Rosja jako strona Europejskiej konwencji praw człowieka

(1)

Rosja jako strona Europejskiej konwencji praw człowieka

1. Wprowadzenie

Sprawa Rosji jako strony Europejskiej konwencji praw człowieka¹ (EKPCz) zawsze była delikatna. Rosja ratyfikowała Konwencję 5 maja 1998 r.² Zezwoliła w ten sposób na bezprecedensową zewnętrzną kontrolę swoich działań³. Zgodnie z oczekiwaniami dość szybko dała się poznać jako państwo bardzo często naruszające Konwencję, a ponadto niewykonujące orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka⁴ (ETPCz). Jest też państwem, które najdłużej opierało się ratyfikacji Protokołu 14 do Konwencji, blokując jego wejście w życie. Protokół ten, podpisany w Strasbourgu 13 maja 2004 r., miał na celu między innymi wzmocnienie systemu kontroli i wykonywania orzeczeń. Został on ratyfikowany przez wszystkie państwa oprócz Rosji w latach 2004-2006⁵. Rosja przez kilka lat nie chciała go ratyfikować, dlatego Rada Europy zaczęła rozważać nawet jej wykluczenie z organizacji⁶. Rosja ratyfikowała Protokół dopiero w 2010 r. Jej stosunki z Radą Europy pozostają jednak napięte i od lat regularnie powracają pogłoski, że z Konwencji się wycofa⁷ z uwagi na wciąż rosnącą liczbę skarg i wy-

1 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284.

2 Lista sygnatariuszy i ratyfikacji, strona Rady Europy, https://www.coe.int/en/web/conven-

tions/full-list/-/conventions/treaty/005/signatures?p_auth=BFE8lhVD [dostęp: 16.02.2020].

3 A. Matta, A. Mazmanyan, Russia: in Questfor a European Identity, [w:] Criticism ofthe European Court of Humań Rights: Shifting the Convention System: Counter-dynamics at the National and EULevel, red. P. Popelier, S. Lambrecht, I<. Lemmens, Cambridge 2016, s. 483.

4 Zagadnienia te omówione zostały dalej w niniejszym rozdziale.

5 Lista sygnatariuszy i ratyfikacji Protokołu 14, strona Rady Europy, https://www.coe.int/

en/web/conventions/full-list/-/conventions/treaty/194/signatures?p_auth=BFE81hVD [do- stęp: 16.02.2020].

6 The Russian Federatioris non-ratification of Protocol No 14 to the European Convention on Humań Rights, Council of Europę, Parliamentary Assembly, AS/Jur (2008) 45,5.09.2008.

7 A. Griffin, Russia could withdrawfrom European Convention on Humań Rights, state news agency RIA reports, 1.03.2018 r., https://www.independent.co.uk/news/world/europe/

russia-echr-human-rights-european-convention-putin-kremlin-eu-a8234086.html [dostęp:

16.02.2020]; Russia may leave Council of Europę and European Court of Humań Rights,

(2)

roków przeciwko niej oraz jej niechęci do podporządkowania się orzeczeniom Trybunału ze Strasburga. Niemniej, mimo krwawych interwencji zbrojnych (w Czeczenii, Gruzji i na Ukrainie) oraz wielokrotnego zawieszania jej praw, do dziś przetrwała jednak jako członek Rady Europy i strona Konwencji.

W niniejszej publikacji w pierwszej kolejności omówione zostaną okoliczności przystąpienia Rosji do EKPcz, następnie wyniki Raportu Rady Europy na temat jej uczestnictwa w Konwencji przez pierwsze dwie dekady, najważniejsze sprawy z jej udziałem (Burdov, Jukos), naruszenia praw człowieka związane z udziałem w konfliktach zbrojnych (Czeczenia, Gruzja i Ukraina), problemy związane z wykonywaniem orzeczeń przez Rosję oraz wynikający z poprzedzających zagadnień trwały konflikt pomiędzy Rosją i Radą Europy.

2. Przystąpienie Rosji do EKPCz

Europejski Trybunał Praw Człowieka jest wyjątkowym sądem międzynarodo- wym⁸. Jego najważniejszą cechą jest to, że przyjmuje skargi od osób fizycznych, przez co jest sądem dla około 800 min ludzi. Wprawdzie nie jest jedynym takim sądem, bowiem na świecie istnieją jeszcze dwa zajmujące się regionalną ochroną praw człowieka (czyli Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka oraz Afrykański Trybunał Praw Człowieka i Ludów), jednak pierwszy z ich rozpoznał od 1988 r. zaledwie ok. 400 spraw⁹, a drugi od 2009 r. ok. 60¹⁰, podczas gdy ETPCz od 1960 r. wydał ponad 20 tys. orzeczeń¹¹. Ponadto należy odnotować, że jest to jedyny tego typu sąd, do którego można składać skargi na naruszenie praw człowieka nie tylko osób fizycznych, ale także prawnych¹².

Federacja Rosyjska jest nie tylko największym terytorialnie państwem świata, ale być może także najbardziej złożonym. Składa się 85 podmiotów różnego typu (republik, krajów, obwodów, miast wydzielonych, obwodów autonomicz-

„The Japan Times", 15.03.2019, https://www.japantimes.co.jp/news/2019/03/15/world/cri- me-legal-world/russia-may-leave-council-europe-european-court-human-rights/#.Xkjut- GhKhPY [dostęp: 16.02.2020].

8 S. Greer, Whatfs Wrong with the European Convention on Humań Rights?, „Humań Rights Quarterly" 2008, nr 30, s. 680.

9 Oficjalna strona MTPCz, http://www.corteidh.or.cr/cf/Jurisprudencia2/busqueda_ca- sos_contenciosos.cfm?lang=en [dostęp: 18.02.2020].

10 Oficjalna strona ATPCziL, https://en.african-court.org/index.php/cases/2016-10-17- 16-18-21 [dostęp: 18.02.2020].

11 Violations by Article and by State, dostępny na stronie statystyk ETPCz, https://www.

echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=reports&c= [dostęp: 18.02.2020].

12 Zob. rip. B. Ziemblicki, Ochrona praw człowieka w odniesieniu do spółek prawa handlowego przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, [w:] Regionalne systemy ochrony praw człowieka w dobie kryzysu demokracji liberalnej, red. J. Jaskiernia, I<. Spryszak, Toruń 2020.

(3)

nych i okręgów autonomicznych), w których żyje 185 grup etnicznych¹³. Choć zdecydowana większość terytorium Rosji leży w Azji, państwo to niewątpliwie chce być częścią Europy¹⁴. Z formalnego punktu widzenia jest ona państwem prawa¹⁵. Wynika to wprost z jej Konstytucji z 1993 r. (art. 1 ust. 1), która przesądza także o ustroju demokratycznym. Z kolei art. 10 (rozwinięty w rozdziałach 4-7) gwarantuje trójpodział władzy. Jeśli chodzi o stosunek do prawa międzynarodowego to wykazuje podejście monistyczne i warto podkreślić, że prawo międzynarodowe ma pierwszeństwo przed krajowym (art. 15 ust. 4). Trzy umowy międzynarodowe zawarte przez Rosję miały kluczowe znaczenie dla jej transformacji ustrojowej po upadku komunizmu: partnerstwo z Unią Europejską (1994 r., umowa weszła w życie w 1997 r.), założenie Wspólnoty Niepodległych Państw (1992 r.) oraz przystąpienie do Rady Europy (1996 r.). W literaturze podkreśla się, że motywacja Rosji do związania się EKPCz wynikała bardziej z chęci podkreślenia swojej europejskiej geopolitycznej tożsamości niż dzielenia wspólnych wartości i standardów¹⁶.

Warto w tym miejscu odnotować istnienie szczególnych zapisów w Konstytucji Rosji odnoszących się do międzynarodowej ochrony praw człowieka. Zgodnie z art.

17 ust. 1 w Federacji Rosyjskiej zapewnia się uznanie i gwarancje praw i wolności człowieka i obywatela zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami i normami prawa międzynarodowego. Art. 55 ust. 1-2 stanowią, że wskazanie w Konstytucji Federacji Rosyjskiej podstawowych praw i wolności nie powinno być rozumiane jako odrzucenie lub odstępstwo od innych powszechnie uznanych praw i wolności człowieka oraz że w Federacji Rosyjskiej nie zostaną przyjęte żadne ustawy anulujące lub uchylające prawa i wolności człowieka. Z kolei zgodnie z arty. 46 ust.

3 każdy ma prawo do odwołania się, zgodnie z traktatami międzynarodowymi wiążącymi Rosję, do organów międzynarodowych w celu ochrony praw i wolności człowieka, jeżeli wszystkie istniejące wewnętrzne środki ochrony prawnej państwa zostały wyczerpane.

Jak wynika z Raportu z 1994 r., przygotowanego na zlecenie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, na temat zgodności rosyjskiego porządku prawnego ze standardami Rady Europy, istniejące formalnie rządy prawa nie zostały faktycznie zagwarantowane w tym państwie¹⁷. Pomimo tego zdecydowano się

13 A. Matta, A. Mazmanyan, op.cit., s. 483.

14 M. Frei, M. MacLaren, A "Common European Home"? The Rule ofLaw and Contempo- rary Russia, „German Law Review" 2004, vol. 10, nr 5, s. 1295.

