Według ustaleń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) przyjmuje się podział na:

ZROZUMIEĆ STAROŚĆ

Kiedy zaczyna się starość i starzenie się?

Starość określa się jako okres życia ustroju następującego po wieku dojrzałym, który charakteryzuje się obniżeniem funkcji życiowych i szeregiem zmian morfologicznych w poszczególnych układach i narządach.

Według ustaleń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) przyjmuje się podział na:

• fazę wieku starszego od 60 do 75 lat (WIEK PODESZŁY, WCZESNA STAROŚĆ),

• fazę wieku starego od 75 do 90 lat (WIEK STARCZY, PÓŹNA STAROŚĆ)

• fazę głębokiej starości – ponad 90 lat (WIEK SĘDZIWY, DŁUGOWIECZNOŚĆ) Gerontolodzy różnie podchodzą do ustalenia granic pomiędzy wiekiem dojrzałym a starością.

Jako początek starości literatura określa najczęściej wiek rozpoczynający się po ukończeniu 61 roku życia. Jest to okres związany z ustaniem obowiązków zawodowych i przejściem na emeryturę.

Starzenie się człowieka jest zjawiskiem naturalnym, rozciągniętym w czasie – od niełatwego do ustalenia początku aż do naturalnej śmierci. O ile zakończenie starzenia określone jest momentem śmierci fizjologicznej, to jego początek wyznaczany jest mniej precyzyjnie – najczęściej między 35 a 45 rokiem życia, kiedy to zaczynają pojawiać się „znamiona starości”

pogarszające możliwości pełnienia przez człowieka jego ról życiowych.

Literatura wskazuje szereg klasyfikacji, według których, życie ludzkie dzielono na różne okresy w zależności od celów, którym ten podział służył. W cyklu życiowym dorosłego człowieka ujętym w siedem faz, na uwagę zasługują dwa ostatnie stadia przypadające na okres starości i starzenia się człowieka. A oto jak przedstawia poszczególne fazy:

• Stadium opuszczenia domu rodzinnego (w wieku 18–22 lat),

• Faza wejścia w świat ludzi dorosłych (między 23–28 rokiem życia),

• Okres dążenia do stabilizacji życiowej (w wieku 29–34 lat),

• Stadium tożsamości osobowościowej (między 37 a 42 rokiem życia),

• Okres przełomu (między 45 a 55 rokiem życia),

• Okres tolerancji (w wieku 57–64 lat),

• Faza refleksji nad życiem (w wieku 67 lat i powyżej).

Fazy te występują po sobie w dość regularnej kolejności, czas ich trwania nieznacznie się różni. W dwóch ostatnich stadiach zostały wyróżnione następujące wydarzenia znaczące:

• możliwą utratę małżonka,

• możliwość pojawienia się problemów zdrowotnych,

• przygotowanie się do okresu spoczynku,

• stan spoczynku,

• pogorszenie się stanu zdrowia,

• zmianę sytuacji finansowej,

• śmierć małżonka.

W okresie tolerancji wzrasta rola małżonka, pojawia się także większa akceptacja ja.

W okresie refleksji nad życiem pojawiają się typowe postawy dla wieku powyżej 67 lat. A oto jak charakteryzowane są te postawy:

• postawa retrospektywna: charakteryzująca się przeglądem życiowych dokonań,

• postawa prospołeczno-afiliatywna, która cechuje się chęcią dzielenia z innymi codziennych wydarzeń i związanych z nimi radości i kłopotów,

• postawa działania na rzecz rodziny: największą wartością jest rodzina,

• postawa tanatocentryczna: myśl o śmierci jako o nowej formie istnienia.

DEFINICJE STARZENIA SIĘ

Starzenie się człowieka jest naturalnym procesem zmniejszania się biologicznej aktywności organizmu związanej z wiekiem, w czym ważną rolę odgrywają czynniki genetyczne i środowiskowe

Starzenie się – jest to normalny długotrwały i nieodwracalny proces fizjologiczny,

zachodzący się u człowieka już w wieku średnim i nasilający się z upływem czasu – zjawisko dynamiczne przebiegające w czasie.

Starzenie się to zmniejszenie zdolności do odpowiedzi na stres środowiskowy, które pojawia się w organizmach wraz z upływem czasu, naturalne i nieodwracalne nagromadzenie się uszkodzeń wewnątrzkomórkowych, przerastające zdolności organizmu do samonaprawy.

Starzenie się: stopniowo postępujące zmniejszanie się rezerw czynnościowych ustroju, utrudniające adaptację do zmian środowiskowych i prowadzące do pogarszania się sprawności organizmu.

Starzenie się: proces fizjologiczny, który pojawia się wraz z wiekiem. Charakteryzuje się stałym zmniejszaniem aktywności biologicznej organizmu oraz mniejszą zdolnością do regeneracji i przystosowywania się do nowych warunków.

O szybkości starzenia się decydują:

• czynnik genetyczny (w dużej mierze),

• czynniki zewnętrzne, takie jak: stres, przebyte choroby, niewłaściwe odżywianie, miejsce zamieszkania,

• proces przyspieszają także: palenie papierosów, częste choroby, praca w szkodliwych warunkach.

• pogodne podejście do życia, satysfakcja z pracy i z rodziny, aktywny tryb życia i zdrowe odżywianie się potrafią znacznie opóźnić proces starzenia się i uczynić tę część życia bardziej radosną.

Starość biologiczna może stanowić efekt starzenia:

• pomyślnego,

• zwyczajnego

• patologicznego.

Biologiczne starzenie się organizmu, bez względu na sposób rozpatrywania, jest powszechne, dotyczy bowiem każdego.

P. Baltes wprowadził podział starości na dwie fazy, określając je mianem trzeciego i czwartego wieku:

• trzeci wiek stanowi wczesną fazę starości,

• czwarty wiek jest jej późnym okresem (po 75. rż.).

Pacjent geriatryczny to osoba, która ukończyła 65 lat, u której stwierdzono zespół nakładających się na siebie chorób typu in-aging lub off-aging.

Typ in-aging to choroby, które przebiegają odmiennie i nietypowo dla procesu starzenia.

Schorzenia te pojawiają się już w młodszych grupach wiekowych, ale w późniejszym wieku mają inny przebieg. Wśród nich dominują choroby układu sercowo-naczyniowego (70% tych chorób stanowi zdiagnozowane u pacjentów nadciśnienie tętnicze).

Typ off-aging to schorzenia typowe dla wieku starszego tzw. wielkie zespoły geriatryczne, zalicza się do nich: osteoporozę, otępienie, depresję, zespół słabości, upadki, zaburzenia funkcji zwieraczy oraz u pacjentów leżących odleżyny.

Proces starzenia się zachodzi nieuchronnie, ale własnym postępowaniem można wpływać na dłuższe zachowanie sprawności psychofizycznej oraz niezależności od otoczenia.

Zmiany fizjologiczne w procesie starzenia zachodzą zarówno na poziomie komórek, tkanek, jak i narządów. W konsekwencji powodują widoczne pogarszanie się motoryczności człowieka. Możemy do nich zaliczyć między innymi:

 zmiany struktury tkanki łącznej (spadek elastyczności kolagenu),

 zmniejszenie elastyczności mięśni, ścięgien i więzadeł,

 zużywanie się powierzchni stawowych,

 zmniejszanie ruchomości stawów,

 spadek masy mięśni szkieletowych (sarcopenia),

 wzrost zawartości tkanki tłuszczowej,

 spadek beztłuszczowej masy ciała,

 spadek sztywności tkanki kostnej,

 pogorszenie koordynacji mięśniowo-nerwowej,

 mniejsza płynność i elastyczność ruchu,

 rozpad kombinacji motorycznych (brak możliwości wykonania kombinacji ruchowych),

 wydłużony czas reakcji, spowolnienie ruchów,

 obniżenie możliwości uczenia się i chęci podejmowania nowych ruchów (neofobia),

 gorsza sprawność zmysłów

W tym okresie zanika chęć do ruchu (mówimy o tzw. lenistwie ruchowym) oraz zwiększa się odsetek osób chorujących. Zgodnie ze statystykami, wiek życia w zdrowiu wynosi obecnie w Polsce 64 lata. Przeważnie od 45 roku życia krzywa fizjologiczna obniża się gwałtownie, a od nas samych zależy, w jakim tempie będzie przebiegał ten proces. Z badań naukowych

przeprowadzonych w różnych krajach europejskich, również w Polsce, wynika, że zdrowie zależy w 16% od czynników związanych z dziedziczeniem genetycznym, w 21% od

czynników środowiskowych, w 10% od opieki medycznej i aż w 53% od stylu życia. Z tego powodu tak istotne jest prowadzenie aktywnego stylu życia.

Wpływ czynników niekorzystnych na przebieg starzenia się.

Stres – czynnik bardzo niekorzystny, prowadzący do wielu chorób i mocno przyspieszający proces starzenia się jest. Przewlekły stres powoduje wyczerpanie organizmu, obniżenie ogólnej odporności, prowadzi do nadżerek czy owrzodzeń błony śluzowej żołądka.

Negatywne działanie stresu u ludzi starszych nasila się szczególnie po stracie bliskiej osoby.

Obniża się wtedy działalność limfocytów T oraz zmniejsza się liczba i aktywność komórek NK, co skutkuje często powstawaniem nowotworów. Ciągłe stresy są również jedną z przyczyn powstawania cukrzycy, udarów mózgu, zawałów serca oraz chorób o podłożu autoimmunologicznym.

