015).

Konstrukcjoniści deﬁ niują pojęcie problemu społecznego przy użyciu takich

(31)

terminów, jak moralny aktywizm, roszczenia (pierwotne i wtórne) i roszczenia przeciwstawne, uprawomocnienie problemu, ramy pojęciowe, konstruowanie postaci sprawcy i oﬁ ary oraz rozwiązania itp. Uważają, że problemy społeczne mają charakter procesowy, często używają idei „naturalnej historii problemu”.

Steven E. Barkan (2012) wymienia cztery etapy procesu deﬁ niowania i radzenia sobie z problemami zbiorowymi. Pierwszym jest zwrócenie uwagi na pewne sytuacje i działania społeczne oraz sformułowanie roszczeń dotyczących zmiany. Drugi etap polega na uprawomocnieniu tychże roszczeń przez władze w wyniku nacisku wywieranego przez grupy problemowe, działaczy społecznych, dziennikarzy, naukowców, wpływowe środowiska. Trzeci etap rozpoczyna się od podjęcia przez władze różnego szczebla działań i od walki o poszerzenie obszaru zmian, podejmowanej przez podmioty zainteresowane polepszeniem swojej sytuacji lub mające interesy we wspieraniu grup niezadowolonych. Ostatni, czwarty etap to domaganie się od władz większych praw i poszukiwanie nowych, alter- natywnych strategii zmian (B 2012: 6–7). Problemy społeczne mają zatem naturę normatywną, obejmują znaczącą część populacji (zarówno w znaczeniu ilościowym, jak ważności – pozycji i prestiżu) oraz są rozłożone w czasie.

Stanley Barkan (2012) i A. Javier Trevino (2015) badają problemy społeczne ze świadomością ich normatywnego charakteru. Problemy społeczne są odmienne od zagadnień socjologicznych, takich jak pamięć społeczna, procesy grupowe, stratyﬁ kacja czy instytucjonalizacja, które nie angażują tak mocno układu norm i wartości funkcjonujących w społeczeństwie. Osiowym elementem problemu społecznego jest odczucie, że sprawy mają się źle i można przeprowadzić zmiany na rzecz czegoś lepszego. Poczucie niezadowolenia ze status quo nie ma charak- teru jednostkowego lub mikrospołecznego (dotyczy rodziny czy mieszkańców domu). Chodzi o taką liczbę ludzi, która jest w stanie wyrazić swoje opinie, a na- stępnie „zrobi różnicę”, czyli spróbuje dokonać pozytywnej zmiany. W dalszych rozdziałach będą omawiane problemy społeczeństw Europy Środkowej, a więc problemy społeczne na poziomie krajów i UE.

Podejście konstrukcjonistyczne wymaga analizy powstawania roszczeń, pracy ich głosicieli, czyli aktywistów moralnych, udziału środków masowego przekazu w propagowaniu roszczeń i tworzeniu ram pojęciowych oraz walki zwolenników i przeciwników o uznanie pewnej kategorii społecznej lub grupy (albo pewnych zjawisk) za problemową. Umożliwia ono dostrzeżenie „migotania rzeczywistości”

współczesnej – zmienności, płynności, rozmazania ﬁ gur, przetwarzania realności i hiperrzeczywistości oraz paradoksalności świata społecznego (F 2004).

Perspektywę konstrukcjonizmu społecznego wykorzystywałem we wcześ- niejszych analizach takich problemów społeczeństwa polskiego, jak bezrobocie, ubóstwo czy przestępczość (M 2007, 2012a, 2012b). W niniejszej pracy przy- jąłem inne podejście – komparatystyczne. Gabriela Lubelcová (2017) wymienia je pośród innych typów badań źródeł zastanych: analizy dokumentów osobistych, analizy zawartości mediów masowych, analizy danych urzędowych i statystycznych czy analizy wyników zrealizowanych wcześniej badań empirycznych

(32)

(L 2017: 60–63). Stwierdza: „Historyczne studia porównawcze (różnych środowisk) umożliwiają zatem porównanie różnic w podejściu do problemu społecznego i stwarzają poznawczą platformę dla lepszego zrozumienia jego istotnych uwarunkowań oraz zrozumienia wartości i idei niezbędnych dla roz- wiązywania problemów społecznych” (L 2017: 60). Jako przykład takich badań podaje typologie reżymów polityki społecznej w krajach europejskich (L 2017: 60–61).