15 Ibidem, s. 1298.

17 R. Bernhardt, F. Ermacora, S. Trechsel, A. Weitzel, Report ofthe conformity ofthe legał order ofthe Russian Federation with Council of Europę standards, AS/Bur/Russia (1994) 7, Council of Europę, Strasbourg 1994.

(4)

przyjąć Rosję w poczet członków organizacji i pozwolono zostać stroną zawartych pod jej auspicjami konwencji. Było to w założeniu przyjęcie o charakterze „tera- peutycznym"¹⁸ - związanie Rosji EKPCz miało być narzędziem dla poprawy sy- tuacji ludności tego państwa. Podobne podejście zastosowano względem Niemiec po drugiej wojnie światowej - integracja zamiast izolacji pomimo powszechnie znanych naruszeń praw jednostek¹⁹. Mając na względzie rosyjskie dziedzictwo wielu wieków autokracji, dyktatury, wymuszania prawosławia i jedności w Rosji²⁰ (także nietolerancji, biurokracji, rusyfikacji, niechęci do pluralizmu politycznego, arbitralności w sferze publicznej)²¹, obawy przed naruszeniami EKPCz przez to państwo były duże i szybko się spełniły. Stała się ona wiodącym państwem pod względem tak ilości, jak i jakości (powagi) naruszeń EKPCz.

W literaturze wskazuje się dwie główne przeszkody na drodze Rosji ku stworzeniu państwa prawa. Są to niewystarczająca świadomość prawna spo- łeczeństwa oraz przeciążenie zmianami systemu prawnego. Pierwsza wynika z doświadczeń niższego statusu prawa niż woli partii rządzącej przez ponad 70 lat funkcjonowania systemu komunistycznego²². Druga z dużej liczby nowych przepisów niedopasowanych do mentalności i kultury narodu, a także nie- dofinansowania sądów i instytucji państwowych oraz słabej jakości kształcenia prawników²³. Niemniej podleganie przez Rosję jurysdykcji ETPCz niewątpliwie istotnie przyczynia się do stopniowego urzeczywistnianie idei państwa prawa poprzez wywieranie presji na Rosję, by na poważnie wzięła swoje obowiązki wynikające z Konwencji, ale także wzmacniając zaufanie jednostek do systemu prawa dzięki możliwości składania skarg do Strasburga.

Przez pierwsze trzy lata związania Rosji EKPCz ani jedna skarga z tego państwa nie została przyjęta do rozpoznania merytorycznego²⁴. Jednak wkrótce potem obawy związane z przystąpieniem tego państwa do Konwencji okazały się zasadne, a Rosja dała się poznać jako państwo mające duże problemy z przestrzeganiem przepisów o ochronie praw człowieka. Aktualnie zajmuje ona drugie miejsce pod względem całkowitej liczby stwierdzonych przez ETPCz naruszeń

18 M. Frei, M. MacLaren, op.cit., s. 1295.

19 R. Hunter, The west must now reassess its gamhle on Russia, „Financial Times", 19.03.2004 r., s.

27, dostępnynastronie https://www.rand.org/blog/2004/03/the-west-must-now-reassess-its-gamble-on-russia.html [dostęp: 22.03.2020].

20 G.B. Smith, The Struggle over Procuracy, [w:] Reforming Justice in Russia, 1864-1996: power, culture, and the limits of legał order, red. P.H. Solomon Jr., Armonk 1997, s. 348.

21 W.E. Butler, Russian Law, Oxford 1999, s. 31.

22 M. Frei, M. MacLaren, op.cit., s. 1305-1308.

23 Ibidem, s. 1309-1311.

24 J.D. Kahn, Russia's "Dictatorship ofLaw" and the European Court of Humań Rights, „Review of Central and East European Law" 2004, vol. 29, nr 1, s. 4.

(5)

z wynikiem 2699²⁵. Pierwsze miejsce zajmuje Turcja (3645), trzecie zaś Włochy (2410), a za nimi Rumunia (1496). Należy jednak wziąć pod uwagę, że Rosja związana jest Konwencją dopiero od maja 1998 r., podczas gdy Turcja od 1954 r. a Włochy od 1955 r.²⁶ Zatem przeciwko Rosji wydano w ciągu 22 lat od ratyfikacji 2699 wyroków stwierdzających naruszenie praw człowieka, czyli 123 rocznie. W przypadku Turcji liczba ta to 55, a Włoch - 37. To czyni z Rosji państwo zdecydowanie najczęściej naruszające Konwencję spośród wszystkich jej sygnatariuszy. Na dzień 31 stycznia 2020 r. ponad 25% (ponad 15 tys.) spraw zawisłych przed Trybunałem dotyczy Rosji, po 15% Turcji i Ukrainy i 13% Rumunii²⁷. Rosja jest też absolutnym rekordzistą jeśli chodzi o najpoważniejsze naruszenie praw człowieka, czyli naruszenie prawa do życia. Aż 310 tego typu spraw spośród 547 rozpatrzonych przez Trybunał (prawie 57%) dotyczyło Rosji. Naruszyła ona także najwięcej razy zakaz tortur (40% wszystkich orzeczeń), prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (28%), prawo do poszanowania życia rodzinnego i prywatnego (15%) i prawo do skutecznego środka odwoławczego (24%)²⁸. Analizując powyższe statystyki należy oczywiście wziąć pod uwagę, że Rosja ma największą populację spośród sygnatariuszy Konwencji (145 min ludzi)²⁹, co stanowi ok. 18% wszystkich mieszkańców Europy (Turcja ma 80 min, a Włochy 60 min). Jednak problem z Rosją dotyczy nie tylko liczby i powagi naruszeń, ale także obstrukcji przy ich wykonywaniu.

3. Wpływ orzeczeń ETPCz na reformy systemu prawa w Rosji

W 2018 r. z okazji 20. rocznicy przystąpienia Rosji do EKPCz Rada Europy przygotowała raport podsumowujący ten okres, opisujący 20 spraw przeciwko niej, które miały największy wpływ na reformy systemu prawa w tym państwie³⁰. W Raporcie przytoczono orzeczenie Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej,

25 Violations by Article and by State, dostępny na stronie statystyk ETPCz https://www.

echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=reports&c= [dostęp: 16.02.2020].

26 Lista sygnatariuszy i ratyfikacji, strona Rady Europy, https://www.coe.int/en/web/conven-

tions/full-list/-/conventions/treaty/005/signatures?p_auth=BFE8lhVD [dostęp: 16.02.2020]. 27 Pending Applications Allocated to a Judicial Formation, 31/01/2020, dostępny na stronie statystyk ETPCz, https://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=reports&c= [dostęp:

16.02.2020].

28 Ibidem.

29 European Countries by Population 2020, Worldometer, https://www.worldometers.info/

population/countries-in-europe-by-population/ [dostęp: 16.02.2020].

30 Russia and the European Convention on Humań Rights: 20 years together. 20 cases that have changed the Russian legał system., Case-Law of the European Court of Humań Rights, wyd. specjalne 5'2018.

(6)

który stwierdził, że wyroki ETPCz wiążą sądy rosyjskie³¹, a także orzeczenie Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej, który wskazał, że Rosja przystąpiła do Konwencji by zapewnić dodatkowe gwarancje ochronf praw człowieka wyrażone w art. 2 Konstytucji jako najwyższych wartości w demokratycznym państwie prawa³². Doceniono również, że Rosja w ciągu ostatnich dwóch dekad przystąpiła do ponad 60 konwencji pod auspicjami Rady Europy. Podkreślono, że każda formalnie „przegrana" sprawa, tak naprawdę stanowi „wygraną" skutkując następnie wzmocnieniem wymiaru sprawiedliwości i systemu prawa³³.

20 spraw zawartych w Raporcie dotyczy 16 problemów, które zostały, przynajmniej częściowo, rozwiązane, dzięki zmianom w prawie, zainicjowanym z uwagi na orzeczenia ETPCz. Zmiany te polegały zazwyczaj na nowelizacjach procedury cywilnej oraz karnej. Dotyczyły one:

1. niewykonywania orzeczeń sądów krajowych (Burdov v. Russia³⁴,Burdov v Russia (no. 2)³⁵, Garasimov and Others v. Russia³⁶);

2. braku przejrzystych zasad odwołań od orzeczeń sądów krajowych (.Ryaby- kh v. Russia³⁷);

3. arbitralnego przetrzymywania oskarżonych bez decyzji sądu (Bednov v.

Russia³⁸);

4. warunków przetrzymywania oskarżonych (Kalashnikov v. Russia³⁹, Ana- niev and Others v. Russia⁴⁰);

5. gwarancji ochrony oskarżonych, takich jak udział obrońcy z urzędu oraz zasada bezpośredniości dowodów (Zadumov v. Russia⁴¹);

6. ochrony praw osób umieszczonych w zakładach psychiatrycznych oraz osób ubezwłasnowolnionych (Shtukaturov v. Russia⁴²);,

7. odszkodowań za przewlekłość postępowania (I<ormacheva v. Russia⁴³);

31 Wyrok z dnia 27 czerwca 2013 r., sprawa numer 21.

32 Wyrok z dnia 14 lipca 2015 r., sprawa numer 21-P.

33 Russia and the European Convention..,} op.cit., s. 4.

34 Skarga nr 59498/00, wyrok z dnia 7 maja 2002 r.

35 Skarga nr 33509/04, wyrok z dnia 15 stycznia 2009 r.

36 Skargi nr 29920/05, 353/06, 18876/10, 61186/10, 21176/11, 36112/11, 36426/11, 40841/11, 45381/11, 55929/11 i 60822/11, wyrok z dnia 1 lipca 2014 r.

