Poziom zaufania społecznego w nowych krajach Unii Europejskiej. Kwestia kultury czy ekonomii? Bożena Kłusek-Wojciszke, Małgorzata Łosiewicz

(1)

Poziom zaufania społecznego w nowych krajach Unii Europejskiej. Kwestia kultury czy ekonomii?

Bożena Kłusek-Wojciszke, Małgorzata Łosiewicz

Citation: Kłusek-Wojciszke, B., Łosiewicz, M. (2009). Poziom zaufania społecznego w nowych krajach Unii Europejskiej. Kwestia kultury czy ekonomii? Pieniądze i Więź, 12(1), 187–192.

© Korzystanie z tego materiału jest możliwe zgodnie z właściwymi przepisami o

dozwolonym użytku lub o innych wyjątkach przewidzianych w przepisach prawa, a

korzystanie w szerszym zakresie wymaga uzyskania zgody uprawnionego.

(2)

w nowych krajach Unii Europejskiej Kwestia kultury czy ekonomii?

Bożena Kłusek- -Wojciszke Małgorzata Łosiewicz

dr Bożena Kłusek-Wojciszke dr Małgorzata Łosiewicz Wydział Zarządzania,

Uniwersytet Gdański

Ekonomiści, socjolodzy, psycholodzy oraz politolodzy są zgodni co do silnego związku zaufania społecznego z kapitałem społecznym.

Kapitał społeczny jest tu rozumiany jako obywatelskie więzi oparte na zobowiązaniach oraz wzajemności. Uważa się, że kapitał społeczny jest podstawowym warunkiem ekonomicznego oraz społecznego rozwoju współczesnych społeczeństw'. Zaufanie społeczne to ogólnie pozytywne podejście do ludzi, wiara w to, że większość jest uczciwa, pomocna oraz godna zaufania - to trzy kla

syczne pozycje używane w badaniach socjologicznych mierzących poziom zaufania. Należy podkreślić, że jest to podejście do ludzi w ogóle, a nie jedynie do osób, które znamy osobiście jako godne zaufania. Taki ogólny wymiar zaufania umożliwia sięganie poza bliskie znajomości, pozwala na przeniesienie skłonności do współ

pracy i wzajemnej pomocy na relacje z obcymi, którzy nieuchronnie stanowią większość partnerów interakcji w otwartych i mobilnych społeczeństwach współczesnego świata.

Zaufanie społeczne nie tylko zachęca do współpracy i wza

jemnej ufności, lecz również redukuje tak zwane koszty transakcji — do pewnego stopnia wyeliminowana zostaje potrzeba monitorowa

nia zachowań innych osób oraz potrzeba sankcjonowania tych, któ

rzy łamią zasady. W efekcie, zaufanie społeczne staje się głównym atutem napędzającym rozwój ekonomiczny ogólnie, jak również nowe jego formy takie jak handel elektroniczny, w znacznym stopniu opierającym się na wzajemnej ufności pomiędzy nieznajo

mymi (podczas transakcji nie m ogą się oni nawet widzieć). Istotnie, zachodzi silny związek między zaufaniem a przychodem na poziomie państwowym, nawet jeśli do badania włączymy zmienne warte kontroli". Badania zarówno eksperymentalne jak i sondażowe wskazują na związek między zaufaniem a udziałem w handlu 1 F. Fukuyama, Trust: The Social Virtues and the Creation o f Prosperity,

Free Press, New York 1995; R. D. Putnam, M aking Democracy Work, Princeton University Press, Princeton 1993.

S. Knack, P. Keefer, Does social capital have an economic p a y o ff ? A cross country investigation, Quarterly Journal of Economics

112/1997,p. 1251-1288.

(3)

BADANIA - OPINIE - POGLĄDY

elektronicznym3. Wysoki poziom zaufania spo

łecznego pociąga za sobą aktywny udział w życiu społeczeństwa oraz wzrost działań prospołecz

nych, jak rejestrowanie się do głosowań, praca nad projektami społecznościowymi, wspieranie finansowe oraz wolontariat w organizacjach cha

rytatywnych, zawieranie większej liczby przyjaź

ni', a nawet niższą liczbę zabójstw". Mimo niejas

ności co do kierunku związków przyczynowych dla tego rodzaju danych, zaufanie społeczne wy

daje się być istotną cechą społeczeństw ekono

micznie i społecznie rozwiniętych.