Jedną z pierwszych prac porównawczych w historii socjologii problemów społecznych była książka Comparative Social Problems pod redakcją Shmuela Eisenstadta (1966). Redaktor tomu stwierdzał, że problemy społeczne znajdo- wały się raczej na marginesie badań socjologicznych, a badania miały charakter prowincjonalny, dotyczyły problemów występujących w poszczególnych krajach (np. w USA) bez prób skonfrontowania ich z innymi krajami.

Eisenstadt wychodził z założenia, że wielkie procesy społeczne – uprzemy- słowienie i urbanizacja – wytworzyły w krajach zachodnich problemy społeczne, które następnie rozprzestrzeniły si ę na inne społeczeństwa, przyjmując nowe formy. Potrzebne zatem było opracowanie polityk mogących pomóc w rozwią- zaniu starych i nowych problemów. „Dlatego porównawcze badanie problemów społecznych jest istotne dla zrozumienia szerszych procesów modernizacji i ich reperkusji we współczesnych państwach z punktu widzenia diagnozy i praktyki polityki społecznej zarówno w starych, jak i nowych państwach oraz z punktu widzenia szerszej analizy socjologicznej” (E 1966: vi). „Nowe państwa”

to kraje państwowego socjalizmu, określane jako „państwa komunistyczne”

(Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, zależne kraje środkowoeuro- pejskie i kraje Trzeciego Świata realizujące różne formy socjalizmu).

Od wydania książki Eisenstadta upłynęło prawie 40 lat, zanim pojawiła się kolejna praca zbiorowa o podobnym charakterze. ZSRR rozpadł się, przestały istnieć państwa socjalistyczne w Europie Środkowej i Wschodniej znajdujące się pod bezpośrednim wpływem Kremla, kraje arabskiego socjalizmu itp. Prawie 15 lat po tych historycznych wydarzeniach ukazał się nowy tom, zawierający międzynarodowe porównania problemów społecznych, pod redakcją George’a Ritzera (2004). Większość materiałów zamieszczonych w tych publikacjach odnosiła się do rozmiarów zjawisk problemowych charakteryzowanych przez różne wskaźniki ilościowe.

W okresie półwiecza od wydania książki Eisenstadta ukazały się pojedyncze prace porównujące problemy obecne w niektórych krajach; zazwyczaj były to porównania dwóch społeczeństw oraz występujących między nimi podobieństw i różnic w trudnych zbiorowych sytuacjach i procesach. Między innymi porówny- wano takie problemy i kraje, jak przestępczość młodocianych w Argentynie i USA (D F 1969), systemy opieki zdrowotnej w Chile i na Kubie (W 1983), ruchy społeczne na Filipinach i w Birmie (S 1999), opiekę nad dziećmi w USA i we Włoszech (S 1984), otyłość w USA i Francji (S , G , G 2010) czy aborcję w USA i Szwecji (L 1998).

(33)

Byli również amerykańscy autorzy, którzy starali się wyjść poza lokalne, amerykańskocentryczne analizy problemów społecznych, wspomniane przez Shmuela Eisenstadta (1966). Czynili to, odwołując się do przykładów rozwiązań problemów pochodzących z innych kultur i państw: Kanady, Japonii, krajów skandynawskich czy afrykańskich (H 1999; E , L 2004).