37 Skarga nr 52854/99, wyrok z dnia 24 lipca 2003 r.

38 Skarga nr 21153/02, wyrok z dnia 1 czerwca 2006 r.

40 Skargi nr 42525/07 i 60800/08, wyrok z dnia 10 stycznia 2012 r.

41 Skarga nr 2257/12, wyrok z dnia 12 grudnia 2017 r.

42 Skarga nr 44009/05, wyrok z dnia 27 marca 2008 r.

(7)

8. możliwości ponownego rozpatrzenia sprawy przez sąd krajowy w związku z wydaniem orzeczenia przez ETPCz (.Posokhov v. Russia'¹⁴);

9. automatycznych deportacji cudzoziemców w przypadku naruszenia ja- kichkolwiek przepisów imigracyjnych (Alim v. Russia⁴⁵);

10. automatycznych deportacji cudzoziemców zarażonych wirusem HIV {Kiy- utin v. Russia

11. arbitralnych ekstradycji (Garabayev v. Russia⁴⁷, Savriddin Dzhurayev v.

Russia⁴⁸);

12. ochrony będących w dobrej wierze nabywców nieruchomości (Gladysheva v.

Russia⁴⁹);

13. ochrony wolności słowa (Greenbergy. Russia⁵⁰);

14. ochrony zdrowia i życia członków służb mundurowych ze strony żandar- merii (Putintseva v. Russia⁵¹);

15. stosowania tortur przez funkcjonariuszy państwa (Mikheyev v. Russia⁵²f

Lyapin v. Russia⁵³);

16. prowokacji przez służby państwa do popełniania przestępstw (Vanyan v.

Russia⁵⁴).

Omawiany Raport stanowi niewątpliwie bardzo jednostronne przedstawienie dotychczasowej historii związania Rosji EKPCz. Skupia się bowiem wyłącznie na sukcesach w postaci reform zainicjowanych przez orzeczenia Trybunału ze Stras- bourga. Pomija natomiast nadal istniejące słabości rosyjskiego systemu prawnego, a także niechęci względem orzeczeń Trybunału ze strony władz państwowych Rosji (zarówno władzy ustawodawczeji wykonawczej, jak i sądowniczej, o czym mowa będzie dalej). Przedstawiciele doktryny odnotowują stały postęp w zakresie ochrony praw człowieka w Rosji, czego wyrazem jest choćby zaniechanie wykonywania kary śmierci oraz wspomniane reformy procedur. Jednak wskazują, że w dalszym ciągu do ETPCz trafia bardzo wiele skarg z tego państwa⁵⁵.

44 Skarga nr 63486/00, wyrok z dnia 4 marca 2003 n

45 Skarga nr 39417/07, wyrok z dnia 27 września 2011 r.

46 Skarga nr 2700/10, wyrok z dnia 10 marca 2011 r.

47 Skarga nr 38411/02, wyrok z dnia 7 czerwca 2007 r.

48 Skarga nr 71386/10, wyrok z dnia 25 kwietnia 2013 r.

51 Skarga nr 33498/04, wyrok z dnia 10 maja 2012 r.

55 J.D. Kahn, Russia's "Dictatorship ofLawop.cit., s. 1; zob. także: J. Kahn, Russian Compliance with Article Five and Six ofthe European Convention of Humań Rights as

(8)

Symptomatyczna jest klasyfikacja Rosji w zestawieniu zaprezentowanym w monografii Criticism ofthe European Court of Humań Rights. Shifting the Convention System: Counter-dynamics at the National and EU Level, wydanej w 2016 r. przez Cambridge University Press. Otóż struktura książki jest taka, że większość rozdziałów poświęconych jest pojedynczemu państwu, a państwa te podzielono na cztery grupy według kryterium ich stosunku do orzeczeń ETPCz. Grupy te to:

rzadka krytyka, umiarkowana krytyka, silna krytyka oraz wroga krytyka. Jedynym państwem umieszczonym w grupie czwartej jest Rosja (a jedynym w trzeciej - Wielka Brytania, Polska zaś znalazła się w grupie pierwszej). To pokazuje, że eksperci dostrzegają szczególne napięcie w stosunkach między Rosją i ETPCz (czy też całą Radą Europy), co stanowi konsekwencję dużej liczby skarg oraz orzeczeń przeciwko temu państwu.

4. Najważniejsze orzeczenia przeciwko Rosji (sprawy Burdov i Jukos)

Sprawy Burdov⁵⁶ są wyjątkowe z kilku powodów. Po pierwsze jest to pierwszy wyrok (w odniesieniu do pierwszej skargi) przeciwko Rosji. Po drugie dotyczą one niewykonywania orzeczeń zarówno ETPCz, jak i sądów krajowych. Po trzecie w sprawie tej (w odniesieniu do drugiej skargi) wdrożono procedurę pilotażową w bardzo restrykcyjnej postaci, z krótkimi terminami na systemowe rozwiązanie problemu niewykonywania lub opóźnień w wykonaniu orzeczeń sądowych⁵⁷.

Anatoliy Burdov brał udział w akcjach ratunkowych na terenie katastrofy elektrowni atomowej w Czarnobylu, gdzie doznał napromieniowania. Uzyskał prawo do świadczeń socjalnych, które jednak nie zostały mu wypłacone. Wytaczał więc powództwa przed sądami krajowymi, sprawy wygrywał, lecz część wyroków nie została wykonana. Złożył skargę do ETPCz i w dniu 7 maja 2002 r. zostało wydane pierwsze orzeczenie tego Trybunału przeciwko Rosji. Trybunał uznał, że naruszone zostały art. 6 Konwencji (prawo do rzetelnego procesu sądowego) oraz art. 1 Protokołu nr 1 (ochrona własności prywatnej)⁵⁸.

a Barometer of Legał Reform and Humań Rights in Russia, „University of Michigan Journal of Legał Reform" 2002, vol. 35.

56 Burdov v. Russia, skarga nr 59498/00, wyrok z dnia 7 maja 2002 r. oraz Burdov v. Russia (No.

2), skarga numer 33509/04, wyrok z dnia 15 stycznia 2009 r.

57 A. Frąckowiak-Adamska, K. Wojtowicz, Kwestia wykonalności orzeczeń sądów między- narodowych - wybrane przykłady, [w:] Współczesne sądownictwo międzynarodowe, t. II, red. J. Kolasa, Wrocław 2010, s. 312; zob. także C. Francis, „Selective Affinities": The Re- actions ofthe Council of Europę and the European Union to the SecondArmed Conflict in Chechnya (1999-2006), „Euro-Asia Studies" 2008, vol. 60, nr 2, s. 311, 313.

58 Burdov v. Russia, § 37-38, 41-42.

(9)

Rosja zapłaciła zaległe kwoty. Jednak w kolejnych latach świadczenia znów nie były wypłacane, powód wszczął i wygrał kolejne procesy, ale wypłata świadczeń nadal była opóźniona. Złożył więc drugą skargę do ETPCz. Rosja wyjaśniała, że szkody spowodowane opóźnieniem zostały wyrównane dodatkową waloryzacją, że opóźnienie nie było długie oraz że procedura wypłaty świadczeń jest skomplikowana. Trybunał wskazał, że art. 6 Konwencji obejmuje swoim zakresem także wykonanie orzeczenia, zaś złożoność procedury lub brak środków nie zwalniają państwa z zobowiązań wynikających z Konwencji⁵⁹. Co ciekawe, Trybunał dostrzegł także naruszenie art. 13 dotyczącego skutecznego środka odwoławczego, mimo iż skarżący nie podnosił tego zarzutu⁶⁰.

ETPCz zastosował w tej sprawie procedurę pilotażową z uwagi na identyfikację strukturalnych problemów leżących u podstaw naruszeń i wskazał środki naprawcze⁶¹. Procedura na pozór ma na celu wzmocnienie uprawnień Trybunału, ale w rzeczywistości wzmacnia jego subsydiarność względem sądów krajowych⁶². W tym przypadku liczne wyroki w Rosji już wcześniej wykazały masową skalę problemu⁶³. Trybunał wskazał konkretne terminy realizacji reform przez Rosję: 6 miesięcy na wprowadzenie środka umożliwiającego dochodzenie zadośćuczynienia za przewlekłość postępowania, 12 miesięcy na zapłatę zadośćuczynienia w podobnych sprawach wniesionych do ETPCz przed wydaniem niniejszego wyroku, 3 miesiące na zapłatę skarżącemu 6 tys. euro. Rosja nie dotrzymała żadnego z tych terminów⁶⁴.

