• Nie Znaleziono Wyników

Ogród włoski a kształtowanie się przestrzeni klasztoru i Supraśla w XVI XIX w. zarys zagadnienia

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Ogród włoski a kształtowanie się przestrzeni klasztoru i Supraśla w XVI XIX w. zarys zagadnienia"

Copied!
21
0
0

Pełen tekst

(1)

Ogród włoski a kształtowanie się przestrzeni klasztoru i Supraśla w XVI–XIX w. – zarys zagadnienia

"Podlaskie Zeszyty Archeologiczne", 13, 2017, s. [121]-140

Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma

Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).

Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.

(2)

Ogród włoski a kształtowanie si

przestrzeni klasztoru i Suprala w XVI–XIX w. – zarys zagadnienia

Najstarszy Sinodik zapoczątkowany przez pierwszego ihumena Pafnucego Siehenia, dość precyzyjnie określa czas i miejsce powstania supraskiego klasztoru. Dowiadujemy się z niego, że: V leto ot načala miru 7008-go indikta 3-go ot Roždestva Christova 1500-go dozwoleniem velmožnogo pana, jego milosti pana Aleksandra Ivanoviča Chodkieviča načalsja sezidati sij monastyr o u [j]ego otčinnoj pušči bloudowskoj na kraj[e] reki supr- jasly2. Fundator Aleksander Chodkiewicz pozwolił zakonnikom przenieść się z Gródka na ostrów położony między strumieniami Grabówki i Brzozówki. Miejsce to dało począ- tek nowożytnemu osadnictwu Supraśla, w tym i osadzie klasztornej, a następnie miastu [Maroszek 2013: 52–65].

Wydaje się, iż na samym początku powstał klasztor o  anachoreckiej regule życia zakonnego, składający się z sieci pustelni. Świadomość eremickiej tradycji klasztoru mieli uniccy bazylianie jeszcze w  XIX w. [Dobrowolski 2003: 267]. Prawosławni zakonnicy zadowolając się walorami klimatyczno-przyrodniczymi okolic Supraśla nie potrzebowali wygód w postaci murowanych cel czy ogrodów. Wiedli życie pustelnicze w leśnej głuszy, a w oznaczone godziny i dni zjawiali się w cerkwi w celu przyjęcia Eucharystii, a w trape- zie na posiłki, konferencje duchowne i na modlitwy.

Pomimo rozbieżności w ustaleniach badaczy, powstałych ostatnio w związku z kon- trowersyjnymi tezami Antoniego Mironowicza na temat początków klasztoru [Sie- maszko 2014: 189-246; Siemaszko 2015: 43–73], analiza danych źródłowych pozwala na przyjęcie przypuszczenia, że kilka lat po przeniesieniu się mnichów do Supraśla, zmie- niono status klasztoru na cenobityczny (wspólnotowy). Wpływ na to miały niewątpli- wie darowizny majątków ziemskich przekazanych dnia 11 maja 1506 r. przez prawosław- nego biskupa Smoleńska Józefa Sołtana. Dobra te, ów hierarcha otrzymał w 1504 r. od króla polskiego Aleksandra Jagiellończyka za wierne trwanie przy nim podczas antyunij- nej wyprawy zbrojnej władcy Moskwy Iwana III na Wielkie Księstwo Litewskie w 1500 r.

[Maroszek 1994a: 5].

1 Urząd Miejski w Supraślu

2 Oddział Rękopisów Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie, F19-89, k. 8v.

(3)

Kilka lat po transformacji klasztoru i przekazaniu mu nadań ziemskich, zaczęto budo- wać w Supraślu gotycką cerkiew obronną, kiele oraz gospodarstwo klasztorne, a także zachowane do współczesności stawy rybne. Jednocześnie przystąpiono do sypania grobli, przekopania kanału wraz ze stawem młynowym. Spiętrzenia na Supraśli, zwane współ- cześnie jako Supraski System Wodny dały początek zakładom i manufakturom. W XVI w.

były to młyny, tartak i  folusze; w  XVIII w. dodatkowo papiernia; natomiast w  XIX w.:

fabryki włókiennicze, dzięki którym rozwinęło się miasto włókienników [Dobrowolski 2009: 146–168].