W niniejszej pracy podjęto próbę zwery

fikowania hipotezy przewidującą, że postkomuni

styczne kraje członkowskie Unii Europejskiej cechuje niżssty poziom zaufania społecznego niż kraje Unii Europejskiej niedoświadczone komunizynem oraz p rz e

śledzić czynniki, które mogą odpowiadać za H hipote

tyczną różnicę.

Zaufanie społeczne w krajach Unii Europej

skiej

Niniejsza praca opiera się na wskaźni

kach zaufania społecznego w krajach Unii Euro

pejskiej zebranych w ramach European Social Survey (ESS).

ESS to badania przeprowadzane co dwa lata w ponad 30 krajach. Pierwsze przeprowa

dzone zostały w latach 2002/2003, drugie w 2004/2005, trzecie w 2006/20076. Praca bazuje na danych zebranych podczas drugiej tury badań, podsumowanych na poziomie krajowym dla 24 narodów przez O strow ską. W tej próbie, siedem krajów doświadczyło komunizmu, pozostałe 17 nie. Wszystkie kraje przedstawia wykres 1.

W badaniu tym zaufanie społeczne mie

rzono za pomocą trzech klasycznych pytań:

• Ogólnie mówiąc, czy uważasz, że większości ludzi można ufać, czy raczej należy być ostrożnym w kontaktach z ludźmi?

• (2) Czy uważasz, że większość ludzi próbo

wałaby cię wykorzystać, czy raczej próbowa

łaby być uczciwa?

• (3) Czy uważasz, że zazwyczaj ludzie starają się być pomocni, czy raczej troszczą się jedynie o siebie samych?

Odpowiedzi udzielano na 11 -stopniowej skali o rozpiętości od 0 do 10. Ponieważ wszystkie trzy pytania są silnie skorelowane i dostarczają bardzo podobnych wzorców odpowiedzi, w ni

niejszej pracy posłużono się jedynie odpowie

dziami na pytanie pierwsze. Wykres 1 ukazuje poziom nieufności wskazany jako procent prób dających najbardziej nieufne (to jest 00, 01 oraz 02) odpowiedzi na to pytanie.

Wykres 1 ukazuje, że obywatele krajów postkomunistycznych wykazują dużo silniejszy brak zaufania dla innych (średnio 24,43) niż oby

watele krajów nie doświadczonych komunizmem (12,73). Różnica ta jest statystycznie znacząca, t(22) = 3.32, p< .005 i bardzo duża, d= 1.56.

Estonia wydaje się być jedynym wyjątkiem pośród postkomunistycznych krajów. Niski po

ziom nieufności w tym państwie prawdopodob

nie związany jest z jego bardzo małym rozmiarem (1,3 miliona obywateli).

Aby zbadać możliwe powody tej ogrom

nej różnicy w poziomie zaufania społecznego pomiędzy krajami postkomunistycznymi a kra

jami nie dotkniętymi komunizmem, do bazy da

nych wprowadzone zostały informacje dotyczące zamożności i poziomu indywidualizmu w tych krajach. Zamożność oszacowano na podstawie dochodu narodowego brutto przeliczonego na mieszkańca według danych Organizacji Naro

dów Zjednoczonych8. Poziom indywidualizmu zapożyczony został od Suh, Diener, Oishi i Traindis , którzy w oparciu o badania między

kulturowe uszeregowali 61 narodów według

3 D. C. Mutz, Social Trust and e-commerce. E xperimental evidence f o r the effects o f social trust on individuals' economic behavior, Public Opinion Quarterly 69/2005, p. 393—416.

" R. D. Putnam, E pluribus unum: Diversity and community in the twenty-first century, The 2006 Johan Skytte Prize Lecture, Scandinavian Political Studies 30/2007, p. 137—174.

5 R. Rosenfeld, S. F. Messner, E. P. Baumer, Social capital and homicide, Social Forces, 80/2001, p. 283-309.

http://www.europeansocialsurvey.org/

A. Ostrowska, Sondaże socjologiczne. E uropejski Sondaż Społeczny 2004, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2006.

8 http://unstas.un.org/unsd/economic_main. htm

9 E. Suh, E. Diener, S. Oishi, H. C. Triandis, The shifting basis o f life satisfaction judgem ents across cultures:

Emotions versus norms, Journal of Personality and Social Psychology 74/1998, p. 482—493.

(4)

Wykres 1. Procent populacji deklarujący brak zaufania społecrpiego w 24 krajach Unii Europejskiej doświadczonych komunizmem (ciemne słupki) oraz niedoświadczonych komunizmem (jasne słupki)

Grecja Polska Słowenia Portugalia Słowacja Węgry Ukraina Czechy Francja Belgia Niemcy Hiszpania Luksemburg Austria Wlk. Brytania Estonia Irlandia Szwecja Szwajacaria Islandia Holandia Dania Norwegia Finlandia

...i ... I ... !... . . ! ...i ... , ... .