Drugą bardzo ważną i niezwykle medialną sprawą z udziałem Rosji była sprawa Jukos⁶⁵. Miała ona ewidentnie podłoże polityczne. Szef Jukosa (przedsiębiorstwa branży naftowej), Michaił Chodorkowski, jeden z najbogatszych i najbardziej wpływowych swego czasu ludzi w Rosji, publicznie wyrażał poglądy sprzeczne z prezentowanymi przez Władimira Putina, kilkukrotnego prezydenta i premiera Rosji. Chodorkowski został aresztowany w 2003 r., następnie skazany na karę pozbawienia wolności w związku z rzekomymi przestępstwami podatkowymi dotyczącymi zarządzania Jukosem (ostatecznie Putin ułaskawił go w grudniu 2013 r.)⁶⁶. Sam Jukos został skontrolowany przez organy skarbowe,

59 Burdov v. Russia (No. 2), § 65-70.

60 Ibidem, §89 i 117.

61 Szerzej na temat tej procedury: A. Buyse, The Pilot Judgment Procedure at the European Court of Humań Rights: Possibilities and Challenges, „Nomiko Vima" 2009, vol. 57, s. 1890-1902.

62 A. Frąckowiak-Adamska, K. Wojtowicz, op.cit., s. 325.

63 Burdov v. Russia (No. 2), § 130.

64 A. Frąckowiak-Adamska, I<. Wojtowicz, op.cit., s. 320.

65 Por. B. Ziemblicki, op.cit., s. 247-249.

66 S. Walker, Mikhail Khodorkovsky freed afterpardon from Yladimir Putin, „The Guar-

(10)

które nie znalazły nieprawidłowości. Jednak wkrótce został ponownie skontrolowany i w ciągu zaledwie trzech tygodni oskarżony o zaległości podatkowe w wysokości ponad 4 mld dolarów. Wezwano go do zapłaty zaległości w ciągu dwóch dni, ale jeszcze tego samego dnia postanowieniem sądu jego aktywa zostały zamrożone⁶⁷. Proces odbył się niezwykle szybko. Jukos otrzymał dokumentację dotyczącą sprawy w liczbie 71 tys. nieponumerowanych stron w dniach 17-20 maja 2004 r., podczas gdy rozprawa została wyznaczona na 21 maja 2004 r. Wnioski Jukosu o odroczenie rozpraw w celu przygotowania obrony zostały oddalone, Jukos został uznany odpowiedzialnym za długi, apelacja nie przyniosła spodziewanego efektu i Minister Finansów wszczął czynności egzekucyjne.

Najważniejsze aktywa zostały sprzedane za bezcen. 4 sierpnia 2006 r. Jukos został postawiony w stan likwidacji, a 12 listopada 2007 roku ostatecznie zlikwidowany.

W sumie Minister Finansów zażądał zapłaty zaległych podatków w kwocie 28,4 mld dolarów⁶⁸.

Jednakże jeszcze 23 kwietnia 2004 r. pełnomocnik Jukosu Pierś Gardner złożył skargę do ETPCz. Trybunał wydał postanowienie o swojej właściwości dopiero 5 lat później, mimo iż Jukos już wtedy formalnie nie istniał. Była to decyzja zasadna, bowiem odrzucenie skargi w przedmiotowej sprawie skutkowałoby zachęceniem państw do (nawet bezprawnej) likwidacji korporacji, które próbowałyby dochodzić swoich praw, a przez to faktycznie uniemożliwić ochronę przyznaną przez Konwencję⁶⁹. Można to uznać za przejaw „ochrony życia" korporacji. Trudno jednak przesądzać, jak zachowałby się Trybunał, gdyby sama skarga została złożona przez przedstawicieli Jukosa już po jego likwidacji.

Jukos zarzucił Rosji naruszenie art. 6 (prawo do rzetelnego procesu sądowego), art. 7 (zakaz karania bez podstawy prawnej), art. 13 (prawo do skutecznego środka odwoławczego), art. 14 (zakaz dyskryminacji) i art. 18 (granice stosowania ograniczeń praw) Konwencji oraz art. 1 Protokołu 1 do EKPCz (prawo własności).

Wszystkie zarzuty ETPCz przyjął do merytorycznego rozpoznania⁷⁰. Trybunał uznał, że Rosja naruszyła art. 6 Konwencji oraz art. 1 Protokołu 1 do EKPCz⁷¹. Ponieważ Jukos był korporacją rosyjską, nie mógł on dla swej obrony

dian^M, 20.12.2013, https://www.theguardian.com/world/2013/dec/20/mikhail-khodorkovsky-freed-putin-pardon-russia [dostęp: 23.03.2020].

67 W.H.A.M. van den Muijsenbergh, S. Rezai, Corporations and the European Convention on Humań Rights, „Global Business & Development Law Journal" 2012, vol. 25, s. 60-62.

68 Ibidem.

69 OAO Neftyanaya Kompaniya Yukos v. Russia, skarga nr 14902/04, decyzja o dopuszczalności z dnia 29 stycznia 2009 r. § 439-444.

70 Ibidem, § 448-499.

71 OAO Neftyanaya Kompaniya Yukos v. Russia, skarga nr 14902/04, wyrok z 20 września 2011 r.,

§ 551, 574.

(11)

przed arbitralnymi działaniami państwa wykorzystać międzynarodowych trak- tatów inwestycyjnych. W tym przypadku EKPCz była jedyną opcją dochodzenia swoich praw na arenie międzynarodowej⁷². Okazała się na tyle skuteczna, by Trybunał rozpoznał skargę mimo formalnej likwidacji skarżącego w toku procesu i uwzględnił przynajmniej część zarzutów. Ostatecznie jednak Konwencja i Trybunał nie były w stanie ocalić korporacji przed likwidacją. Należy dodać, że Rosja nie wykonała orzeczenia Trybunału, a jej Sąd Konstytucyjny stwierdził, że jest ono sprzeczne z Konstytucją tego państwa⁷³.

5. Naruszenia praw człowieka w związku z konfliktami zbrojnymi

Od czasu przystąpienia do EKPCz Rosja uczestniczyła w trzech krwawych i pełnych naruszeń praw człowieka konfliktach zbrojnych w Europie - z Cze- czenią, Gruzją i Ukrainą. Pierwsza wojna czeczeńska (1994-1996) stanowiła główny punkt sporny przy wstępowaniu Rosji do Rady Europy. Rosja zobowiązała się znaleźć dyplomatyczne rozwiązanie tego konfliktu⁷⁴, który zakończył się w sierpniu 1996 r.

i w tym samym roku Rosja została przyjęta do organizacji. Jednak już rok po ratyfikacji EKPCz rozpoczęła się jeszcze krwawsza druga wojna czeczeńska (1999-2009). Liczba naruszeń praw człowieka przez Rosję była bez precedensu⁷⁵. Rada Europy żądała natychmiastowego wstrzymania ognia, Rosja ją ignorowała, skutkiem czego jej prawa zostały kilkukrotnie zawieszone⁷⁶. Wprawdzie po ataku terrorystycznym w Nowym Jorku 11 września 2001 r. światowa opinia publiczna powoli zaczęła tracić zainteresowanie tym konfliktem, ETPCz przyjmował kolejne skargi czeczeńskich cywilów mimo niemożności wykazania wyczerpania krajowej drogi sądowej⁷⁷. Dotyczyły one najpoważniej-

72 W.H.A.M. van den Muijsenbergh, S. Rezai, op.cit., s. 67.

73 CIS Arbitration Forum, http://www.cisarbitration.com/2017/01/25/russian-constitutional-court-denies-enforcement-of-echr-decision-on-yukos/ [dostęp: 20.03.2020]; I. Neche- purenko, Russian Constitutional Court Determines Moscow Not Bound to AU Humań Rights Court Rulings, 14.07.2015, https://www.themoscowtimes.com/2015/07/14/russian-constitutional-court-determines-moscow-not-bound-to-all-human-rights-court-rulings-a48135 [dostęp: 20.03.2020].

75 Szerz. W. Abresch, A human rights law ofinternal armed conflict: the European Court of Humań Rights in Chechnya, „European Journal of International Law" 2005, vol. 16, nr 4, s. 741-767.

76 A. Frąckowiak-Adamska, K. Wojtowicz, op.cit., s. 312; zob. także: C, Francis, „Selective Affinities": The Reactions ofthe Council of Europę and the European Union to the Second Armed Conflict in Chechnya (1999-2006), „Euro-Asia Studies" 2008, vol. 60, nr 2, s. 317-338.

77 A. Matta, A. Mazmanyan, op.cit., s. 486-487.

(12)

szych naruszeń praw człowieka - między innymi zabójstw, porwań i tortur⁷⁸. Humań Rights Watch szacuje, że przeciwko Rosji wydano ponad 210 orzeczeń dotyczących naruszeń związanych z wojną w Czeczenii. Były one wykonywane jedynie w części dotyczącej wypłaty odszkodowań, nie zaś w zakresie ścigania sprawców naruszeń⁷⁹. Mimo iż konflikt zakończył się oficjalnie w 2009 r„ w kolejnych latach nadal napływały z Czeczenii alarmujące informacje dotyczące naruszeń praw człowieka⁸⁰.