Zgodnie z wyżej omówionymi przykładami analizy porównawczej zagadnień społecznych starałem się opisać problemy występujące w krajach GW. Poddałem zatem rozbiorowi sprawy, które były uznawane za najważniejsze dla mieszkań- ców danego kraju, a więc kwestie niepokojące i mobilizujące do działania setki tysięcy, a czasami nawet miliony ludzi. Interesowała mnie również zmienność w czasie tychże problemów – jakie sprawy zyskiwały na znaczeniu, a jakie traciły oraz kiedy to się działo.

Transformacja systemowa krajów Europy Środkowej przyniosła ze sobą całkowite rozwiązanie wcześniejszych problemów (takich jak niedobory dóbr konsumpcyjnych, przeludnienie mieszkań czy brak swobody wypowiedzi w przestrzeni publicznej) typowych dla ustroju socjalistycznego. Spowodowała jednak pojawienie się nowych – kapitalistycznych – problemów (bezrobocia, bez- domności, ubóstwa, niewypłacania wynagrodzeń za wykonaną pracę, mobbingu).

Pomijam tu okres 15 lat (1989–2004) gwałtownych i głębokich zmian społecz- nych, które doprowadziły do ukonstytuowania się systemu gospodarki rynkowej oraz demokracji parlamentarnej w Europie Środkowej (M 1996).

Prezentowane badania obejmują 12 pełnych lat od 1 maja 2004 roku (kiedy to kraje V4 zostały przyjęte do UE) do jesieni 2016 roku. W życiu jednostki 12 pierwszych lat życia to dzieciństwo i wczesna adolescencja, po której rozpoczyna się nowa faza życia. W okresie istnienia GW 12 lat stanowi prawie połowę jej trwania. Ze względu na fakt „nowego początku”, czyli przystąpienie do UE, uznałem te 12 lat za bardzo ważne dla dalszego funkcjonowania owych międzynarodowych wspólnot.

(34)

(35)

Rozdział III BEZROBOCIE

3.1. Wprowadzenie

Od początku prowadzenia reprezentatywnych badań sondażowych w USA, Europie i Polsce bezrobocie było uznawane przez respondentów za najważniejszy lub jeden z najważniejszych problemów społecznych. Równie długa jest dyskusja pomiędzy ekonomistami na temat korzyści i szkód wywołanych bezrobociem (M , N , S -P 2011). Spór pomiędzy zwolennikami A.C. Pigou czy J.M. Key- nesa toczy się do dziś, pojawiają się nowe świadectwa negatywnych konsekwencji bezrobocia oraz ich krytyka. Zgoda panuje jedynie w ogólnych stwierdzeniach, które podsumował Edwin Dickens (2008: 975): „Istnieją teoretyczne i empiryczne podsta- wy do założenia, że bezrobocie nie tylko jest problemem, lecz jest fundamentalnym problemem społecznym w bogatych współczesnych społeczeństwach”. Często przy- taczane argumenty o szkodliwości bezrobocia obejmują zarówno sferę ekonomii, jak i psychologii, socjologii czy kryminologii. Ze względu na zgadzanie się przez bezrobotnych na jak najmniej płatną pracę i mechanizm obniżania cen pracodawcy nie są zainteresowani zatrudnieniem wszystkich bezrobotnych, którzy aktywnie poszukują pracy. Zawsze będą ludzie, którzy chcą pracować i rzeczywiście poszukują pracy, a nie mają szans na jej uzyskanie. Poza pieniężnymi kosztami bezrobocia (zasiłki) istnieją wysokie koszty psychospołeczne obejmujące bezrobotnych oraz ich rodziny. Dobro- stan psychospołeczny bezrobotnych jest o wiele niższy niż zatrudnionych (D 2008: 975). Większość badań amerykańskich ukazuje, że „bezrobotni są skazywani przez sądy na wyższe wyroki niż osoby zatrudnione”, a „polityka karna jest stosowana w regulowaniu podaży siły roboczej” (S 2008: 832). Traci Schlesinger powołuje się na liczne badania longitudinalne, które „potwierdzają związek pomiędzy nadwyżką siły roboczej a miarami inkarceracji” (S 2008: 832).