Na wszystkie te początkowe przekształcenia wyrażał zgodę kolatorską Aleksander Chodkiewicz, główny fundator monasteru. W dokumencie z dnia 13 października 1510 r.

pozwolił zakonnikom na szerokie korzystanie z jego dziedzicznych dóbr: s toje puszczi naszoje na toje budowanie dieriew obrati szto budiet potrieba na tot monastyr i  drowa i łuczinu i łyka i gryby i jagody brati i ogród i sad mieti bliz monastyra i sianożati prokositi, gdieb było nieszkodno łowiszczam naszim i na tych rieczkach wysze pisanych (Brzozówka i Grabówka) sażawki rybnyja dierżati i na riece, na Suprasle jazy [Maroszek 1994b: 38].

O s a d a k l a s z t o r n a i   j e j s p e c y f i k a ( X V I–X V I I I w . )

Z chwilą budowy młynów, tartaku i folusza istniejących w XVI w. na końcu stawu młynowego na tzw. Zajmie-bindudze, powstała obok klasztoru osada młynarska, gdzie na stałe przebywali świeccy mieszkańcy obsługujący klasztorne fabryki. Kilkadziesiąt lat później od zachodu pojawiło się osiedle sług klasztornych zwane w źródłach jako Osiedle Nowe, którego pozostałością jest współczesna ulica Nowa w Supraślu.

W  końcu XVIII w. zabudowania sług klasztornych oraz ludzi wolnych (nie obcią- żonych pańszczyzną na rzecz monasteru), istniały przy obecnej ulicy Cegielnianej, koło opactwa przy rzece, obok mostu i w pobliżu Domu Rybaka. Wszystkie te osiedla znajdo- wały się w odpowiedniej odległości od klasztoru. Monaster otoczony był niemal wolną od zabudowy przestrzenią. Buforową strefę rozdzielającą jakby sacrum od profanum, sta- nowiły stawy na rzeczce Grabówce, ogrody użytkowe, ogród włoski, grądy i olsy porasta- jące doliny strumieni Brzozówki i Grabówki, sianożęcia, sady i pola uprawne.

Rozgraniczenie przestrzeni Supraśla (XVI–XVIII w.) było nieprzypadkowe. Jego świeccy mieszkańcy musieli mieć domostwa w pewnej odległości od domu zakonnego.

Mieli nie przeszkadzać mnichom reguły św. Bazylego Wielkiego w  prowadzeniu życia kontemplacyjnego.

Interesujące, że nawet struktura demografi czna osady istniejącej przy klaszto- rze kształtowała się zgodnie z wymogami bazylianów. Metropolita kijowski i całej Rusi Cyprian Żochowski w  punkcie 18. swojego zarządzenia z  dnia 9 października 1687 r.

działając na prośbę niektórych ojców zakonnych narzekających na świeckich rzemieśl- ników im usługujących (a mieszkających w klasztorze), zalecił aby ulokowano ich poza monasterem: wystawiwszy im budynek należyty. W  przypadku klasztornych praczek i szwaczek zalecił archimandrycie: odtąd aby męszczyzna [s] opierał zakonników i oszy- wał [Radkiewicz 1870: 268–269].

(4)

Z przytoczonych względów tj. preferowania zatrudniania mężczyzn, w 1789 r. na 148 (100%), osób świeckich – mieszkańców Supraśla, przypadało jedynie 37 kobiet (25%)3. Osobliwą strukturę demografi czną mieszkańców Supraśla potwierdzają dane z przepro- wadzanych w latach 2003 i 2011 badań szczątków ludzkich z najstarszego cmentarza usy- tuowanego wokół supraskich katakumb.4

Wyjątkowo wysoki współczynnik maskulinizacji wynikał z  tego, że do pracy przy klasztorze zakonnicy angażowali głównie mężczyzn. Potwierdzenie tej preselekcji i jed- nocześnie odseparowywania się od osób świeckich, daje analiza rezolucji archimandryty biskupa Antonina Młodowskiego z 1762 r. Przestrzegał on, aby zakonnicy trzymali się z dala od mieszkańców osady klasztornej, a zwłaszcza od kobiet:

Żaden z  Ichm[oś]c[i]. księży rezydentów, oprócz interessowanych, po offi cynach rze- mieślniczych włóczyć się pod żadnym pretekstem nie powinien, ale jeżeli ma jaką potrzebę, ma ją J[egomości]ks[iędz]u westjarzowi donieść; tym bardziej zakazujemy w tychże offi cy- nach widywania się i konwersacyji z osobami diversi sexus, a jeżeli któryby miał interes, do widzenia się z takiemi osobami, ma za licencyją J.ks[iędz]a wikarego lub wicewikarego przy obecności socjusza w gościnnej izbie ze wszelką przystojnością i modestyją zakonną rozmowić się5.