Interwencja rosyjska w Gruzji związana była z konfliktem etnicznym pomiędzy Gruzinami i Południowymi Osetyjczykami. Jeszcze przed wybuchem walk Gruzja złożyła w 2007 r. skargę przeciwko Rosji (13255/07) na podstawie art. 33 Konwencji (sprawy międzypaństwowe)⁸¹. Dotyczyła ona przymusowego wydalenia Gruzinów z terytorium Rosji. 3 lipca 2009 r. Trybunał uznał skargę za dopuszczalną, a w wyroku z dnia 3 lipca 2014 r. Trybunał stwierdził, że Rosja naruszyła art. 3, 5 ust. 1, art. 13, 38, 41 Konwencji oraz art. 4 Protokołu nr 4. Natomiast w związku z konfliktem zbrojnym z 2008 r. obie strony sporu dopuściły się licznych poważnych naruszeń praw człowieka, czego skutkiem był wpływ blisko 2 tys. skarg do ETPCz⁸². Wiele przypadków zakończyło się zasądzeniem odszkodowań⁸³. Sama Gruzja złożyła łącznie cztery skargi przeciwko Rosji (13255/07, 38263/08, 61186/09 oraz 39611/18), z czego ostatnią w sierpniu 2018 r.

Najnowsze wydarzenia dotyczą Ukrainy, a konkretnie aneksji Krymu przez Rosję w marcu 2014 r. Punktem wyjścia dalszych rozważań jest uznanie, że aneksja ta została dokonana z pogwałceniem prawa międzynarodowego⁸⁴.

78 Zob. m.in. Khashiyev & Akayeva v. Russia, skargi nr 57942/00 i 57945/00, wyrok z dnia24 lutego 2005 r.; Isayeva, Yusupovai Bazayeva v. Russia, skargi nr 57947/00,57948/00 oraz 57949/00, wyrok z dnia 24 lutego 2005 r.; Isayeva v. Russia, skarga nr 57950/00, wyrok z dnia 24 lutego 2005 r.

79 Humań Rights Watch, World Report 2014: Russia, https://www.hrw.org/world-re- port/2014/country-chapters/russia [dostęp: 25.03.2020]; zob. także: J. Lapitskaya, ECHR, Russia, and Chechnya: Two is not company and three is definitely a crowd, „New York Uni- yersity Journal of International Law and Politics" 2011, vol. 43, nr 2, s. 520.

81 Skarga nr 13255/07.

82 Szerzej: A. Matta, A. Mazmanyan, op.cit., s. 493.

83 ECHR orders Russia to pay €10 million to more than 1,500 Georgian nationals, OC Media, 1 lutego 2019 r., https://oc-media.org/echr-orders-russia-to-pay-elO-million-to -more-than-l-500-georgian-nationals/ [dostęp: 15.03.2020]; ECHR says Russia mustpay €2-15,000 to Georgians deported from Russia in 2006, Agenda GE, 26.03.2019 r., https://

agenda.ge/en/news/2019/839 [dostęp: 15.03.2020].

84 M.in. P. Grzebyk, Aneksja Krymu przez Rosję w świetle prawa międzynarodowego, „Sprawy Międzynarodowe" 2014, nr 1; J. Kranz, Kilka uwag na tle aneksji Krymu przez Rosję, „Państwo i Prawo" 2014, nr 8; Resolution 1988 of the Parliamentary Assembly of the Co-

(13)

Faktem jest jednak, że Rosja sprawuje pełną kontrolę nad tym terytorium⁸⁵, a sytuacja związana z prawami człowieka jest bardzo poważna⁸⁶. Konflikt na Krymie poprzedzony był napiętą sytuacją wewnętrzną na Ukrainie. Prezydent Wiktor Janukowycz wstrzymał podpisanie umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską, co wywołało falę protestów (tzw. Euromajdan), która doprowadziła do ucieczki prezydenta z kraju. Następnie siły rosyjskie wkroczyły na terytorium Krymu. Rosja oficjalnie zaprzecza udziałowi w wybuchu powstania prorosyj- skiego⁸⁷, twierdząc, że interweniowała w celu rzekomej ochrony ludności rosyjskiej na Krymie.

Interwencja ta skończyła się przejęciem całkowitej kontroli nad tym terytorium, a następnie wcieleniem go do Federacji Rosyjskiej, co jednak nie zostało uznane przez społeczność międzynarodową. 13 marca 2014 r. oraz 13 czerwca 2014 r. Ukraina złożyła skargi przeciwko Rosji (odpowiednio 20958/14 i 43800/14). Pierwsza dotyczyła przejęcia kontroli nad terytorium Krymu i towarzyszących temu naruszeń, a druga uprowadzenia trzech grup ukraińskich sierot. Do ETPCz złożono także ponad 5 tys. indywidualnych skarg dotyczących Krymu, wschodniej Ukrainy i rejonu Donbasu⁸⁸ - albo przeciwko obu państwom, albo jedynie Rosji bądź Ukrainie⁸⁹. Agresja Rosji stała się przyczyną zawieszenie jej praw w Radzie Europy 10 kwietnia 2014 r. (sankcję tę odnowiono 28 stycznia 2015 r.)⁹⁰.

Sprawy indywidualne często opierały się na założeniu, że aneksja Krymu przez Rosję jest nielegalna. Dlatego, w ocenie skarżących, organy władzy rosyj-

uncil of Europę, Recent developments in Ukrainę: threats to thefunctioning ofdemocratic institutions, 2014, akapit 16; Resolution 68/262 of General Assembly of the United Nations adopted on 27 March 2014, Recent developments in Ukrainę: threats to thefunctioning of democratic institutions, A/RES/68/262; Conclusions on Ukrainę approved by the European Council 20 March 2014, akapit 5.

85 N. Cwicinskaja, Crimea and Liability of Russia and Ukrainę under the European Co- nvention on the Protection of Humań Rights, „Adam Mickiewicz Uniyersity Law Review" 2019, vol. 9, s. 85.

86 Report ofthe Humań Rights Assessment Mission on Crimea 6-18 July 2015, OSCE Office for Democratic Institutions and Humań Rights & High Commisioner on National Mino- rities, https://www.osce.org/odihr/report-of-the-human-rights-assessment-mission-on-cri- mea?download=true [dostęp: 26.03.2020]; Ukrainę. Events of2018, Humań Rights Watch, https://www.hrw.org/world-report/2019/country-chapters/ukraine [dostęp: 26.03.2020];

Situation ofhuman rights in the temporarily occupied Autonomous Republic of Crimea and the City ofSevastopol (Ukrainę), Office of the United Nations High Commisioner for Humań Rights, https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/Crimea2014_2017_ EN-l.pdf [dostęp:

26.03.2020].

88 Press release issued by the Registrar of the Court, Grand Chamber hearing on inter-Sta- te case Ukrainę v. Russia (re Crimea), ECHR 309 (2019), 11.09.2019 r.

90 Ibidem.

(14)

skiej nie miały jurysdykcji do dokonywania władczych aktów względem obywateli Ukrainy (np. sądzenia za terroryzm). Z tej przyczyny zostały one zawieszone do czasu rozstrzygnięcia skargi złożonej przez Ukrainę (nr 20958/14). Należy jednak podkreślić, że brak jurysdykcji rosyjskich organów państwowych nie jest jedyną podstawą faktyczną roszczeń, bowiem podnoszone są także inne naruszenia praw człowieka, jak uzyskiwanie zeznań przy użyciu tortur⁹¹. Skargi dotyczą także naruszenia art. 2 Protokołu 4, a więc prawa do poruszania się. Związane jest to z ustanowieniem 25 kwietnia 2014 r. granicy między Ukrainą i Krymem. Do tego władze Rosji traktują pozostałych na Krymie obywateli Ukrainy jak osoby naruszające przepisy imigracyjne⁹².

Aktualnie w Trybunale toczy się 5 spraw międzypaństwowych między Ukrainą i Rosją⁹³: wspomniane skargi 20958/14 i 43800/14, skarga 8019/16 (która została wydzielona ze skargi 20958/14 i dotyczy spraw wschodniej Ukrainy, ale nie Krymu), skarga 55855/18 dotycząca wydarzeń w Cieśninie Kerczeńskiej oraz skarga 38334/18 dotycząca politycznie motywowanego przetrzymywania obywateli Ukrainy. Natomiast w sprawie 49537/14 Ukraina cofnęła skargę jako tożsamą ze skargą indywidualną 49522/14.

W pierwszej z nich Ukraina zarzuca Rosji naruszenie art. 2 (prawo do życia), art.

3 (zakaz tortur i nieludzkiego traktowania), art. 5 (prawo do wolności i bez- pieczeństwa), art. 6 (prawo do rzetelnego procesu), art. 8 (prawo do ochrony życia prywatnego), art. 9 (swoboda wyznania), art. 10 (swoboda wypowiedzi), art. 11 (prawo zrzeszania się), art. 13 (prawo do skutecznego środka odwoławczego), art.

14 (zakaz dyskryminacji), art. 1 protokołu 1 (ochrona własności) oraz art. 2 protokołu 4 (swoboda przemieszczania się). ETPCz wydał środki tymczasowe w postaci nakazu powstrzymania się przez oba państwa od przedsiębrania wszelkich środków, zwłaszcza militarnych, które mogłyby skutkować naruszeniami praw człowieka ludności cywilnej⁹⁴. Rosja natomiast nadal konsekwentnie przeczy powszechnie znanemu przebiegowi wydarzeń i nazywaniu interwencji aneksją Krymu⁹⁵.