--- ---- --- - ... ... ... : i . • ■ • i.l OC,9

! I 1

...^I... " '"’j" ' ---i---

i T l ■ * * t a

6

; i ; i : : : : : : : : : c

...i ... i ... r 1 1 6 ,1 ...! ... I ... - J ID ,/

,9

1 1

--- --- i ...i' ’

mmmmm ¡ n i , ? i ...[

1 IU,zi

I i ~...,j.,. ; '.-.i 7,5 1

,5

10 15 20 25 30

Odsetek populacji deklarujący brak zaufania do ludzi

35 40

Źródło: Opracowanie własne.

Tabela 1. K orelaje pom iędzy doświadczeniem komunizmu, zaufaniem społecznym, poziom em indywidualizmu i zpmożiiości dła 24 krajów Unii Europejskie.j

1. Komunizm

2. Zaufanie społeczne 3. Indywidualizm 4. Zamożność

* p < .0 5 , **p < .01, ***

-.58** .44*

.57**

72***

.50*

(5)

indywidualizmu-kolektywizmu. Korelacje mię

dzy tymi zmiennymi dla 24 krajów Unii Euro

pejskiej w niniejszej próbie przedstawia tabela 1.

Dlaczego kraje postkomunistyczne charakte

ryzuje zaniżony poziom zaufania społeczne

go?

Z dotychczas opisanych danych jasno wynika, że kraje postkomunistyczne cechuje znacznie niższy poziom zaufania społecznego niż kraje nie dotknięte tym reżimem w przeszłości.

Co jest przyczyną tego zjawiska? Dane ESS pozwalają na zweryfikowanie dwóch hipotez wysuniętych w tej pracy: kulturowej (mniejszy poziom indywidualizmu) oraz ekonomicznej (mniejsza zamożność krajów postkomunistycz

nych).

Współcześni badacze społeczni dosko

nałe zdają sobie sprawę z ogromnego zróżnico

wania pomiędzy kulturami świata w wielu aspek

tach, takich jak organizacja polityczna i społecz

na, przekonania ideologiczne i religijne, poziom i nierówność dochodów, nierówność statusu i władzy między grupam i społecznymi i jednost

kami itd. Spośród wszystkich tych różnic, wymiar indywidualizmu-kolektywizmu jest prawdopo

dobnie najważniejszą, a w każdym razie t ą której poświęcono najwięcej uwagi empirycznej poczy

nając od klasycznego studium Hofstede'0 prze

prowadzonego na pracownikach firmy IBM za

trudnionych w różnych krajach. Kultury indywi

dualistyczne stawiają prawa jednostki nad jej obowiązkami wobec zbiorowości, kładą nacisk na tożsamość zbudowaną na indywidualnych ce

chach i osiągnięciach, priorytetami są tam auto

nomia jednostki, jej cele, unikalność i kontrola.

Z kolei kultury kolektywistyczne skupiają się na przynależności grupowej, stawiają obowiązki jednostki wobec zbiorowości ponad jej prawami, podkreślają osobowość grupow ą (np. rodzinną czy korporacyjną) oraz poświęcenie dla wspól

nego dobra. Rolę priorytetową odgrywają tam role społeczne i grupowe obowiązki oraz zdol

ność utrzymywania harmonijnych relacji w społe

czeństwie .

Reżim komunistyczny kładł ogromny nacisk na kolektywistyczną ideologię i mimo iż pod koniec jego trwania były to jedynie deklaracje

bez pokrycia, ustrój skutecznie zniechęcał do jakiejkolwiek indywidualistycznej działalności - szczególnie prywatnych przedsiębiorstw, które prawdopodobnie najlepiej kształtują indywiduali

styczne wartości i praktyki.

Tabela 1 pokazuje, że kraje postkomuni

stycznej E uropy nadal ch arakteryzu ją się znacząco niższym poziomem indywidualizmu niż kraje Europy nie dotknięte komunizmem. 17 nie

komunistycznych krajów wymienionych w wy

kresie 1 uzyskało wynik 5,70 (na skali od 1 = naj

bardziej kolektywistyczne do 10 = najbardziej indywidualistyczne). Taka relacja pomiędzy ko

munizmem a zaniżonym indywidualizmem nada

je wstępnej wiarygodności hipotezie pierwszej, mianowicie, że komunista ^nmiejs^a %aufanie spo

łeczne poprzez, obniżąnie indywidualizmu. Co więcej, istnieje pozytywna korelacja między indywi

dualizmem a zaufaniem społecznym, co widać

sn tabeli 1.