Palenie papierosów – bardzo degeneracyjny czynnik dla organizmu ludzkiego. Duże dawki nikotyny hamują czynność ośrodkowego układu nerwowego i powodują porażenie ośrodków oddechowych. U palaczy wielokrotnie częściej występują choroby naczyń krwionośnych, rak płuc, języka, czy krtani oraz choroba pęcherza moczowego, choroba Buergera. Ludzie palący tytoń starzeją się znacznie szybciej; dotyczy to szczególnie kobiet, u których szybciej

pojawiają się zmarszczki.

Ruch – zapobiega niepełnosprawności i chorobom wieku starszego. Podstawowy element profilaktyki. Może to być np. udział w określonych zajęciach ruchowych, które dostosowuje się do aktualnych możliwości zdrowotnych, sprawności ruchowej, wydolności ogólnej, motywacji i doświadczenia, a nie do wieku. Aktywność może mieć formę rekreacyjną, indywidualną, grupową, w zależności od upodobań czy możliwości danej osoby. Główny jej cel polega na zwalnianiu procesów starzenia się, utrzymaniu sprawności funkcjonalnej (samoobsługa, lokomocja i niezależność gospodarcza) oraz uniezależnieniu się od otoczenia.

Profilaktyka powinna mieć charakter kompleksowy i łączyć aktywność ruchową ze zmianą stylu życia, nawyków żywieniowych, odrzuceniem używek oraz aktywnością w środowisku społecznym. U osoby w starszym wieku praca w charakterze wolontariusza może poprawić nie tylko kondycję fizyczną, ale również psychiczną – poprzez pomoc drugiemu człowiekowi osoba pomagająca odczuwa satysfakcję z powodu bycia potrzebnym.

Właściwe odżywianie się – obecnie większość chorób powstaje częściej z powodu przejadania się niż z niedożywienia. Szczególnie u ludzi starszych, kiedy wydatek

energetyczny jest coraz mniejszy - jeżeli podaż pokarmu się nie zmienia, powstaje otyłość.

Główne czynniki powodujące otyłość, to mała aktywność fizyczna oraz dieta bogata w tłuszcze. Są to także główne przyczyny cukrzycy II stopnia, choroby nadciśnieniowej oraz miażdżycy. Zwiększona masa ciała przy małej aktywności fizycznej w dużym stopniu obciąża stawy kolanowe, stawy biodrowe oraz kręgosłup w odcinku lędźwiowo-krzyżowym. W rezultacie następuje ich zwyrodnienie i ból. Dlatego bardzo ważne jest utrzymywanie w starszym wieku odpowiedniej aktywności fizycznej. Może to być uprawianie dowolnej dyscypliny sportowej, długie spacery, praca fizyczna na działce. Różne formy aktywności fizycznej powodują szybsze spalanie kalorii, obniżenie masy ciała, przez co zmniejszają ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia oraz cukrzycy. Dzięki szybszemu krążeniu krwi zwiększa się również poziom tlenu i składników w tkankach. Ruch przyczynia się do

lepszego ukrwienia i odżywiania stawów, na skutek czego, poprawia się ich ruchomość i zmniejsza się tendencja do zwyrodnienia. Dzięki obciążeniu mięśni następuje lepsze wchłanianie wapnia przez kości, co wpływa na wzrost ich wytrzymałości, zapobiega osteoporozie oraz urazom mechanicznym. Intensywny wysiłek fizyczny powoduje wytwarzanie endorfin przez mózg, przez co poprawia się samopoczucie człowieka oraz obniża skłonność do depresji. Dzięki wysiłkowi fizycznemu następuje lepsze dotlenienie mózgu, poprawa pamięci oraz poprawa kondycji psychoruchowej. W konsekwencji, dzięki dużej aktywności fizycznej człowiek jest aktywny do końca życia, nie potrzebuje pomocy i opieki, jest zdolny do samoobsługi, a często jest także w stanie pomagać innym. W ten sposób zwiększa się jego zadowolenie z życia i świadomość, że cały czas jest potrzebny i użyteczny.

PRZEBIEG PROCESU STARZENIA:

Proces starzenia zachodzący bez współistnienia chorób określa się jako starzenie zwyczajne (naturalne). Jest to proces fizjologiczny, w przebiegu którego charakterystyczne jest:

• zmniejszenie aktywności biologicznej komórek,

• spowolnienie procesów regeneracyjnych,

• spadek zdolności adaptacyjnych i odporności na stres.

Przebiega z widocznymi i odczuwalnymi stratami, deficytami, bez widocznej patologii.

Przebieg procesu starzenia wolniejszy od spodziewanego określa się pozytywnym,

pomyślnym (succesfull aging) – najbardziej optymalny z możliwych przebiegów starzenia:

• wolny od patologii,

• kształtowany pozytywnie przez uwarunkowania zewnętrzne,

• minimalnych deficytach fizjologicznych, psychologicznych i społecznych przypisywanych wiekowi chronologicznemu.

Starzenie przyspieszone (patologiczne) – proces starzenia, któremu towarzyszą choroby.

Wyraża się w wyraźnym spadku funkcji narządowych w wyniku nakładających się chorób, które w konsekwencji prowadzą do przedwczesnej śmierci.

Procesy starzenia się organizmu mają ścisły związek z:

• trybem życia,

• nawykami i nałogami,

• sposobem odżywiania,

• aktywnością fizyczną i psychiczną,

• stanem hormonalnym

• umiejętnością reagowania na stresy.

Na wydłużanie się życia ludzkiego wpływają:

• ogólny rozwój cywilizacyjny,

• osiągnięcia medycyny,

• poprawa jakości leczenia i opieki nad osobami starszymi,

• ogólna poprawa warunków życia,

• większa świadomość zdrowotna przejawiająca się w dbaniu o zdrowie i preferowaniu zachowań prozdrowotnych.

Styl życia w starości – uwarunkowany nabytą wcześniej postawą wobec własnego zdrowia oraz nawykami dotyczącymi:

• prawidłowego odżywiania,

• aktywności fizycznej,

• umiejętności radzenia sobie ze stresem

• ograniczenia stosowania używek.

Zachowania zdrowotne osób starszych pozostawiają wiele do życzenia:

• błędy żywieniowe,

• niska aktywność fizyczna,

• wynikające z nich implikacje dla zdrowia to najczęstsze obszary zachowań antyzdrowotnych.

W okresie starzenia się i starości pojawiają się problemy:

• zdrowotne,

• pielęgnacyjno-opiekuńcze,

• psychologiczne,

• społeczne,

• ekonomiczne i inne.

Złożoność tych problemów wymaga wielokierunkowego podejścia i organizacji pomocy dla osób starszych.

Specyfiką opieki geriatrycznej w Polsce i na świecie jest:

• podejmowanie działań w kierunku utrzymania niezależności życiowej (independency) tej populacji wiekowej,

• wczesne wykrywanie schorzeń,

• leczenie i rehabilitacja.

Zgodnie z zaleceniami WHO również:

• promowanie zdrowia oraz pomyślnego starzenia,

• poszukiwanie skutecznych metod profilaktyki schorzeń i dolegliwości w późnej dorosłości.

Ważne zadanie! Wczesne diagnozowanie czynników wpływających na ograniczenie samodzielności przez objęcie ludzi starszych:

• programami profilaktycznymi,

• promocją zdrowia,

• leczeniem przyczynowym schorzeń

• rehabilitacją

• jak najszybszym usprawnianiem.

PROCES STARZENIA SIĘ CZŁOWIEKA PRZEBIEGA CO NAJMNIEJ W TRZECH PŁASZCZYZNACH:

• biologicznej,

• psychologicznej

• społeczno-socjalnej.

Płaszczyzna biologiczna.

Prekursorem w tej dziedzinie był filozof angielski Francis Bacon (1561–1626), głosił, iż

„poprzez systematyczne badanie procesów starzenia się można będzie wykryć przyczyny

starości”. Podobne poglądy głosili inni ówcześni uczeni. Ilia Mieczników głosił tezę o zatruciu organizmu, który nie potrafi radzić sobie z wydalaniem toksyn jako przyczynę starzenia się i starości. Wybitna uczona Olha Bogomolets przyczyn starzenia doszukiwała się w zmianach dokonujących się w tkance łącznej. Obecny rozwój gerontologii pozwala na wyodrębnienie wielu czynników mających wpływ na proces starzenia. Należą do nich czynniki psychologiczne, społeczne a także choroby.

Scharakteryzowane w perspektywie biologicznej zmiany zachodzące w organizmie, są niejednokrotnie przyczyną upośledzenia sprawności fizycznej i wielu chorób. Przedmiotem uwagi społeczeństwa jest opóźnianie procesu starzenia poprzez propagowanie działań profilaktycznych. Realizacja owych działań to aktywny tryb życia, zdrowe odżywianie, eliminacja hałasu i stresu. Starość i związana z nią niesprawność fizyczna powoduje

degradację społeczną ludzi starych. Problemy te stawiają przed społeczeństwem stworzenie optymalnych warunków pomocy instytucjonalnej i środowiskowej.

Patologię wieku starczego cechuje wielochorobowość. Oznacza to, iż rzadko występuje tylko jedna jednostka chorobowa. Przeważają choroby przewlekłe, o wieloletnim przebiegu.