Jednym z istotnych zagadnień w sprawach związanych z aneksją Krymu jest kwestia jurysdykcji. Zgodnie z art. 1 odpowiedzialność państwa wiąże się z jego

91 N. Cwicinskaja, op.cit., s. 88.

92 Ibidem, s. 89-90.

93 Press release issued by the Registrar of the Court, ECHR to adjourn some individual applications on Eastern Ukrainę pending Grand Chamber judgment in related inter-State case, ECHR 432 (2018), 17.12.2018.

95 H. Coynash, Russia tells ECHR that it didn't annex Crimea & accuses Ukrainę & West offake evidence", Kharkiy Humań Rights Protection Group, 12.09.2019, http://khpg.org/

en/index.php?id=1568254821 [dostęp: 15.03.2020].

(15)

jurysdykcją terytorialną, a więc jeśli aneksja Krymu była nielegalna, to nie jest to część Rosji i nie może ona odpowiadać za wydarzenia na tym terytorium⁹⁶. Z drugiej strony ETPCz znany jest z elastycznego i pragmatycznego podejścia do swojej jurysdykcji, czego przykładem może być choćby omówiona wyżej sprawa Jukosa. Warto wskazać, że w sprawie Al-Skeinin v. United Kingdom ETPCz orzekł, że to państwo okupujące ponosi odpowiedzialność za naruszenia praw człowieka⁹⁷. Należy też odnotować, że w przeszłości ETPCz unikał zajmowania jednoznacznego stanowiska w kwestii legalności samej okupacji⁹⁸, skupiając się jedynie na kwestii efektywnej okupacji. Przyjął, że sam fakt, że system prawny i sądowy został wprowadzony przez reżim de facto, nie wyłącza możliwości składania skarg na naruszenia praw człowieka przez tak działający system⁹⁹. Natomiast w omawianym przypadku przedstawiciel Rosji Mikhail Gal- perin złożył memorandum do ETPCz wskazując, że Rosja sprawuje faktycznie jurysdykcję nad terytorium Republiki Krymu i odpowiada za działania władz publicznych¹⁰⁰. Sama aneksja nastąpiła formalnie na podstawie ustawy z dnia 21 marca 2014 r. o włączeniu Republiki Krymu do Federacji Rosyjskiej¹⁰¹.

Na koniec niniejszej części warto odnotować, że do tej pory do ETPCz wpłynęły zaledwie 24 skarg złożone przez państwo przeciwko innemu państwo. Spośród ostatnich 11 spraw (wszystkich po 1997 r.) aż 10 jest przeciwko Rosji - złożonych albo przez Gruzję (4) albo przez Ukrainę (6) w związku z konfliktami zbrojnymi¹⁰².

97 Al-Skeini and Others v. United Kingdom, skarga nr 55721/07, wyrok z dnia 7 lipca 2011 r., akapit 142.

98 Por. Cyprus v. Turkey, skarga nr 25781/94, wyrok z dnia 10 maja 2001 r.; Ilascu and others v.

Moldova and Russia, No. 48787/99, wyrok z dnia 8 lipca 2004 r.; Chirakov and Others v. Armenia, skarga nr 13216/05, wyrok z dnia 16 czerwca 2015 r.; H-J. Heintze, On the Relationship Between Humań Rights Law Protection and International Humanitarian Law, IRRC, grudzień 2004, vol. 86, nr 856, s. 805-809; M. Milanovic, European Court Decides thatlsrael is Not Occupying Gasa, EJIL: Talk,

17 czerwca 2015., https://www.ejil-

talk.org/european-court-decides-that-israel-is-not-occupying-gaza/#more-13413 [dostęp:

26.03.2020].

99 Cyprus v. Turkey, skarga nr 25781/94, wyrok z dnia 10 maja 2001 r., akapity 88-90;

Demopoulos and Others v. Turkey, skarga nr 46113/99, postanowienie w przedmiocie do- puszczalności, akapit 94.

101 Ibidem.

102 Inter-State applications. By date of introduction ofthe applications, 11.09.2019 r., https:/

/www.echr.coe.int/Documents/InterState_applications_ENG.pdf [dostęp: 26.03.2020].

(16)

6. Problem wykonywania orzeczeń ETPCz i pogorszenie relacji z Radą Europy

Jak zasygnalizowano, największy problem związany z przystąpieniem Rosji do EKPCz dotyczy niewykonywania orzeczeń ETPCz. Miało to miejsce wielokrotnie, zarówno w odniesieniu do spraw związanych z konfliktami zbrojnymi (np. skargi Czeczenów), jak i w sprawach wewnętrznych (np. Jukos). Aż do wejścia w życie Protokołu 14 Konwencja nie przewidywała procedur dyscyplinujących państwa zwlekające z implementacją wyroku ETPCz. Art. 46 Konwencji stanowił jedynie, że państwa zobowiązują się do przestrzegania ostatecznego wyroku Trybunału we wszystkich sprawach, w których są stronami, a także że ostateczny wyrok Trybunału przekazuje się Komitetowi Ministrów, który czuwa nad jego wykonaniem. Faktycznie przed wejściem w życie Protokołu 14 Komitet Ministrów nie dysponował żadnymi prawnymi środkami wymuszania na państwach wykonania wyroków, za wyjątkiem ewentualnie „opcji nuklearnej" czyli zawieszenia lub wykluczenia z Rady Europy¹⁰³.

Ratyfikacja Protokołu 14 do Konwencji okazała się próbą sił między Rosją i Radą Europy. Protokół ten miał na celu usprawnienie niewydolnego Trybunału.

Wprowadzał dodatkowe kryterium dopuszczalności skargi - znaczącego uszczerbku po stronie skarżącego, badanie dopuszczalności skargi przez po- jedynczego sędziego, uproszczoną procedurę dla spraw powtarzalnych, jedną 9-letnią kadencję dla sędziów zamiast dwóch 6-letnich, możliwość interwencji Komisarza Praw Człowieka Rady Europy, przystąpienie Unii Europejskiej do Konwencji oraz najważniejszy z punktu widzenia rozważań w niniejszej publikacji - badanie przez Trybunał czy państwo wykonuje jego orzeczenia¹⁰⁴. Protokół został przyjęty w 2004 r., ale wszedł w życie w 2010 r. z uwagi na opieszałość ze strony Rosji. Dopiero inicjatywa przyjęcia przez pozostałe państwa Protokołu 14bis, który miał wprowadzić reformy tylko dla państw, które go ratyfikowały, zmobilizował ostatecznie Rosję do przyjęcia Protokołu 14. Jednak Rosja postawiła warunek, a mianowicie sędzia z Rosji miał zasiadać w składzie orzekającym w każdej sprawie przeciwko Rosji¹⁰⁵.

Protokół 14 ostatecznie wszedł w życie dnia 1 czerwca 2010 r. Na jego podstawie dodano trzy kolejne ustępy do art. 46. Po tej nowelizacji, jeśli Komitet Ministrów uważa, że czuwanie nad wykonaniem ostatecznego wyroku jest utrudnione z uwagi na problem z wykładnią wyroku, może on przekazać to

103 Na podstawie art. 8 Statutu Rady Europy, przyjętego w Londynie dnia 5 maja 1949 r., Dz.U. 1994, nr 118, poz. 565.

105 Ibidem.

(17)

zagadnienie Trybunałowi w celu rozstrzygnięcia w kwestii wykładni. Decyzja o przekazaniu podejmowana jest większością dwóch trzecich głosów przedstawicieli uprawnionych do zasiadania w Komitecie. Jeżeli natomiast Komitet Ministrów uważa, że państwo odmawia przestrzegania ostatecznego wyroku w sprawie, w której jest stroną, może on, po doręczeniu temu państwu formalnego zawiadomienia oraz na podstawie decyzji podjętej większością dwóch trzecich głosów przedstawicieli uprawnionych do zasiadania w Komitecie, przekazać Trybunałowi zapytanie, czy to państwo nie wykonało swojego zobowiązania. Jeśli Trybunał stwierdzi, że miało miejsce naruszenie, przekazuje sprawę Komitetowi Ministrów w celu rozważenia środków, jakie należy podjąć. Przepis nie przewiduje jednak wprost żadnej możliwej do zastosowania sankcji, na przykład kary pieniężnej. Ma on zatem głównie znaczenie psychologicznej presji¹⁰⁶.