Druga hipoteza dotyczy roli ekonomi w kształtowaniu poziomu zaufania społecznego a nie kultury. Reżim komunistyczny stworzył społeczeństwa nie tylko kolektywistyczne, lecz również zubożałe. Niewydajność i marnotraw

stwo scentralizowanej, państwowej ekonomii sta

ła się już wręcz przysłowiowa, a jej niewydajność jest powszechnie uważana za główną przyczynę upadku komunizmu w Europie i nie tylko. Eko

nomiczne zubożenie jest jednym z długotrwałych efektów komunizmu. Dla 17 krajów nie dot

kniętych komunizmem (;wykres 7.) średni dochód narodowy przeliczony na mieszkańca wynosi 51.034 $, podczas gdy dla 7 krajów postkomuni

stycznych wynosi on mniej niż jedna trzecia tej sumy, tj. 13.885 |>. Z kolei zamożność jest silnie związana z zaufaniem społecznym — dla tej próby 24 krajów, relacja ta wynosiła aż r = .69 {tabela 7).

N ajw yraźniej obywatele zam ożnych społe

czeństw ufają sobie o wiele bardziej, prawdopo

dobnie dlatego, że zamożność jest związana z lepszą jakością życia oraz generalnie lepszymi relacjami społecznymi (niższa przestępczość, korupcja itp. ). Dlatego też, druga hipotezą mówi o 1ym, żę doświadczenie komunizmu zątniejszą zaufanie społecznepopizęz ząbożenie ludzi■

10 G. Hofstede, Culture's Consequences: International D ifferences in Work-Related Values, Sage, Beverly Hills Sage 1980.

1' Ibidem; H. C. Triandis, Individualism and collectivism: Past, presen t and future, [in:] D. Matsumoto (Ed.) The Handbook o f Culture and Psychology, Oxford University Press, New York 2000, p. 35—50.

(6)

Wykres 2. A naliza mediacyjna upływu komunizmu na zaufanie społeczne zpozjom em indywidualizmujako Zmienną pośredniczącą (wartość efektu niemediowanego w nawiasie)

Wykres 3. A nalizą mediacyjna wpływu komunizmu na zaufanie społeczne zpozjouiem ząmożiiościjako z>»ienną pośredniczącą (wartość efektu niemediowanego w nawiasie)

Aby sprawdzić, czy spadek zaufania spo

łecznego wynikający z komunizmu jest rezul

tatem indywidualizmu, została przeprowadzona analiza mediacyjna. Komunizm jest tu zmienną niezależną, zaufanie zm ienną zależną, a indywi

dualizm mediatorem. Jak wynika z nykresu 2, rezultaty jedynie częściowo spełniły kryteria me

diacji. Tak jak założono, doświadczenie komuniz

mu zaniżyło indywidualizm ((3 = -.44, p <.05), jednakże indywidualizm był jedynie w niewielkim stopniu skorelowany z zaufaniem społecznym przy statystycznej kontroli komunizmu statys

tycznie ((3 = .16) a związek ten nie był istotny statystycznie. Uwzględnienie indywidualizmu jako mediatora jedynie w niewielkim stopniu

zmniejszało wpływ komunizmu na poziom zaufania (z (3 = -.58 do (3 = -.49), a spadek ten nie był istotny. Wynika z tego, że nie znaleziono dowodów na potwierdzenie hipotezy, iż komu

nizm obniża poziom zaufania społecznego pop

rzez obniżenie poziomu indywidualizmu w spo

łeczeństwie.

Aby zweryfikować alternatywną hipote

zę, iż spadek zaufania społecznego typowy dla krajów postkomunistycznych jest rezultatem mniejszej zamożności, została przeprowadzona kolejna analiza mediacyjna. Komunizm był tu zmienną niezależną, zaufanie zm ienną zależną, a zamożność mediatorem. Jak wynika z wykresu 3,

(7)

tym razem wynik całkowicie spełnił kryteria mediacji. Zgodnie z przewidywaniami, doświad

czenie komunizmu w ogromnym stopniu zmniej

szyło zamożność ((B = -.78, p <.005) oraz zamoż

ność była w dużym stopniu powiązana z zaufa

niem społecznym ((B = .79, p <.005). Co naj

ważniejsze, uwzględnienie zamożności jako me

diatora ogromnie zaniżyło zależność pomiędzy komunizmem a zaufaniem, spadła z ona |3 = -.58 do P = .20, a druga z tych wartości była nieistotna statystycznie. Ten wynik sugeruje, iż negatywny wpływ komunizmu na zaufanie społeczne jest uwarunkowany spadkiem zam ożności. Aby wzmocnić ten wywód przeprowadzona została odwrotna analiza mediacyjna, z dochodem jako zm ienną zależną, a zaufaniem jako mediatorem.