Najczęściej występującą chorobą wieku starczego jest miażdżyca, której istotą jest zwężenie światła tętnic przez złogi cholesterolu i wapnia. Powikłaniem miażdżycy jest pogorszenie ukrwienia narządów i tkanek, co powoduje przyśpieszenie procesu starzenia. W drugiej połowie życia powikłania miażdżycy stają się przyczyną wielu groźnych a często

śmiertelnych chorób. Należą do nich zawał serca, udar mózgu, zator tętniczy, niewydolność serca i nerek oraz otępienie starcze.

Sfera biologiczna:

• Deficyty w samodzielności w podejmowanych aktywnościach życiowych. Dotyczą podstawowych czynności codziennych: ubierania, toalety, przyjmowania posiłków, kontroli zwieraczy, korzystania z toalety (badane podstawową skalą ADL).

• Deficyty w samodzielności dotyczące złożonych czynności codziennych (IADL).

• Ograniczenie mobilności, ograniczenia ruchowe (badanie m.in. skalą Barthel).

• Unieruchomienie z powodu schorzeń, przebywanie w obrębie łóżka ze wszystkimi konsekwencjami tego stanu.

• Występowanie trudności w przygotowywaniu i przyjmowaniu posiłków.

• Występowanie różnorodnych dolegliwości bólowych.

• Występowanie duszności wysiłkowej i/lub spoczynkowej utrudniającej podejmowanie czynności dnia codziennego.

• Występowanie różnych zaburzeń ze strony układu pokarmowego.

• Zaburzenia funkcji wzroku i słuchu.

• Utrudniony kontakt słowny i komunikacja.

• Zaburzenia snu, bezsenność.

• Występowanie dysfunkcji zwieraczy i ryzyka upadków.

• Wysokie ryzyko wystąpienia odleżyn lub aktualne ich występowanie.

Starzenie w perspektywie psychologicznej oznacza zmiany, jakie pojawiają się pod wpływem czasu w osobowości, życiu emocjonalnym i duchowym człowieka. Proces ten przebiega pod wpływem zmian biologicznych zachodzących w całym organizmie człowieka, a zwłaszcza w mózgu. Zaburzenia w fizjologii pracy mózgu powodują osłabienie funkcji postrzegania, słuchu i wzroku. Powoduje to utrudniony kontakt ze światem zewnętrznym.

Pojawiają się także zaburzenia pamięci krótkotrwałej oraz spowolnienie czasu reakcji.

W okresie starości człowiek rozumie otaczający go świat często przez pryzmat swoich

doświadczeń, z drugiej strony utrudniony kontakt ze światem spowodowany jest zaburzeniem fizjologii pracy mózgu. Konsekwencją tego jest poczucie osamotnienia i zawężenie kręgu zainteresowań. Częstym objawem starzenia się jest wzmożona drażliwość, zmienność nastroju, płaczliwość lub oziębłość uczuciowa. Objawy te są wynikiem zmniejszonej zdolności przystosowawczej do zmian zachodzących w otoczeniu.

Proces starzenia jest zależny w dużym stopniu, od sposobu, w jaki człowiek będzie pełnił nowe role społeczne, jaka będzie jego pozycja w rodzinie oraz od postaw wobec ludzi starych panujących w społeczeństwie. Ważna jest również postawa, jaką przyjmie człowiek wobec starości.

Sfera psychiczna:

• Występowanie zaburzeń nastroju.

• Występowanie zaburzeń depresyjnych.

• Występowanie zaburzeń pamięci, koncentracji uwagi.

• Niska samoocena i poczucie niższej wartości.

• Brak akceptacji siebie, swojego zmieniającego się wyglądu.

• Poczucie bezradności.

• Odczuwanie stopniowej utraty energii życiowej.

• Stopniowa utrata poczucia bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego.

• Lęk przed śmiercią.

Starzenie społeczne jest zależne zarówno od człowieka, który znajduje się w okresie starości, jak i środowiska społecznego. Ważną rolę odgrywają role rodzinne pełnione w okresie

starości. Najczęściej jest to rola babci i dziadka. Pomoc w wychowywaniu wnuków pozwala czuć się potrzebnym i użytecznym. Szerokie kontakty z rówieśnikami, hobby dają możliwość miłego spędzenia czasu i pozwalają na rozwój zainteresowań. W naszym społeczeństwie obserwuje się obniżenie pozycji społecznej człowieka starego jako osoby niepracującej zawodowo i utrzymującej się najczęściej ze skromnej emerytury. Pozytywne kreowanie obrazu starości jest konieczne, aby ludzie starsi mogli godnie przeżyć ostatni etap swojego życia.

Sfera społeczna:

• Występowanie uczucia osamotnienia i samotności, wdowieństwo.

• Poczucie wyobcowania społecznego.

• Trudności w porozumieniu i kontaktach międzyludzkich, np. w rodzinie.

• Brak opieki ze strony najbliższych osób.

• Lęk o zdrowie i życie własne oraz najbliższych osób.

• Konieczność sprawowania opieki nad współmałżonkiem lub inną osobą, obciążenie opieką.

• Problemy ekonomiczne

ROLE SPOŁECZNE

W okresie starości następuje zmiana ról zawodowych, rodzinnych i społecznych, otwierają się nowe perspektywy dalszego rozwoju człowieka.

Role społeczne ludzi starych i sposób ich pełnienia:

• role zawodowe,

• role rodzinne,

• role sąsiedzkie i towarzyskie,

• rola członka wspólnoty religijnej,

• rola użytkownika czasu wolnego.

Role zawodowe – po osiągnięciu wieku emerytalnego część osób starszych nie decyduje się na przejście na emeryturę i nadal kontynuuje role zawodowe.

Role rodzinne – to przede wszystkim zmiany w życiu rodzinnym mężczyzn, którzy więcej czasu poświęcają wnukom, a także aktywności w obrębie gospodarstwa domowego.

Role sąsiedzkie i towarzyskie – najbardziej intensywnie przebiegają w pierwszych latach po przejściu na emeryturę.

Rola członka wspólnoty religijnej – w wymiarze społecznym realizacja tej roli wiąże się z udziałem w praktykach religijnych.

Rola użytkownika czasu wolnego – na ogół sprowadza się do uczestnictwa w kulturze i innych formach wypoczynku.

Późny wiek dojrzały to okres wielu wyzwań, jakie niesie ze sobą starość. Wyzwania te, to przede wszystkim umiejętność dostosowania się do zmian związanych z wiekiem. Podjęcie nowych ról społecznych w związku z przejściem na emeryturę, przystosowanie się do sytuacji śmierci współmałżonka, pogorszenie stanu zdrowia i sprawności fizycznej stanowią główne problemy ludzi starych. Przystosowanie do nowej rzeczywistości zależy w dużej mierze od osobowości człowieka, która różni się u poszczególnych osobników.

A. Zych wyróżnia pięć różnych postaw ludzi starych. Tak charakteryzuje kolejne postawy:

• Postawa konstruktywna

• Postawa zależności

• Postawa obronna

• Postawa wrogości

• Postawa wrogości skierowana na samego siebie Możliwości intelektualne ludzi starszych

Dość powszechny jest stereotyp bazujący na przekonaniu, że możliwości intelektualne ludzi starszych są dużo mniejsze niż ludzi będących na wcześniejszym etapie życia. Stereotyp ten w przekonaniu Zofii Szaroty wynika z badań, które zakorzeniły się głęboko w opinii

społecznej, wedle których człowiek po ukończeniu 25 roku życia nie jest w stanie nauczyć się niczego nowego. Z. Szarota w swojej książce Gerontologia społeczna i oświatowa: zarys problematyki przytacza twierdzenia i wyniki badań osób zajmujących się tą problematyką, które obalają powyższą tezę, przytacza również wyniki badań nad dynamiką ludzkiej

inteligencji, które pokazują, że „inteligencja płynna obniża się wraz z wiekiem, jednak jej ubytki są z nadwyżką kompensowane możliwościami wykorzystywania inteligencji skrystalizowanej. Inteligencja skrystalizowana dominuje w późnym okresie życia nad inteligencją płynną. Głównymi cechami inteligencji w podeszłym wieku są mądrość płynąca ze zgromadzonego doświadczenia, umiar, rozwaga, spokój, ostrożność kształtujące iście stoicki styl życia”.

O tym, że możliwości intelektualne osób starszych są nadal duże pokazuje H. C. Lechman, który zauważył, że poeci piszą najlepsze wiersze pomiędzy 25. a 29. oraz 80 a 84. rokiem życia; z kolei prozaicy sukces osiągają najczęściej w wieku 35– 43 lat oraz później między 60. a 64. rokiem życia; jeśli chodzi natomiast o sztukę plastyczną, to progres występuje pomiędzy 30 a 40. oraz po 70. roku życia artystów, a w przypadku muzyków są to etapy:

około 30. roku życia i po ukończeniu 70 lat. Filozofowie z kolei są najbardziej aktywni naukowo między 35. a 40. rokiem życia i po ukończeniu 80 lat.

DEMOGRAFIA

Proces starzenia się ludności — przyczyny, etapy, konsekwencje

Ubiegły wiek – znaczące przemiany w strukturze demograficznej w Polsce i na świecie – przejście od wysokiego wskaźnika urodzin i zgonów do niskiego poziomu przyrostu naturalnego i jednocześnie niskiego wskaźnika śmiertelności. Prognozy demograficzne przewidują dalszy wzrost liczby osób w późnej starości, zwłaszcza po 80. rż.