O g r ó d p r z y k l a s z t o r z e ( X V I I I w . )

Novum w przestrzeni Supraśla było utworzenie w połowie wieku XVIII urządzonej zieleni wkomponowanej w istniejący krajobraz okolic monasteru. W zachowanych źró- dłach obszar ten nazywano mianem ogrodu włoskiego. Ogród był niezbędny chociażby ze względu na monumentalny i reprezentacyjny charakter architektury opactwa i stano- wił dopełnienie kompozycji architektonicznej założenia. Ponadto, zarówno mnisi jak też przybywający na papieskie odpusty unici, musieli mieć otwartą przestrzeń do rozważań, kontemplacji, ascezy i odpoczynku.

Pomysłodawcą zorganizowania ogrodu włoskiego był wspomniany metropolita unicki arcybiskup Cyprian Żochowski, który w  1687 r. nawiedził supraski monaster z  wizytą kanoniczną. W  swoim zarządzeniu powizytacyjnym z  dnia 9 października 1687 r.

sformułowanym w 37. punktach, na 14. miejscu polecił:

Życzymy przy tym i  koniecznie mieć chcemy, aby J.ks. archimandryta kazał założyć ogród włoski, do którego restawracyi i zakonnicy czasu rekreacji pomogą, jako też i zwyczaj

3 Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne, sygn. SA 4056.

4 Badania archeologiczne z 2003 r. oraz analizy antropologiczne szczątków najstarszego supraskiego cmen- tarza istniejącego już w połowie XVI w. przy katakumbach wskazują, że 83 % pochówków stanowili mężczyźni – zapewne mieszkańcy supraskiej osady, słudzy monasterscy[Kapla 2004: 97–101]. Analogiczne tendencje pojawiają się w wynikach badań przeprowadzonych w dniach 15 września – 06 października 2011 r. podczas budowy ulicy Konarskiego w  okolicy Domu Ogrodnika i  Katakumb. Patomorfolog z  Uniwersytetu Medycznego w  Białymstoku dr Iwona Ptaszyńska-Sarosiek wykonała analizę antropologiczną 56 pochówków odkrytych przy supraskim klasz- torze. Dla 56 osobników, którzy zostali pochowani w XVI–XVIII w. określono płeć. Wśród nich było 30 mężczyzn (53,5%), 16 kobiet (28,5 %), 4 dzieci (7%). W sześciu przypadkach (11%) nie udało się ustalić płci [Wawrzeniuk 2011].

5 Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne, fond 605, opis 7, teczka 47, k. 36v.

(5)

zakonny każe rękodziały pełnić. Analogicznie, w punkcie 33 nakazał: Stawy restaurować ante omnia, materyą gotować na wystawienie kollatorskiej bramy i  dzwonnicy przenie- sienie. Z  Warszawy kop jakie dziesięć przywieść w  zimie karpi i  nasadzić do sadzawek, gdzie woda żywa, a potym dla nich osobliwą sadzawkę wystawić [Radkiewicz 1870: 267, 270–271].

Ryc. 1. Obraz olejny przedstawiający unickiego metropolitę kijowskiego i całej Rusi arcybiskupa Cypriana Żochowskiego (Релігіа i Царква на Беларусі. Енцыклапедычны даведнік, Мінск 2001, s. 111).

Fig. 1. Portrait of Cyprian Żochowski, the metropolitan of Kiev and all Ruthenia, oil painting (Religion and Orthodox Church in Belarus. Encyclopaedia Minsk 2001, p. 111)

(6)

Z  tych kilku zdań metropolity Żochowskiego wyłania się jego autorska koncepcja urządzenia przestrzeni dookoła supraskiego opactwa, z którym wiązał nadzieję na stwo- rzenie centralnej dla Cerkwi unickiej drukarni cyrylickiej [Cubrzyńska-Leonarczyk 1993:

11–35]. Nie chodziło mu tylko o ogród włoski. Ogród ów miał tworzyć jedną kompozycję z architekturą klasztoru oraz ze stawami. Rozległe założenie ogrodowo-parkowe miało być oparte na włoskich zasadach osiowości i symetrii. Podobnie jak w przypadku Pałacu Opatów, wznoszącym się ponad ogrodem, kierowano się wzorcami z południa Europy.

Z ówczesną architekturą zachodnioeuropejską Cyprian Żochowski był wyjątkowo obe- znany; w latach 1658–1664 r. studiował w Rzymie w Kolegium Greckim. Również i póź- niej funkcja metropolity Cerkwi i związane z nią szerokie kontakty pozwoliły zapewne na osobiste odwiedzenie wielu powstających podówczas klasztorów oraz siedzib i ogrodów zarówno świeckich jak i duchownych.