Należy zauważyć, że „opcja nuklearna" nawet w przypadku Rosji wydaje się nie do przyjęcia. Usunęłaby bowiem moralne i prawne zobowiązania Rosji do przestrzegania praw człowieka, co zaszkodziłoby także wizerunkowi samej Rady Europy. Można by wtedy uznać, że Rada opuściła ok. 145 min obywateli Europy, których ojczyzna byłaby wolna od istotnych prawnomiędzynarodowych ograniczeń w ich traktowaniu¹⁰⁷. Nie zmienia to faktu, że regularnie pojawiają się pogłoski, że to Rosja wypowie Konwencję, która utrudnia jej prowadzenie polityki wedle własnych upodobań. Tym bardziej, że tarć na linii Rosja-Rada Europy jest więcej, bo dotyczą także zarzucanego Rosji ciągłego deficytu demokracji (zwłaszcza w kwestii wolnych wyborów) oraz represji politycznych, w tym zabójstw opozycyjnych polityków, dziennikarzy i aktywistów społecznych¹⁰⁸. Warto odnotować, że Rosja pozostaje jedynym państwem członkowskim, które wciąż nie wyeliminowało ze swojego systemu prawnego kary śmierci. Faktycznie jednak obowiązuje moratorium w tym zakresie od 2 sierpnia 1996 r.¹⁰⁹

Po stronie Rosji widoczna jest długotrwała niechęć wobec orzeczeń ETPCz.

Strona rosyjska podnosi między innymi, że w aktualnym kształcie ocena praw człowieka przez ETPCz zagraża prawom kulturowym poszczególnych państw, wszak interpretacja tego pojęcia bądź jego zakresu może się różnić. Trybunał odmawia bowiem uznania lokalnych koncepcji praw człowieka, specyficznych dla kontekstu każdego kraju i jego kultury¹¹⁰. Znamienne jest to, że rosyjski

106 A. Frąckowiak-Adamska, K. Wojtowicz, op.cit., s. 324.

107 Ibidem.

108 Raport Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, Doc. 13078 z 7 grudnia 2012 r., pkt 4.10.

110 Szerzej na temat krytyki ETPCz między innymi z powodu rzekomego ignorowania partykularyzmów kulturalnych poszczególnych członków: K. Lemmens, Criticising the European Court of Humań Rights or Misunderstanding the Dynamics of Humań Rights

(18)

sędzia Trybunału Anatolij I<ovler, który wielokrotnie prezentował zdania odrębne, kwestionuje zbyt arbitralną i jednostronną ocenę wartości lub kwestii poli- tyczno-ideologicznych¹¹¹. W podobnym tonie wypowiadał się przewodniczący Sądu Konstytucyjnego Valery Zorkin. Wskazał, że Rosja ma prawo stworzyć mechanizm ochrony przed decyzjami Trybunału dotyczącymi suwerenności narodowej i podstawowych zasad konstytucyjnych¹¹².

Również prezydent Putin wielokrotnie wyrażał swój negatywny stosunek do ETPCz. Stawiając sobie za cel podniesienie Rosji z chaosu, wyroki ETPCz postrzegał jako wtrącanie się w jej sprawy wewnętrzne i przeszkodę w realizacji tego zadania¹¹³. Dochodząc do władzy, Władimir Putin wprowadził do języka politycznego Rosji nowe wyrażenie: „dyktatura prawa"¹¹⁴. Miało ono oznaczać przywrócenie federalnego porządku nad wszystkimi regionami Rosji. Jednak dość nieoczekiwanie z czasem znalazło ono zastosowanie także do wymuszenia reform systemu prawnego Rosji przez orzecznictwo ETPCz¹¹⁵. Prezydent Putin otwarcie krytykował ETPCz za upolitycznienie, w szczególności odnosząc się do sprawy Ila§cuf którą nazwał wyrokiem politycznym. W podobnych duchu wypowiadali się inni przedstawiciele władzy Rosji, w tym prezydent Miedwiediew w odniesieniu do wyroku w sprawie Markin. Zapowiedziano nawet przyjęcie ustawy, pozwalającej na ignorowanie orzeczeń Trybunału ze Strasbourga¹¹⁶. Ostatecznie Putin zaproponował zmiany w Konstytucji. Pierwsza z nich dotyczy pierwszeństwa Konstytucji Rosji przed prawem międzynarodowym¹¹⁷, a zatem fundamentalnej zmiany podejścia do prawa międzynarodowego.

Również powszechne sądy rosyjskie z nieufnością odnosiły się do orzecznictwa ETPCz, ignorując je co do zasady. Większe zainteresowanie wykazał natomiast Sąd Najwyższy, a jeszcze częściej wyroki Trybunału ze Strasbourga

Protection?, [w:] Criticism of the European Court of Humań Rights: Shiftingthe Convention System:

Counter-dynamics at the National and EU Level, red. P. Popelier, S. Lambrecht, K. Lemmens, Cambridge 2016.

111 Np. Sprawa Refah przeciwko Turcji, skargi nr 41340/98, 41342/98, 41343/98 and 41344/98, wyrok z dnia 13 lutego 2003 r.

112 B. 3opbKMH, npedeA ycmynnuBocmu, PoccMMCKan ra3eTa - OeAepaAbHbiM BbinycK W 246 (5325), 29.10.2010, https://rg.ru/2010/10/29/zorkin.html [dostęp: 6.03.2020].

114 List otwarty Władimira Putina do rosyjskich wyborców, za: J.D. Kahn, Russia's "Dic- tatorship ofLaw".., s. 2.

115 J.D. Kahn, Russia's "Dictatorship ofLaw".., op.cit., s. 2.

117 E. I<uznetsova, Paóonan zpynna Ha3BaAa mpe6yłouf,ue KoppeicmupoBKU cmambuKOH- cmumyąuu nodpoÓHeena PEK, RBC, 20 stycznia 2020 r., https://www.rbc.ru/politics/20/0 l/2020/5e25889f9a79477b5alaeb55?from=from_main [dostęp: 15.03.2020].

(19)

cytował Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej¹¹⁸. Jednak to wsparcie zakończyło się wraz wyrokiem ETPCz w sprawie Markin, w której Trybunał orzekł przeciwnie do wcześniejszego wyroku rosyjskiego Sądu Konstytucyjnego. Po tym wydarzeniu Sąd Konstytucyjny 14 lipca 2015 r. wydał wyrok, zgodnie z którym orzeczenia ETPCz sprzeczne z rosyjską Konstytucją nie mogą zostać wykonane, a także że żaden traktat międzynarodowy nie oznacza zrzeczenia się narodowej suwerenności¹¹⁹.

7. Podsumowanie

Członkostwo Rosji w Radzie Europie i przystąpienie przez nią do EKPCz od początku budziło duże kontrowersje. Z jednej strony był to krok, który pozwolił na objęcie ochroną olbrzymiego terytorium i dużej liczby ludności. Z drugiej obawy budziły przygotowanie i rzeczywista chęę Rosji do sprawowania tej ochrony.

Niewątpliwie przez ostatnie ponad dwie dekady orzecznictwo ETPCz przyczyniło się do reform systemu prawnego Rosji w obszarze zwłaszcza karnej i cywilnej procedury. Jednak wiele problemów wciąż nie zostało rozwiązanych. Główne z nich to ignorowanie wyroków ETPCz oraz powtarzające się naruszenia praw człowieka na dużą skalę przy okazji międzynarodowych konfliktów zbrojnych.

Krwawe konflikty zbrojne z Czeczenią, Gruzją i Ukrainą stały się podstawą olbrzymiej liczby skarg przeciwko Rosji, kierowanych nie tylko przez jednostki, ale także przez państwa. Rosja szybko po przystąpieniu do EKPCz dała się poznać jako sygnatariusz najczęściej ją naruszający. Blokowała też dalszy rozwój europejskiego systemu ochrony praw człowieka poprzez odmowę ratyfikacji Protokołu 14 do Konwencji. Ponadto dokonywała zdecydowanie najwięcej najcięższych naruszeń, czyli prawa do życia i zakazu tortur. Władze państwa z niechęcią odnosiły się do wyroków Trybunału, traktując je jako przeszkodę na drodze do rozwoju federalnej Rosji. Nawet Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej orzekł, że Rosja ma prawo nie wykonywać wyroków ETPCz jeśli stanowią one zagrożenie dla jej suwerenności.

Powyższe wydarzenia doprowadziły do wielokrotnego zawieszania Rosji w prawach członka Rady Europy. Temat możliwego wypowiedzenia przez Rosję członkostwa w Konwencji powraca więc regularnie. Póki co prezydent Rosji planuje zmianę Konstytucji, która spowoduje formalne pierwszeństwo tejże Konstytucji przed prawem międzynarodowym.

119 Ibidem, s. 481, 500-501.

(20)

Bibliografia Literatura

Abresch W., A human rights law ofinternal armed conflict: the European Court of Humań Rights in Chechnya, „European Journal of International Law" 2005, vol. 16, nr 4.

Bernhardt R., Ermacora F., Trechsel S., Weitzel A., Report ofthe conformity of the legał order ofthe Russian Federation with Council of Europę standards, AS/Bur/Russia(1994)7, Council of Europę, Strasbourg 1994.

Butler W.E., Russian Law, Oxford 1999.

Buyse A., The Pilot Judgment Procedure at the European Court of Human Rights:

Possibilities and Challenges, „NomikoVima" 2009, vol. 57.

Cwicinskaja N., Crimea andLiability of Russia and Ukrainę under the European Convention on the Protection of Human Rights, „Adam Mickiewicz Univer- sity Law Review" 2019, vol. 9.

Francis C., „Selective Affinities": The Reactions ofthe Council of Europę and the European Union to the Second Armed Conflict in Chechnya (1999-2006), „Euro-Asia Studies"

2008, vol. 60, nr 2.