Proces starzenia się ludności — przyczyny

Proces postępującego starzenia się ludności, czyli wzrost odsetka osób powyżej 60

(europejska granica wiekowa) lub 65 roku życia (propozycje ONZ akceptowane w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii) jest nieuniknioną konsekwencją przemian dwóch składowych ruchu naturalnego — rozrodczości i umieralności. W ciągu ostatnich 250 lat wszystkie społeczeństwa Europy (i prawie wszystkie społeczeństwa świata) przeżyły zmianę systemu reprodukcji (odtwarzania się) ludności: od reprodukcji rozrzutnej z wysokim

natężeniem urodzeń i zgonów, do reprodukcji oszczędnej z niską rodnością i umieralnością.

Powyższe przemiany w syntetyczny sposób ujęto w koncepcji przejścia demograficznego i towarzyszących temu przejściu dwóch innych, długookresowych zmianach: w przejściu epidemiologicznym i przejściu zdrowotnym.

Teoria przejścia demograficznego opisuje proces przemian reprodukcji ludności (ryc.). W okresie przedtranzycyjnym (niekiedy zamiast pojęcia „przejście” używa się terminu

„tranzycja”) życie ludzkie było narażone na stałe, wysokie ryzyko zgonu, które w okresach klęsk żywiołowych (susze, powodzie, nieurodzaje), epidemii i wojen dodatkowo wzrastało.

W rezultacie noworodek miał wtedy przed sobą około 25-30 lat życia, głównie w wyniku wysokiej umieralności w pierwszych latach życia (ok. 1/4 noworodków umierało w 1 roku, a ok. 1/2 nie dożywała wieku 20 lat). Aby w takich warunkach zapewniona była równowaga ekologiczna (tj. pełne wykorzystanie zasobów dostępnych danej populacji) i jednocześnie zastępowalność pokoleń, kobieta musiała wydać na świat średnio 6-8 dzieci. W efekcie udział w populacji osób w podeszłym wieku pozostawał na niskim poziomie (ok. 4-6% osób w wieku 60 lat i starszych). W drugiej połowie XVIII wieku miał miejsce postęp w zakresie

„twardych” (obiektywnych) oraz „miękkich” (mentalnych) determinant stanu zdrowia i umieralności ludzi. Opanowanie nowych technik pozyskiwania żywności, rozwój

technologiczny w sferze ochrony zdrowia, powolne rozprzestrzenianie się racjonalistycznego (szukającego logicznych, pozbawionych wpływu czynnika ponadnaturalnego determinant stanu zdrowia) i demokratycznego (uznającego, że zdrowie i długie życie jest dobrem niezbędnym dla każdego, nie tylko dla warstw wyższych) spojrzenia na świat doprowadziły do powolnego obniżania się wskaźników umieralności. Rodność pozostała bez zmian, lecz łącznym efektem był najpierw spadek (rezultat relatywnie szybkiego zmniejszenia się prawdopodobieństwa zgonu w pierwszych latach życia), a następnie wzrost odsetka osób w podeszłym wieku (efekt obniżania się wskaźników umieralności u osób w średnim i starszym wieku). Kolejny etap przejścia demograficznego wiąże się z szybkim obniżaniem się rodności przy jednoczesnej powolnej redukcji współczynników zgonów, zwłaszcza wśród ludzi w wieku średnim i starszym. Działa tu mechanizm dążenia do równowagi ekologicznej (ludność

— dostępne zasoby) ograniczający tempo wzrostu liczby ludności. Niezależnie od typu motywacji do limitowania liczby potomstwa, konsekwencją takiego zachowania było zwiększenie się liczby osób w starszym wieku. Równolegle z tranzycją demograficzną (i w ścisłym z nią powiązaniu) zachodzą dwa inne przejścia:

Przejście epidemiologiczne:

• zmiana podstawowych przyczyn zgonów — od dominacji chorób zakaźnych i pasożytniczych do przewagi chorób degeneratywnych (związanych z procesem kumulacji losowych uszkodzeń występujących w organizmie) i cywilizacyjnych

(związanych ze stylem życia, nadużywaniem „antystresorów”, zanieczyszczeniem środowiska);

• zmiana rozkładu zgonów wg wieku — od dominacji zgonów występujących w pierwszych m-cach i latach życia do przewagi zgonów występujących w 7., 8., 9.

dekadzie życia.

Przejście zdrowotne może być utożsamione z:

• demokratyzacją i upublicznieniem medycyny (odejściem od uznania, że zdrowie zależy jedynie od osobistej woli jednostki i jej zasobności),

• zmianą jej celu (od ingerowania w przypadkach ciężkich chorób do przeciwdziałania ich występowaniu),

• skuteczności (np. dzięki rozwojowi technologii, farmakologii) i modelu (od modelu socjomedycznego — uznającego jedność umysłu i ciała — przez biomedyczny — skoncentrowany na terapii ciała, bez uwzględniania kontekstu choroby — z powrotem do socjomedycznego).

Konsekwencją tych przejść jest wydłużanie się trwania ludzkiego życia, a jednocześnie poprawa stanu zdrowia ludności i odraczanie momentu pojawiania się chorób chronicznych Po zakończeniu przejścia demograficznego w ostatnich dekadach nastąpił niespodziewany etap rozwoju demograficznego, nazywany czasami „drugim przejściem”. Najważniejszym jego przejawem jest utrzymywanie się w długim okresie natężenia urodzeń na poziomie niegwarantującym prostej zastępowalności pokoleń, czyli nadwyżka liczby zgonów nad liczbą urodzeń. W konsekwencji wzrasta znaczenie licznych pokoleń urodzonych kilka dekad temu.

Dwa podstawowe źródła starzenia się ludności: tak zwane starzenie się od dołu piramidy wieku ludności i starzenie się od góry tejże piramidy.

W pierwszym przypadku proces starzenia się ludności jest konsekwencją szybkiego spadku liczby urodzeń i tym samym relatywnego wzrostu znaczenia ludności w starszym wieku.

W przypadku drugim źródłem starzenia się populacji są przemiany umieralności — wzrost liczby bezwzględnej osób w podeszłym i bardzo podeszłym wieku związany ze zwiększeniem prawdopodobieństwa przeżycia wcześniejszych etapów życia.

Dotychczas ważniejszą przyczyną procesu starzenia się ludności było ograniczanie dzietności, choć wiele wskazuje na to, że w przyszłości wraz z dalszą, szybką redukcją umieralności

(głównie wśród osób starszych) będzie wzrastać znaczenie starzenia się populacji „od góry piramidy wieku”. Przy porównywalnej relatywnej zmianie poziomu dzietności (2,0 do 0,8) i umieralności (30 lat do 80 lat) znacznie większy jest wpływ zmiany płodności na poziom zaawansowania procesu starzenia się ludności. Niższy poziom umieralności odnotowywany w populacji kobiet jest przyczyną tego, że zbiorowość kobiet we współczesnych

społeczeństwach charakteryzuje się wyższym stopniem zaawansowania procesu starzenia się ludności niż populacja mężczyzn (np. w Polsce w 2003 roku udział osób w wieku 60 lat i więcej wynosił wśród kobiet 19,9% natomiast wśród mężczyzn 13,9%).

Proces starzenia się ludności —etapy

W ramach długookresowego procesu zmiany struktury wieku ludności można wyodrębnić kilka logicznych etapów. Pierwszy z nich charakteryzuje się odmłodzeniem struktury wieku ludności. Dopiero kolejne sekwencje tego procesu związane są ze starzeniem się ludności — początkowo powolny, później szybki wzrost odsetka seniorów jako konsekwencja starzenia się „od dołu piramidy wieku”, natomiast na późniejszym etapie, pod koniec przejścia demograficznego szybki wzrost odsetka wynikający ze starzenia się „od góry”. Wraz z pojawieniem się redukcji umieralności wśród starszych grup wiekowych rozpoczyna się niezwykle ważny etap — tak zwane podwójne starzenie się ludności — wzrost w ramach populacji seniorów udziału „starych starych”, a następnie „najstarszych starych”. W przyszłości spodziewany jest szybki wzrost liczby osób najstarszych, z najbardziej

dynamiczną zmianą liczby stulatków (niektórzy mówią o „eksplozji stulatków”). Na przebieg procesu starzenia się ludności czasami wpływają zdarzenia nadzwyczajne. W polskich

warunkach takim zdarzeniem była II wojna światowa — przyspieszony wzrost odsetka osób w podeszłym wieku w najbliższych dekadach będzie uwarunkowany osiąganiem wieku 60 lat przez duże liczebnie generacje urodzone w okresie powojennej kompensacji urodzeń (tj. w latach 1946-1960).

Proces starzenia się ludności — konsekwencje

Wieloaspektowy charakter: w sferze ekonomii, opieki zdrowotnej, relacji

międzypokoleniowych w społeczeństwie i w rodzinie. Według najnowszej prognozy

demograficznej Głównego Urzędu Statystycznego (2003 r.) opracowanej na lata 2003-2030 liczba ludności Polski ma się zmniejszyć z 38,3 mln w 2000 roku do 35,7 mln w 2030 roku (tj. o 6,7% stanu początkowego). Jednocześnie liczba osób w wieku poprodukcyjnym wzrośnie o 3,9 mln, czyli o 69,6% .