Badania polskie na ten temat są nieliczne i nie pozwalają w chwili obecnej na jed- noznaczne wnioski. Klaus powołuje się na badania w Rzeszowie, które wskazywały na korelację między bezrobociem a przestępczością, oraz badania ogólnopolskie Anny Kiersztyn (2008), które takiej korelacji nie potwierdzają (K 2013: 126–127).

Dopiero dalsze analizy w przyszłości pozwolą na ustalenie, czy związki bezrobocia i przestępczości w Polsce będą miały taki wzór jak w USA, czy też odmienny.

Obecnie temat ten jest marginesem w polskich badaniach socjologicznych. Ze wzglę- du na rozmiary bezrobocia przez wiele lat okresu transformacyjnego i posttrans- formacyjnego można stwierdzić, że było ono objęte swoistym „tabu” badawczym

(36)

i właściwie wykluczone z dyskursu naukowego. Badania międzynarodowe wskazują jednoznacznie, że bezrobocie jest problemem społecznym, który ma bezpośredni i pośredni związek z innymi problemami: zdrowiem publicznym, samobójstwami, przestępczością, ubóstwem i dysfunkcjami rodziny (M 2007; M , P 2012).

3.2. Ujęcie subiektywistyczne

3.2.1. Problem krajowy

Wyniki sondaży prowadzonych przez różne polskie ośrodki badawcze w całym okresie po 1989 roku wskazywały jednoznacznie, że Polacy za najważniejszy problem uważali bezrobocie (M 2007). Zdarzały się krótkie okresy, kiedy respondenci nie wskazywali przymusowej bezczynności zawodowej na pierwszym miejscu. Były to jednak epizody w całym okresie prowadzenia badań. Z poznawczego punktu widzenia interesujące jest zbadanie tych epizodów czy też „wyjątków od reguły”. Z tego powodu w następnych podrozdziałach poświęcę więcej uwagi miesiącom i latom, w których bolączki rynku pracy stawały się dla respondentów mniej dokuczliwe.

Sondaże Eurobarometru ukazują zmienność opinii publicznej oraz podo- bieństwa i różnice pomiędzy krajami GW. Od 2004 roku Polacy o wiele częściej niż społeczeństwa V4 uważali bezrobocie za najważniejszy krajowy problem.

Można właściwie mówić o jednomyślności w 2006 roku, kiedy to 88% badanych wypowiedziało się w ten sposób. W latach 2004 i 2005 potwierdziło to 70%

respondentów, czyli zdecydowana większość (wykres III.1).

Z porównania z innymi państwami V4 wynika, że na bezrobocie wskazywało znacznie więcej Polaków niż mieszkańców innych krajów. Niekiedy różnice sięgały 20–40% (zob. wykres III.2). Wyjątkiem były lata 2008–2010 oraz 2016, kiedy to mieszkańcy Czech, Słowacji i Węgier częściej deﬁ niowali ten problem niż przeciętny Polak. Charakterystyczna wydaje się radykalna zmiana opinii na temat bezrobocia w Polsce, czyli gwałtowne zmniejszenie się częstotliwości wypowiedzi na ten temat, w latach 2006–2008 oraz 2015–2016. Były to lata, w któ- rych nastąpiła zmiana polityczna – rządy objęło PiS. W latach 2004–2005 władzę sprawował SLD, a w latach 2008–2015 – PO. Te i inne obserwacje prowadzą do stwierdzenia, że we wspomnianych dwóch okresach polityka gospodarcza rządu PiS współwystępowała ze znacznym spadkiem odsetka respondentów wypowia- dających się o krajowym bezrobociu – do poziomu 21 i 22%.

W odniesieniu do innych zakresów (traktowanie bezrobocia jako problemu osobistego lub UE) opieramy się jedynie na danych z lat późniejszych. Pozwalają one jedynie na wysnucie wniosku, że w latach 2015 i 2016 odsetek deklaracji na temat bezrobocia jako problemu osobistego lub problemu UE był również naj- niższy (odpowiednio 10 i 8%).