Frąckowiak-Adamska A., Wojtowicz K., Kwestia wykonalności orzeczeń sądów międzynarodowych - wybrane przykłady, [w:] Współczesne sądownictwo międzynarodowe, t. II, red. J. Kolasa, Wrocław 2010.

Frei M., MacLaren M., A "Common European Home"? The Rule ofLaw and Contemporary Russia, „German Law Review" 2004, vol. 10, nr 5.

Greer S., What's Wrong with the European Convention on Human Rights?, „Human Rights Quarterly" 2008, nr 30.

Grzebyk P., Aneksja Krymu przez Rosję w świetle prawa międzynarodowego, „Sprawy Międzynarodowe" 2014, nr 1;

Heintze H.-J., On the Relationship Between Human Rights Law Protection and International Humanitarian Law, IRRC, grudzień 2004, vol. 86, nr 856.

Human Rights Watch, World Report 2014: Russia, ttps://www.hrw.org/world -report/2014/country-chapters/Russia.

Kahn J., Russian Compliance with Article Five and Six ofthe European Conven- tion of Human Rights as a Barometer of Legał Reform and Human Rights in Russia,

„University of Michigan Journal of Legał Reform" 2002, vol. 35.

Kahn J.D., Russia's "Dictatorship ofLaw" and the European Court of Human Rights,

„Review of Central and East European Law" 2004, vol. 29, nr 1.

Kranz J., Kilka uwag na tle aneksji Krymu przez Rosję, „Państwo i Prawo" 2014, nr 8.

Lapitskaya J., ECHR, Russia, and Chechnya: Two is not company and three is definitely a crowd, „New York University Journal of International Law and Politics" 2011, vol. 43, nr 2.

(21)

Lemmens I<., Criticising the European Court of Humań Rights or Misunder- standing the Dynamics ofHumań Rights Protection?, [w:] Criticism of the European Court of Humań Rights: Shifting the Convention System: Coun- ter-dynamics at the National and EU Level, red. P. Popelier, S. Lambrecht, K. Lemmens, Cambridge 2016.

Matta A., Mazmanyan A., Russia: in Questfor a European Identity, [w:] Criticism ofthe European Court of Humań Rights: Shifting the Convention System: Counter-dynamics at the National and EU Level, red. P. Popelier, S. Lambrecht, K. Lemmens, Cambridge 2016.

Russia and the European Convention on Humań Rights: 20 years together. 20 cases that have changed the Russian legał system, Case-Law of the European Court of Humań Rights, wyd. specjalne 2018.

Smith G.B., The Struggle over Procuracy, [w:] Reformingjustice in Russia, 1864- -1996:

power, culture, and the limits of legał order, red. P.H. Solomon Jr., Armonk 1997.

van den Muijsenbergh W.H.A.M., Rezai S., Corporations and the European Co- nvention on Humań Rights, „Global Business & Development Law Journal" 2012, vol. 25.

Ziemblicki B., Ochrona praw człowieka w odniesieniu do spółek prawa handlowego przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, [w:] Regionalne systemy ochrony praw człowieka w dobie kryzysu demokracji liberalnej, red. J. Jaskiernia, K. Spryszak, Toruń 2020.

Akty prawne

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., Dz.U. 1993, nr 61, poz. 284.

Statut Rady Europy, przyjęty w Londynie dnia 5 maja 1949 r. Dz.U. 1994, nr 118, poz. 565.

Orzeczenia ETPCz, skarga nr 59498/00, wyrok z dnia 7 maja 2002 r.

ETPCz, skarga nr 33509/04, wyrok z dnia 15 stycznia 2009 r.

ETPCz, skargi nr 29920/05, 353/06, 18876/10, 61186/10, 21176/11, 36112/11, 36426/11,40841/11,45381/11,55929/11 i 60822/11, wyrok z dnia 1 lipca 2014 r.

ETPCz, skarga nr 52854/99, wyrok z dnia 24 lipca 2003 r.

ETPCz, skarga nr 21153/02, wyrok z dnia 1 czerwca 2006 r.

ETPCz, skargi nr 42525/07 i 60800/08, wyrok z dnia 10 stycznia 2012 r.

ETPCz, skarga nr 2257/12, wyrok z dnia 12 grudnia 2017 r.

ETPCz, skarga nr 44009/05, wyrok z dnia 27 marca 2008 r.

(22)

ETPCz, skarganr 39417/07, wyrok z dnia 27 września 2011 r.

ETPCz, skarga nr 71386/10, wyrok z dnia 25 kwietnia 2013 r.

ETPCz, skarga nr 33498/04, wyrok z dnia 10 maja 2012 r.

ETPCz, skarga nr 14902/04, decyzja o dopuszczalności z dnia 29 stycznia 2009 r.

ETPCz, skarga nr 14902/04, wyrok z 20 września 2011 r.,

ETPCz, skargi nr 57942/00 i 57945/00, wyrok z dnia 24 lutego 2005 r.

ETPCz, skargi nr 57947/00, 57948/00 oraz 57949/00, wyrok z dnia 24 lutego 2005 r.

ETPCz, skarga nr 57950/00, wyrok z dnia 24 lutego 2005 r.

ETPCz, skarganr 48787/99, wyrok z dnia 8 lipca 2004 r.

ETPCz, skargi nr 41340/98, 41342/98, 41343/98 and 41344/98, wyrok z dnia 13 lutego 2003 r.

Sąd Konstytuacyjny Federacji Rosyjskiej, wyrok z dnia 14 lipca 2015 r., sprawa numer 21-P.

Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej, wyrok z dnia 27 czerwca 2013 r., sprawa numer 21.

Źródła internetowe

CIS Arbitration Forum, http://www.cisarbitration.com/2017/01/25/russian- constitutional-court-denies-enforcement-of-echr-decision-on-yukos/.

Coynash H., Russia tells ECHR that it didn't annex Crimea & accuses Ukrainę & West offake evidenceKharkiy Humań Rights Protection Group, 12.09.2019 r., http://khpg.org/en/index.php?id=1568254821.

ECHR orders Russia to pay €10 million to more than 1,500 Georgian nationals, OC Media, 1 lutego 2019 r., https://oc-media.org/echr-orders-russia-to-pay -el0-million-to-more-than-l-500-georgian-nationals/.

(23)

ECHR says Russia must pay €2-15,000 to Georgians deportedfrom Russia in 2006, Agenda GE, 26.03.2019 r., https://agenda.ge/en/news/2019/839.

European Countries byPopulation 2020, Worldometer, https://www.worldome- ters.info/population/countries-in-europe-by-population/.

Griffin, Russia could withdraw from European Convention on Humań Rights, state news agency RIA reports, 1.03.2018 r., https://www.independent.co.uk/

news/world/europe/russia-echr-human-rights-european-convention-putin -kremlin-eu-a8234086.html.

Hunter R., The west must now reassess its gambie on Russia, „Financial Times"

19.03.2004 r., s. 27, dostępnynastronie https://www.rand.org/blog/2004/03/

the-west-must-now-reassess-its-gamble-on-russia.html.

Inter-State applications. By date ofintroduction ofthe applications, 11.09.2019 r., https://www.echr.coe.int/Documents/InterState_applications_ENG.pdf.

I<uznetsova E., Paóonaa epynna ua3BaAa mpe6ywuj,ue KoppeicmupoBKu cma- mbu KoHcmumyąuu TlobpoÓHeeHa PBK, RBC, 20 stycznia 2020 r., https://

www.rbc.ru/politics/20/01/2020/5e25889f9a79477b5alaeb55?from=from_

main.

Lista sygnatariuszy i ratyfikacji Europejskiej konwencji praw człowieka, strona Rady Europy, https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/treaty/005/signatures?p_auth=BFE81hVD.

Lista sygnatariuszy i ratyfikacji Protokołu 14, strona Rady Europy, https://www.

coe.int/en/web/conventions/full~list/-/conyentions/treaty/

194/signatures?p_ auth=BFE81hVD.

Lista sygnatariuszy i ratyfikacji, strona Rady Europy, https://www.coe.int/en/

web/conventions/full-list/-/conventions/treaty/005/signatures?p_auth=B- FE81hVD.

Milanovic M., European CourtDecides thatlsrael is Not Occupying Gasa, EJIL: Talk, 17 czerwca 2015, https://www.ejiltalk.org/european-court-decides- that-israel-is-not-occupying-gaza/#more-13413.

Nechepurenko, Russian Constitutional Court Determines Moscow Not Bound to Ali Humań Rights Court Rulings, 14.07.2015, https://www.themoscowtimes.

com/2015/07/14/russian-constitutional-court-determines-moscow-not-bound-to-all-human-rights-court-rulings-a48135.

Oficjalna strona MTPCz, http://www.corteidh.or.cr/cf/Jurisprudencia2/busqu- eda_casos_contenciosos.cfm?lang=en.

Oficjalna strona ATPCziL, https://en.african-court.org/index.php/cases/2016- 10-17-16-18-21.

Pending Applications Allocated to a Judicial Formation, 31/01/2020, dostępny na stronie statystyk ETPCz, https://www.echr.coe.int/Pages/home.

aspx?p=reports&c=.Report ofthe Humań Rights Assessment Mission on Cri-