1. Z punktu widzenia ekonomii podstawowe znaczenie ma zwiększające się obciążenie ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku poprodukcyjnym – współczynnik obciążenia ekonomicznego określający stosunek ludności w wieku poprodukcyjnym (kobiety > 60 lat, mężczyźni > 65 lat) do ludności w wieku produkcyjnym (kobiety 18-59 lat, mężczyźni — 18-64 lat). Stosunek ten ma się zwiększyć w Polsce pomiędzy 2002 a 2030 rokiem z 24 osób w wieku poprodukcyjnym przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym na 43. Oznacza to, iż chcąc utrzymać wysokość świadczeń emerytalno-rentowych i poziom opieki zdrowotnej seniorów, należy oczekiwać zwiększonych obciążeń fiskalnych nakładanych na wynagrodzenia i na wydatki ponoszone głównie przez osoby aktywne zawodowo.

Nowe zadania przed systemem opieki zdrowotnej – osoby starsze częściej są pacjentami otwartych i zamkniętych placówek ochrony zdrowia. Szacunki dotyczące finansowych potrzeb systemu opieki zdrowotnej mówią o konieczności realnego wzrostu wydatków w najbliższym dwudziestoleciu o 13% tylko w celu utrzymania świadczeń medycznych na stałym, obecnym poziomie. Z uwagi na starzenie się ludności wzrośnie przede wszystkim zapotrzebowanie na procedury geriatryczne.

2. Konsekwencją starzenia się ludności jest również zmiana relacji

międzypokoleniowych, zarówno w społeczeństwie, jak i w rodzinie. W ramach społeczeństwa pojawia się z jednej strony „nowa waloryzacja” seniorów

(dowartościowywanie tej grupy ludności jako wyborców czy zasobnych

konsumentów) oraz zachęcanie do wzrostu „społecznej produktywności” tej grupy wiekowej (udział w życiu politycznym, kulturalnym, wolontariacie, przedłużanie okresu aktywności zawodowej). Z drugiej strony mamy do czynienia z

rozprzestrzenianiem się ideologii ageizmu (dyskryminacji ze względu na wiek) opierającej się na wspomnianym wzroście obciążeń podatkowych jako konsekwencji zwiększenia się liczby osób starszych, na kulcie młodości i niedostosowaniu wielu seniorów do szybkiego tempa zmian technologicznych, jakim podlega współczesne społeczeństwo, oraz postrzeganiu pracujących ludzi starych jako „zabierających”

stanowiska pracy bezrobotnej młodzieży.

3. Zmiana pozycji seniorów w rodzinie — z jednej strony wzrasta znaczenie

międzypokoleniowej więzi emocjonalnej i prywatnych transferów intergeneracyjnych (dary rzeczowe i finansowe, użyczanie mieszkania, wzajemna opieka). Z drugiej strony zasada „intymności na dystans” (tj. oddzielnego zamieszkiwania dorosłych przedstawicieli różnych pokoleń) zmniejsza współzależność. W przyszłości zmieni się

demograficzny wymiar rodziny, zmniejszy się prawdopodobieństwo posiadania opiekuna rodzinnego i zwiększy obciążenie takich opiekunów. Zmiany takie

spowodują konieczność dalszego przeformułowania polityki gospodarczej i społecznej (w tym systemu ochrony zdrowia i usług opiekuńczych).

Starzenie się społeczeństwa – wpływ opieki medycznej na długość życia

Na faktyczną długość i jakość życia ogromny wpływ ma sprawność systemu opieki

medycznej i wydajność pracy opieki społecznej. W XXI wieku długość życia zwiększyła się nieporównywalnie bardziej, niż doświadczyła tego ludzkość w przeciągu ponad 2000 lat.

Spowodowała to poprawa warunków:

• sanitarnych,

• mieszkaniowych,

• żywieniowych,

• technologii medycznych.

Lepsza opieka medyczna zmniejszyła umieralność dzieci, przyczyniła się do lepszego

zdrowia i dłuższego życia również osób zaawansowanych wiekowo. Wydłużenie życia można uznać za triumf nowoczesnego społeczeństwa. Powoduje ono ujemne skutki: negatywnie wpływa na rozwój gospodarczy, zatrudnienie, rynki pracy, opiekę zdrowotną i opiekę społeczną.

Potrzebne są działania rozwiązujące problemy związane z finansowaniem zobowiązań emerytur publicznych, brakiem powszechnej dostępności opieki zdrowotnej mogącej spełnić potrzeby rosnącej populacji ludzi starszych. „Od wielu lat obserwuje się rosnący udział osób starszych w konsumowaniu świadczeń placówek opieki zdrowotnej. Rocznie około 70% ludzi starszych korzysta z ambulatoryjnych porad lekarskich”. Coraz większy postęp w technologii medycznej, wraz ze wzrastającymi oczekiwaniami społecznymi co do opieki i leczenia, gwarantują, że wydatki na opiekę zdrowotną dla wszystkich grup wieku będą rosnąć szybciej niż gospodarka w krajach najbardziej rozwiniętych. Ludzie starsi konsumują trzy do pięciu razy więcej usług medycznych niż ludzie młodsi.

Koszty globalnego starzenia się mogą być tak duże, że wiele krajów może nie dać sobie rady ze zrównoważeniem swoich budżetów. Podwyższanie podatków prawdopodobnie nie będzie rozwiązaniem, które przyniesie poprawę sytuacji. Sugeruje się, żeby w związku z tym opiekę nad starszymi ludźmi sprawowali głównie członkowie rodziny. Zwłaszcza, jeśli potrzebna jest

długoterminowa, nieskomplikowana opieka. Starzy ludzie powinni zostawać pod opieką domowników tak długo, jak jest to możliwe. Tylko w przypadku ciężkich, przewlekłych chorób oraz niepełnosprawności rodzina jest zobowiązana skorzystać z profesjonalnej pomocy medycznej dostępnej w szpitalach, domach opieki lub domach starców. Istnieje jednak realne zagrożenie, że takie ustalenia mogłyby wywołać jeszcze większą niechęć do osób starszych i podsycać negatywne nastawienie do nich, kiedy to traktowani są jak ciężar.

Częstą opinią dotyczącą początku starości wśród samych zainteresowanych, czyli ludzi starych, jest stwierdzenie, że stary jest ten, kto traci zdolność przystosowania się do nowych warunków. Wiek jest więc bardzo ważną zmienną braną pod uwagę przy rozpatrywaniu problemów zdrowotnych, które dotyczą zdrowia fizycznego.

Etyka medyczna nie uporała się z problemem jednoznacznego ustalenia priorytetów w związku z racjonowaniem środków medycznych, zaproponowała jednak pewne sposoby rozwiązania tego problemu.

Postawy pielęgniarek wobec chorych w podeszłym wieku

Dbałość o pacjenta wynikająca z wrażliwości na cierpienie, to ciągłe poszukiwanie

i odkrywanie nowych, lepszych rozwiązań dla osób potrzebujących pomocy, rozpoznawanie indywidualnych potrzeb chorego, a także chronienie ludzkiej godności.

Sensem pielęgniarstwa jest „opiekuńcza troskliwość”. Okres choroby dla człowieka może być czasem na przemyślenia, na które w dotychczasowym życiu nie było możliwości. Okres ten umożliwia zrozumienie, co jest najważniejsze w ludzkim istnieniu oraz umożliwia spojrzenie na wiele trudnych spraw z innej perspektywy. Choroba stwarza sytuacje do innego, a zarazem lepszego przeżywania związków międzyludzkich. Od postawy prezentowanej wobec

pacjenta, zależy stosunek pacjenta do choroby i przystosowanie się do nowej, trudnej sytuacji życiowej. Ważnym zadaniem i wręcz obowiązkiem personelu medycznego jest działanie, dla dobra chorego człowieka, a podstawowymi zasadami są:

• życzliwość,

• nieszkodzenie,

• przestrzeganie zasady autonomii pacjenta.

Pracując z osobą starszą potrzebne jest zrozumienie choroby, jej przyczyn i następstw z punktu widzenia pacjenta. Powinno się informować pacjenta o jego stanie zdrowia

i możliwościach leczenia. Pacjent ma prawo sam decydować o podjęciu lub niepodejmowaniu

proponowanego sposobu leczenia i zdanie jego powinno być respektowane. Wyzwaniem dla pielęgniarek, poza kompetencją wykonywanych czynności zawodowych, jest umiejętność współdziałania z pacjentem-partnerem, polegająca na „wciąganiu” go do współpracy w czasie terapii i w okresie zdrowienia. Wzajemne zrozumienie wagi problemu i współdziałanie są wyrazem poszanowania godności i autonomii chorego. Pacjent wymaga kontaktu słownego, powinno się zatrzymać „przy nim”, gdyż cierpienie duszy niekiedy jest trudniejsze do przetrwania niż ból fizyczny ciała.

Pacjenci powinni także przejawiać zainteresowanie swoimi prawami, ponieważ

systematyczne egzekwowanie ich przyczyni się do podniesienia jakości świadczonych usług, zmieni podejście do pacjenta z przedmiotowego na podmiotowe. Pielęgniarki w postawach wobec pacjentów powinny kierować się poczuciem odpowiedzialności i przestrzegania zasad zapisanych w kodeksie etyki zawodowej.

Podstawowym zadaniem pielęgniarek, jest ochrona zdrowia, ale nigdy pacjent nie może być traktowany jako przypadek kliniczny lub anonimowa jednostka. Człowiek chory powinien być otoczony sympatią i traktowany tak, aby odczuwał, że jest w centrum zainteresowania pracowników ochrony zdrowia.