W tej analizie wpływ komunizmu na zamożność był bardzo silny ([B = -.78, p < .001) i pozostał nadal silny (|3 = -.64, p < .01) po uwzględnieniu zaufania jako mediatora. Pozwala to na konkluzję, iż spadek zamożności jest odpowiedzialny za demoralizujący efekt jaki komunizm ma na zaufanie społeczne, pomimo faktu, że efekt ten nie działa w drugą stronę — niszczący efekt komu

nizmu na zamożność nie jest zapośredniczony spadkiem zaufania społecznego.

Wnioski

Analiza danych pochodzących z drugie

go sondażu European Social Survey dowodzi długofalowego wpływu komunizmu na społe

czeństwa doświadczone przez ten reżim. Choć komunizm upadł w całej Europie w roku 1989 jego ślady są wyraźnie widoczne nawet po upły

wie 15 lat, gdy przeprowadzone zostały te bada

nia. Spośród 24 krajów Unii Europejskiej, kraje postkomunistyczne charakteryzuje znacznie niż

szy poziom zaufania społecznego.

Z dwóch rozważonych tutaj hipotez w y

jaśniających niski poziom zaufania społecznego — kulturowej oraz ekonomicznej — jedynie ta ostat

nia znalazła analitycznie potwierdzenie. D oś

wiadczenie komunizmu doprowadziło do nis

kiego poziomu zarówno indywidualizmu jak i zamożności, lecz jedynie niska zamożność (w porównaniu z krajami, które nie doświadczyły komunizmu) może być uważana za ewentualną przyczynę niskiego zaufania społecznego w post

komunistycznych krajach Unii Europejskiej. D o

chód narodowy brutto jest oczywiście silnie zwią

zany z wieloma innymi czynnikami takimi jak jakość życia, satysfakcja z życia, jakość demo

kracji, uczestnictwo polityczne, brak korupcji, niska stopa inflacji itp. Jednakże związek

pomiędzy zamożnością a zaufaniem społecznym pozostaje znaczący nawet jeśli kontroluje się po

zostałe zmienne, gdyż związek ten jest silniejszy niż związek pozostałych zmiennych z zaufaniem społecznym.

Bibliografia:

1. J. S. Coleman, Foundations o f Social Theory, Belknap Press o f Harvard University Press, Cambridge, Mass 1990.

2. E Fukuyama, Trust: The Social Virtues and the Creation o f Prosperity, Free Press, New York 1995.

3. G. Hofstede, Culture's Consequences: Internatio

nal D ifferences in Work-Related Values, Sage, Beverly Hills Sage 1980.

4. S. Knack, P. Keefer, D oes social capital have an economic p a yoff? A cross country investigation, Q uarterlyjournal of Economics 112/1997.

5. D. C. Mutz, SocialT rust and e-commerce. Experi

m ental evidence f o r the effects o f social trust on individuals' economic behavior, Public Opinion Quarterly 69/2005.

6. A. Ostrowska, Sondaże socjologiczne. Europejski Sondaż Społeczny 2004, Wydawnictwo Insty

tutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2006.

7. R. D. Putnam, M aking Democracy Work, Prin

ceton University Press, Princeton 1993.

8. R. D. Putnam, Bowling Alone. The collapse and revival o f American community, Simon and Schuster, New York 2000.

9. R. D. Putnam, E pluribu s unum: Diversity and community in the twenty-first century. The 2006 Johan Skytte Prize Lecture, Scandinavian

Political Studies 30/2007.

10. R. Rosenfeld, S. F. Messner, E. P. Baumer, Social capital and homicide, Social Forces, 80/2001.

11. E. Suh, E. Diener, S. Oishi, H. C. Triandis, The shifting basis o f life satisfaction judgem ents across cultures: Emotions versus norms, Journal of Personality and Social Psychology 74/1998.

12. H. C. Triandis, Individualism and collectivism:

Past, p resen t and futu re, [in:] D. Matsumoto (Ed.) The Handbook o f Culture a nd Psychology, Oxford University Press, New York 2000.