Pracownicy wykonujący zawody medyczne powinni chronić swoich podopiecznych przed doznaniem krzywdy w sytuacjach, gdy sami nie mogą tego czynić ze względu na wiek, chorobę czy stan umysłu. Zasada Hipokratesa – primum non nocere, czyli przede wszystkim nie szkodzić. Współczesne normy postępowania pielęgniarek muszą być dostosowane i zgodne ze społecznymi potrzebami. W epoce cywilizacji technicznej i rosnącego braku czynników humanistycznych zalęknieni chorzy oczekują, szczególnie od pielęgniarek będących najbliżej nich, postawy pełnej wyrozumiałości, życzliwości, a ponad wszystko poszanowania godności osobistej. Pacjentowi nie wystarcza tylko świadomość wysokiego poziomu wiedzy personelu i postępu techniki medycznej.

PATOFIZJOLOGIA STARZENIA SIĘ

W drugiej połowie XX wieku w wielu krajach wzrosła średnia długość życia. Główną przyczyną tego zjawiska był postęp nauk biomedycznych i znaczne zmniejszenie

umieralności z powodu chorób, które w dawniejszych czasach były częstymi przyczynami przedwczesnych zgonów. Do wzrostu średniej długości życia (czyli, inaczej rzecz ujmując, odsetka osób dożywających podeszłego wieku) przyczyniły się w głównej mierze:

 stosowanie na dużą skalę aseptyki w położnictwie, co znacznie zmniejszyło umieralność okołoporodową zarówno matek, jak i dzieci

 masowe szczepienia ochronne przeciwko chorobom zakaźnym

 wynalezienie antybiotyków umożliwiających wyleczenie infekcji wcześniej

nieuleczalnych (np. gruźlicy, duru brzusznego, dżumy, bakteryjnych zapaleń płuc itp.) Obserwując statystyczne wskaźniki ŚREDNIEJ długości życia na przestrzeni XX wieku łatwo popaść w optymizm. Należy jednak pamiętać, że udało się jedynie zwiększyć odsetek osób dożywających tzw. górnej granicy życia. W tym samym czasie samej górnej granicy życia nie zdołano zwiększyć nawet o jeden rok. Polski termin "starzenie się" nasuwa skojarzenia z późnym wiekiem i ze starością, co nadaje mu nieco pesymistyczny wydźwięk. W niektórych językach jednak (np. w języku angielskim) rodowód semantyczny słowa oznaczającego starzenie się wskazuje, że proces ten postrzegany jest jako zachodzący w toku CAŁEJ ontogenezy, a nie tylko na końcowym jej etapie.

Specyfika potrzeb pacjentów w podeszłym wieku wynika w większości przypadków ze skumulowanych konsekwencji różnych rodzajów stresu:

 oksydacyjnego

 replikacyjnego

 genotoksycznego

 metabolicznego

 immunologicznego

Stres oksydacyjny – uszkodzenia chemiczne białek, lipidów i kwasów nukleinowych, spowodowane ekspozycją na aktywne formy tlenu.

Stres replikacyjny – zmniejszanie się potencjału replikacyjnego komórek w miarę trwania życia osobniczego. Stres replikacyjny wynika z molekularnej budowy ludzkiego DNA i w dużej mierze jest spowodowany wielokrotnymi replikacjami DNA i skracaniem się telomerów.

Stres genotoksyczny wynika z ekspozycji na mutageny. Efektem są mutacje somatyczne, które mogą znacznie zmieniać fenotyp komórek, powodując np. ich obumieranie albo transformację nowotworową.

Stres metaboliczny – odległe konsekwencje wrodzonych lub nabytych zaburzeń metabolizmu, np. zespół X, zwany także zespołem polimetabolicznym. Czynnikiem

etiologicznym jest wówczas przewlekły (nabyty) hiperinsulinizm, a efekty to m.in.

hiperlipidemia, miażdżyca, upośledzona tolerancja glukozy i utrwalone nadciśnienie tętnicze.

Stres immunologiczny, zwany inaczej antygenowym, w dużej mierze wynika ze stresu replikacyjnego w kontekście regeneracji prawidłowych funkcji układu odpornościowego.

Skumulowane konsekwencje wyżej wspomnianych rodzajów stresu mogą prowadzić w podeszłym wieku do:

 ujawnienia się klinicznej fazy schorzeń, które we wcześniejszym okresie życia były skutecznie kompensowane

 nasilenia się objawów chorób przewlekłych, które rozpoczęły się we wcześniejszym okresie życia

 pojawianiu się nowych chorób lub znacznie zwiększoną zapadalnością na niektóre spośród nich

 cięższego przebiegu chorób, na które można zachorować w każdym wieku (np.

infekcji dróg oddechowych)

Przy DIAGNOSTYCE chorób u osób w podeszłym wieku należy pamiętać, że:

 swoistość niektórych objawów klinicznych może ulec zatarciu

 z diagnozowaną chorobą mogą współistnieć zaburzenia funkcjonowania wielu narządów, co może być przeciwwskazaniem zarówno do pewnych procedur diagnostycznych, jak i leczniczych

 percepcja bólu może być znacznie osłabiona

 ogólnoustrojowe mechanizmy kompensacyjne i obronne mogą być mniej sprawne niż u osób młodych

 nawet przy pomyślnym rokowaniu faza zdrowienia może się znacznie wydłużać.

TEORIE STARZENIA

Teorii starzenia jest wiele, według niektórych źródeł – około trzystu. Teorie próbujące wyjaśnić starzenie się wygodnie byłoby podzielić na:

 TERMODYNAMICZNE (zakładające, że starzenie się to skumulowany wynik ekspozycji na szkodliwe czynniki środowiskowe)

 PROGRAMOWANEGO STARZENIA SIĘ, zakładające iż starzenie się jest procesem

"zaplanowanym przez naturę" i precyzyjnie sterowanym.

TEORIE TERMODYNAMICZNE:

Teoria katastrofy błędów (Orgel 1963r.). Opierała się ona na założeniu, że przyczyną starzenia się są przypadkowe uszkodzenia kwasów nukleinowych i białek, przy czym autor nie przypuszczał, że mogą istnieć mechanizmy biochemiczne, które tego typu błędy potrafią naprawiać. Najsłabsze punkty tej teorii to:

 niemożność racjonalnego uzasadnienia międzygatunkowych, a nawet międzyosobniczych różnic w tempie starzenia się

 niemożność wyjaśnienia trwania gatunku pomimo wymiany pokoleń (czyli powszechnie znanej reguły, że potomstwo na ogół przeżywa rodziców) Teoria tempa życia (Rubner, 1908) zakładała, iż tempo starzenia się jest wprost proporcjonalne do tempa podstawowej przemiany materii (BMR), mierzonej nasileniem glikolizy tlenowej. Zależność taką istotnie znaleziono u zwierząt zmiennocieplnych, ale nie u stałocieplnych.

Teoria stresu oksydacyjnego (Herman, 1959) zakładała, że głównym czynnikiem etiologicznym starzenia się są aktywne formy tlenu, powstające jako nieuchronny produkt uboczny metabolizmu tlenowego. Słabe punkty tej teorii polegały na tym, że:

 nie potrafiła ona wyjaśnić, dlaczego podawanie antyutleniaczy nie zwiększa maksymalnej możliwej długości życia

 nie próbowała wyjaśnić, dlaczego potomstwo na ogół przeżywa rodziców

 nie potrafiła sformułować choćby hipotez dotyczących przyczyn tzw. zespołów progerycznych (takich jak progeria i zespół Wernera)

Teoria mitochonrialna - odmiana teorii wolnorodnikowej, tyle, że zgubnego wpływu wolnych rodników upatrywała właśnie w mitochondriach. Założenie nie było bezzasadne, ponieważ to właśnie w mitochondriach zachodzi metabolizm tlenowy i tam też powstaje najwięcej aktywnych form tlenu. Najsłabsze punkty tej teorii to:

 trudności z wyjaśnieniem międzygatunkowych różnic w tempie starzenia się

 niemożność wyjaśnienia faktu, iż potomstwo przeżywa rodziców (mimo, że w skład zygoty wchodzą... matczyne mitochondria, których "wiek" w momencie zapłodnienia - w świetle tej teorii - powinien być równy wiekowi matki)

Teoria Cutlera (1984) była kompilacją kilku teorii i była jedną z lepiej dopracowanych teorii termodynamicznych. Zgodnie z nią zwierzę danego gatunku żyło tym dłużej, im wyższy był poziom jego endogennych antyutleniaczy w stosunku do ilości zużytego w ciągu życia tlenu.

W oparciu o teorię Cutlera niezmiernie trudno było wyjaśnić długowieczność np. golców afrykańskich (Heterocephalus glaber). Gdyby teoria Cutlera była słuszna, golce powinny były żyć najwyżej 3 do 5 lat. Tymczasem od 30 lat obserwuje się kolonie golców w University of Cape Town i w tym czasie spośród kilkuset obserwowanych osobników zmarły dwa (!!!).

Teoria stresu replikacyjnego (1994) - zasługuje na uwagę, ponieważ jako PIERWSZA spośród wszystkich, i z zadziwiającą prostotą, radziła sobie z wyjaśnieniem:

 większości zmian fenotypowych związanych ze starzeniem się

 przyczyny przeżywania rodziców przez potomstwo

 międzygatunkowych i międzyosobniczych różnic w tempie starzenia się

 intrygującego faktu, iż podawanie egzogennych antyutleniaczy nie jest w stanie wydłużyć maksymalnej długości życia, chociaż wydłuża średnią - patofizjologii zespołów progerycznych

 braku fenotypowych oznak starzenia się u prokariontów

W teorii stresu replikacyjnego bardzo atrakcyjne było to, że z zadziwiającą prostotą potrafiła wyjaśnić niemal wszystkie słabe punkty poprzednich teorii. Ponadto, również z zadziwiającą prostotą i logiką, potrafiła wyjaśnić patogenezę większości zmian fenotypowych

charakterystycznych dla starzenia się. Ukoronowaniem całego szeregu odkryć było odkrycie telomerazy - rybonukleoproteidu odbudowującego telomery. Najpierw wyizolowano ją z komórek nowotworowych i z... plemników. Okazało się, że tylko w tych dwóch lokalizacjach jest w 100 % aktywna - na tyle, ile potrzeba, aby CAŁKOWICIE odbudować wszystkie telomery. Jak się później okazało, wykryto ją również, chociaż w mniejszych ilościach, w komórkach macierzystych i w komórkach podstawnych warstw nabłonków.

Teoria stresu replikacyjnego wykracza daleko poza gerontologię, ponieważ przy jej pomocy próbowano również wyjaśnić przebieg niektórych chorób na pozór nie mających wiele

wspólnego z wiekiem (przewlekłe białaczki, AIDS). Według wyżej wspomnianych hipotez, w czasie kilkuletniego lub kilkunastoletniego okresu "kompensacji" układ odpornościowy skutecznie zwalcza patogen (komórki nowotworowe lub komórki zakażone wirusem HIV) i wtedy przebieg choroby jest bezobjawowy, jednak obciążenie patogenem ponad miarę i zwiększony "turnover" przyspiesza moment wyczerpania limitu Hayflicka przez komórki

immunokompetentne, a wówczas następuje - w zależności od choroby - przełom blastyczny lub pełnoobjawowy AIDS.

Teoria stresu replikacyjnego nie tłumaczy jednak, dlaczego komórki organizmu w ogóle takiemu stresowi podlegają. Gen kodujący ten telomerazę znajduje się we wszystkich

komórkach. Przyczyny represji tego genu w większości komórek somatycznych nie są znane.

TEORIA ZAPROGRAMOWANEGO STARZENIA (proces starzenia sterowany epigenetycznie)

Epigenezą nazywamy zmiany ekspresji genów zależne od wieku, lub niekiedy także od sytuacji metabolicznej (np. od stymulacji lub braku stymulacji przez jakiś hormon lub mediator).

KOMPILACJA W/W TEORII STARZENIA SIĘ

Cały problem z poprzednio zacytowanymi teoriami polega na tym, że żadna z nich nie

wyjaśnia zadowalająco CAŁOKSZTAŁTU procesu starzenia się, a jednocześnie po dokładnej analizie logicznej łatwo zauważyć, że wszystkie one są PO CZĘŚCI prawdziwe. I tak np:

 teorie termodynamiczne są 100% zgodne z prawami fizyki i w tym kontekście można uznać je za uzasadnione, ale nie wyjaśniają zadowalająco ani tak wcześnie

rozpoczynającego się zaniku grasicy ani pojawiania się poszczególnych, wyraźnie odgraniczonych faz ontogenezy, takich jak np. pokwitanie i menopauza

 teoria katastrofy błędów bardzo trafnie opisuje procesy starzenia się materii nieożywionej, ale nie uwzględnia istnienia u żywych organizmów endogennych mechanizmów obrony przed błędami

 teoria stresu replikacyjnego wyjaśnia narządowe i układowe manifestacje starzenia się, ale w żaden sposób nie potrafi wyjaśnić przyczyny represji genu kodującego telomerazę w większości zdrowych komórek

 teorie stresu biochemicznego - nowsze niż teoria katastrofy błędów uwzględniają istnienie mechanizmów obronnych, ale nie wyjaśniają zadowalająco odgraniczonych etapów ontogenezy ani przyczyn spadku wydolności tych mechanizmów wraz z wiekiem.

ŻADNA z powyższych teorii, z wyjątkiem teorii stresu replikacyjnego, nie wyjaśnia dlaczego proces starzenia się NIE WYSTĘPUJE u prokariontów, a przynajmniej nie w takiej formie, w jakiej znamy go u eukariontów.

W odpowiedzi na w/w sprzeczności, nieuchronnie pojawiające się przy kompleksowym analizowaniu dotychczasowych teorii starzenia, w 2007 roku powstała teoria, która przynajmniej część z tych sprzeczności próbuje racjonalnie wyjaśnić. Rozbieżności pomiędzy fragmentarycznymi interpretacjami każdej teorii z osobna znacznie się zmniejszają, jeśli dopuścimy możliwość, że starzenie się może być procesem polietiologicznym,

spowodowanym przez jednoczesne i synergistyczne działanie co najmniej trzech czynników etiologicznych spośród wyżej wymienionych, np. stres biochemiczny, stres replikacyjny, oraz epigenezę zmieniającą ekspresję genów z wiekiem, niezależnie od tego czy taka epigeneza jest zaprogramowana, czy po prostu uwarunkowana (wymuszona) ewolucyjnie.

Warto w tym momencie wspomnieć znane powiedzenie, że "Starzenie się osobnika jest ceną, jaką gatunek płaci za swoją ewolucję - natomiast ŚWIADOMOŚĆ istnienia procesu starzenia się jest ceną, jaką płaci człowiek za swoje człowieczeństwo". Przytaczając zjawiska, z

których wyjaśnieniem nie radziły sobie dotychczasowe teorie, można sformułować następujące stwierdzenia:

1. Starzenie się bez wątpienia podlega drugiej zasadzie termodynamiki. W tym ujęciu niestarzejący się organizm byłby biochemicznym odpowiednikiem perpetuum mobile, czyli nieosiągalnym ideałem (do którego jednak można byłoby asymptotycznie się zbliżać), a postrzeganie prokariontów jako organizmów niestarzejących się mogłoby być wynikiem błędu logicznego w interpretacji ich "tożsamości". W takim ujęciu termodynamicznym starzenie się sprowadzałoby się do stopniowego wzrostu entropii organizmu, śmierć osobnika byłaby momentem krytycznego przekroczenia entropii, a darwinowski mechanizm selekcji naturalnej działałby jak termodynamiczny egzekutor - swego rodzaju "złomowisko

genetyczne", na które trafiają organizmy o tak wysokiej entropii, że zatraciły swoją tożsamość i stały się niezdolne do życia.

2. Nie w każdym przypadku potomstwo przeżywa rodziców. Jest to wprawdzie reguła, ale zdarzają się od niej wyjątki (np. jeśli potomstwo jest obarczone letalną lub subletalną sporadyczną mutacją, która nie występowała u żadnego z rodziców).

3. Sam fakt przeżywania rodziców przez potomstwo można wyjaśnić teorią stresu replikacyjnego. W momencie zapłodnienia następuje kompletna odbudowa telomerów, wyzerowanie zegara biologicznego i od tego momentu dalsze losy embrionu są

zdeterminowane już tylko treścią jego genomu. Potencjał replikacyjny komórek

nowopowstałego organizmu zostaje w 100% odzyskany dzięki telomerazie pochodzącej z plemnika

4. Rozpatrując pkt. 2 w szerszym kontekście można stwierdzić, że zależnie od warunków środowiska każda mutacja może mieć fenotypowy efekt proadaptacyjny, dezadaptacyjny lub obojętny. Stosując u zwierząt laboratoryjnych metody eugeniczne (selekcję sztuczną) i dopuszczając do życia tylko te osobniki spośród potomstwa, których rodzice żyli najdłużej, uzyskano stały przyrost długości życia w kolejnych pokoleniach.

Zintegrowana teoria starzenia (2007) zakłada, że:

 teorie stresu termodynamicznego są prawdziwe na poziomie pojedynczego osobnika.

 teorie programu genetycznego, chociaż absurdalne z subiektywnego punktu widzenia konkretnego osobnika, także mogą mieć podłoże ewolucyjne.

 wiele spośród efektorowych mechanizmów starzenia się działa plejotropowo, tzn. za młodu ułatwiają one przetrwanie, podczas gdy w podeszłym wieku mogą je utrudniać.

 plejotropizm pomaga zrozumieć to, co przez wiele lat uznawano za "program genetyczny", czyli sekwencyjne zmiany ekspresji poszczególnych genów w toku ontogenezy.

Starzenie się jest procesem fizjologicznym, który charakteryzuje przede wszystkim obniżenie aktywności biologicznej komórek, spadek odporności i zmniejszenie zdolności odpowiedzi na różne rodzaje stresu. Komórki tracą zdolności adaptacyjne, co prowadzi do zaburzenia homeostazy zarówno w skórze, jak i w innych narządach. Choć starzenie się jest procesem nieuniknionym, to jednak możemy go opóźnić, niwelując pewne sprzyjające mu czynniki.

Warto jednak przypomnieć trzy podstawowe: teorię genową, telomerową i starzenia przyspieszonego.

INNE TEORIE STARZENIA Teoria genowa

Teoria genowa (genomowa) jako czynniki uszkadzające komórki wskazuje promieniowanie ultrafioletowe, wolne rodniki, a także reaktywne formy tlenu (np. nadtlenek wodoru). Drugim obok uszkodzeń komórkowych procesem powodującym przyspieszone starzenie się są

defekty mechanizmów naprawy DNA. Do tej pory zidentyfikowano około 100 genów

odpowiedzialnych za uruchomienie procesu starzenia się. W procesie dziedziczenia możemy stać się posiadaczami genów predysponujących do starzenia. A zatem patrząc na naszych rodziców, możemy przewidywać, jak będzie przebiegało nasze starzenie.

Teoria telomerowa

Według tej teorii każdy podział komórki skutkuje skracaniem telomerów, czyli struktur znajdujących się na zakończeniach chromosomów. Tworzą one pętle chroniące chromosomy przed zlepianiem się, stabilizują je, dzięki czemu w procesie mitozy czy mejozy chromosomy mogą się rozchodzić do odpowiednich biegunów komórek. Wtedy podziały komórkowe przebiegają prawidłowo, to znaczy powstają komórki potomne o prawidłowej liczbie

chromosomów. Każdy podział komórki powoduje jednak skracanie się telomerów, ponieważ większość komórek, a w szczególności somatyczne, nie syntetyzują enzymu zwanego

telomerazą, który mógłby odbudowywać skracające się telomery i zapobiegać starzeniu.

Przyjmuje się, że skrócenie telomerów do połowy oznacza wyczerpanie limitu podziału komórki i rozpoczęcie procesu starzenia.

Fibroblasty, czyli podstawowe komórki skóry właściwej także się dzielą (limit wynosi 40–90 podziałów). Dlatego podczas wykonywania zabiegów złuszczających (głęboki peeling) czy zabiegów powodujących uszkodzenie skóry należy pamiętać, że uruchamiają one proces regeneracji skóry, zmuszając jednocześnie komórkę do podziału. Częste zabiegi intensywnie ingerujące w tę tkankę, choć początkowo przynoszą efekty, mogą być później przyczyną przyspieszenia procesu starzenia, spowodowanego wyczerpaniem się możliwości dzielenia się komórek macierzystych. Ponieważ każda komórka ma swój limit podziałowy, musimy brać pod uwagę długofalowe skutki naszych działań.

Zmiany w telomerach mają związek z funkcjonowaniem całego organizmu. Sprzyjają m.in.

otyłości, a ona z kolei może wywołać oporność na insulinę. Tkanka tłuszczowa, szczególnie trzewna, wydziela szereg adipokin (np. leptynę odpowiadającą za łaknienie), które powodują insulinooporność, a stąd już krótka droga do cukrzycy typu II.

Czynnikiem wpływającym na skracanie telomerów jest m.in. stres, zarówno ten wywołany stresującymi sytuacjami, jak i stres oksydacyjny. Wzrost ilości reaktywnych form tlenu (oksydantów) działa uszkadzająco na DNA. Efekty działania stresu oksydacyjnego można ograniczać, m.in. stosując odpowiednią dietę antyoksydacyjną.

Naskórek jako tkanka nabłonkowa nie posiada naczyń, w związku z tym, żeby żywe komórki (z warstwy podstawnej i kolczystej) prawidłowo funkcjonowały i mogły się dzielić, muszą korzystać z naczyń, które znajdują się w tkance łącznej (to ona właśnie buduje skórę

właściwą). Wszystkie zmiany, które zachodzą na tym poziomie, będą rzutowały również na funkcje naskórka. Tak więc w przypadku redukcji skóry właściwej naskórek będzie

niedożywiony i jego komórki szybko staną się martwe.

Teoria starzenia przyspieszonego

Komórka jest podstawową jednostką funkcjonalną i budulcową w naszym organizmie.

Starzenie wewnątrzpochodne jest związane ze zmianami właśnie na poziomie komórki i skutkuje procesami zwiotczeniowymi, a w ostatnim, czwartym stopniu starzenia skóra poddaje się grawitacji i pojawiają się tzw. zmarszczki grawitacyjne oraz procesy zanikowe – atrofia poszczególnych warstw skóry i naskórka. Na te procesy nakładają się czynniki zewnątrzpochodne. Jest to głównie fotostarzenie, czyli negatywny wpływ promieniowania ultrafioletowego, ale również dymu tytoniowego i reaktywnych form tlenu. W młodym organizmie przy sprawnych systemach antyoksydacyjnych wolne rodniki czy reaktywne formy tlenu są neutralizowane i nie przynoszą takich szkód jak w organizmie starszym, w którym mechanizmy naprawcze nie są już tak sprawne.

Inne:

• starzenie hormonalne

• starzenie chronologiczne

SUPERPOZYCJA ZMIAN FENOTYPOWYCH ZWIĄZANYCH ZE STARZENIEM SIĘ

• restrykcja kaloryczna

• wewnątrzkomórkowe szlaki metaboliczne

• stres metaboliczny, zapalny i replikacyjny oraz wzajemne interakcje między nimi

• punkt wspólny wszystkich trzech rodzajów stresu – ich wpływ na proces apoptozy oraz na oporność komórek na stres oksydacyjny

• insulina kontra sirtuiny jako przełączniki metabolicznej „rozrzutności” i

„oszczędności”

• mechanizm działania sirtuin

• wpływ polimorfizmu innych genów na tempo starzenia się

1. Geny LASS 1-6 (od ang. "longevity assurance") - kodują syntazy ceramidowe.

2. Gen Klotho - koduje białko będące dość silnym supresorem procesu starzenia się.

3. Gen WRN - koduje białko o aktywności helikazy DNA, a jego prawidłowa funkcja ma znaczenie w utrzymywaniu stabilności jądrowego DNA i w naprawie niektórych mutacji.

4. Gen kodujący laminę A. Laminy to stosunkowo niedawno odkryta grupa białek o słabo poznanym mechanizmie działania. Przedwczesne pojawienie się takich cech jak:

 choroby układu krążenia (ze wszystkimi powikłaniami - zarówno sercowymi, jak i mózgowymi)

 inwolucja tkanek i narządów, w nasileniu, jakie u zdrowych osób pojawia się dopiero po 90 roku życia

 osteoporoza

 upośledzenie odporności swoistej i wzrost podatności na infekcje

 makroskopowo starczy wygląd i wzorzec zachowania

 demencja.

Nie obserwuje się natomiast zwiększonej podatności na nowotwory.

5. Gen kodujący syntazę kwasów tłuszczowych - polimorfizm w obrębie tego genu determinuje podatność lipidów na stres oksydacyjny (peroksydację).

6. Gen kodujący apolipoproteinę E - aktywność apolipoproteiny E ma duże znaczenie w zapobieganiu rozwojowi zmian miażdżycowych w naczyniach krwionośnych, stąd mutacje dysfunkcjonalne w tym genie mogą predysponować do wcześniejszego rozwoju chorób układu krążenia i ich powikłań. Mutacje hiperfunkcjonalne mogą być jednym z czynników sprzyjających długowieczności.

WYBRANE ASPEKTY STARZENIA SIĘ NARZĄDÓW I UKŁADÓW ORGANIZMU

FIZJOLOGIA PROCESU STARZENIA

Starzenie się powoduje utratę równowagi wewnętrznej organizmu, co zwiększa ryzyko wystąpienia chorób. Prowadzi do upośledzenia funkcjonowania komórek, tkanek, narządów i

układów, zwiększa podatność na choroby (np. choroby krążenia, Alzheimera, nowotwory), wreszcie prowadzi do śmierci.

Do charakterystycznych zmian związanych ze starzeniem zalicza się:

• utratę siły i wytrzymałości fizycznej,

• dalekowzroczność,

• pogorszenie pamięci krótkotrwałej,

• nadmierne owłosienie przewodów nosowych i słuchowych,

• upośledzenie słuchu,

• łysienie,

• spadek masy kośćca,

• zmniejszenie wysokości ciała,

• meno i andro-pauzę .

Nie występują w jednakowym stopniu u wszystkich osób w starszym wieku. Nie są też one bezpośrednią przyczyną śmierci organizmu.

STARZENIE SIĘ A OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY

Główną przyczyną są zmiany inwolucyjne (zanikowe) pojawiające się w ośrodkowym układzie nerwowym podczas starzenia się organizmu. Polegają one na stopniowym

zmniejszaniu się masy mózgu, wzrostem odsetka neuronów dotkniętych neurodegeneracją oraz na tworzeniu się pozakomórkowych, rozsianych, ogniskowych złogów białek

amyloidowych. Postępujące zmniejszanie się masy mózgu jest związane z obkurczaniem się i stopniowym zanikiem komórek nerwowych – głównie w korze mózgowej, ale jądra podstawy i inne skupiska istoty szarej są również objęte tym procesem. Złożoność struktury mózgu powoduje, że dynamika procesów inwolucyjnych jest różna w różnych okolicach tego narządu. Największe zmiany zanikowe występują w płatach czołowych. U osób powyżej 80 roku życia masa mózgu może być mniejsza o 11 – 17% w stosunku do masy mózgu osób 20 – 30-letnich. Nie są to zmiany dramatyczne, gdyż stopniowy ich przebieg umożliwia

uruchamianie efektywnych mechanizmów kompensacyjnych. Dynamika i zakres zmian zanikowych wykazują bardzo duże wahania osobnicze.

Układ nerwowy – Mózg

• Pomiędzy 20 a 90 rokiem życia ciężar mózgu maleje o 5-10% (efekt zaniku komórek nerwowych)