Narzucając zakonnikom założenie ogrodu ozdobnego, Cyprian Żochowski miał na celu wprowadzenie nowych zajęć w ramach codziennej aktywności (pracy) bazy- lianów. W  punkcie 31. przywoływanego wyżej zarządzenia wyraził, iż: jest wielka roz- targa w duchu i rukodieliach zakonnych. Stwierdził następnie, iż żadną miarą nie można dopuszczać, aby bracia, a tym bardziej ojcowie, rąbali drwa i roznosili je do cel. Zdaniem metropolity, te czynności należały do chłopów [Radkiewicz 1870: 270]. Zakładając ogród włoski metropolita m. in. zapewniał zakonnikom odpowiednią dla ich stanu i godności przestrzeń codziennej aktywności. Intencjami leżącymi u podstaw założenia kompozycji ogrodowej były nie tylko względy artystyczno-dekoracyjne, ale również kwestie uporząd- kowania owej: wielkiej roztargi. Zakonnicy pracując w ogrodzie mieliby właściwe zajęcie.

Bazylianie nawiązywali do zachodnich wzorców kulturalnych, stylistycznych i archi- tektonicznych – stąd nie dziwi chęć zorganizowania założenia ogrodowo-parkowego w stylu włoskim. Zwierzchnikami cenobii byli księża kształceni za granicą, m.in. we Wło- szech. W latach 40. XVII wieku został wzniesiony ikonostas oprawiony w barokową deko- rację rzeźbiarską nawiązującą do rzymskich dzieł Gian Lorenza Berniniego, a  umiesz- czone w  nim obrazy miały zdaniem metropolity prawosławnego Piotra Mohyły cechy italiańskie. To arcydzieło było dialogiem sztuki Bizancjum i Rzymu, których nawiązania przeplatają się wzajemnie w Supraślu.

Przy klasztorze w XVII w. zaczęto wznosić okazały Pałac Opatów, który podobnie nawiązywał do rezydencjonalnej architektury renesansowej we Włoszech. Badacz archi- tektury klasztoru Wacław Kochanowski postawił tezę, że projektantem okazałego pałacu supraskich archimandrytów mógł być Włoch. Autor, sugerując czas powstania zabytku na lata 1635–1655 jednocześnie pisze: Architekt nie jest znany. Niewykluczone, że był nim Włoch, lecz zapewne pracujący od dawna w  Wilnie, z  którym wówczas klasztor utrzy- mywał ścisłe kontakty. W środowisku tym wytworzyła się swoista architektura pałacowa, odmienna od małopolskiej czy warszawskiej [Kochanowski 1963: 380]. Przypuszczenia badacza zdają się tym bardziej prawdopodobne, gdyż właśnie w połowie XVII w. supra- skim archimandrytą był pochodzący z Wilna Alexy Dubowicz (1645–1652), syn burmi- strza Wilna, prowincjał całego zgromadzenia bazylianów w Polsce – osoba wykształcona w Zachodniej Europie i mająca szerokie kontakty. Innym hierarchą, który podobnie mógł

(7)

Ryc. 2. Supraśl. Pocztówka przedstawiająca Pałac Opatów po odbudowie, lata 50. XX w. (zdjęcie ze zbiorów autora) Fig. 2. Supraśl. Th e postcard presenting Abbots Palace after rebuilding, the 1950s of the 20th century (image from Author`s collection)

Ryc. 3. Portret opata supraskiego arcybi- skupa Gabriela Kolendy, metropolity kijow- skiego i całej Rusi (https://pl.wikipedia.org/

wiki/Gabriel_Kolenda zrzut danych z dn.

02 lutego 2018 r.)

Fig. 3. Portrait of the Supraśl abbot arch- bishop Gabriel Kolenda, the metropoli- tan of Kiev and all Ruthenia (https://

pl.wikipedia.org/wiki/Gabriel_Kolenda, ac- cess date 02.02.2018)

(8)

mieć znaczący udział w  podjęciu starań budowy pałacu, był Gabriel Kolenda (1655–

1674). Uczył się na uniwersytetach w Wiedniu i Rzymie. Jego osobowość, rozmach dzia- łalności i  sprawowania wysokich cerkiewnych godności: archimandryty, prowincjała, arcybiskupa połockiego, a następnie metropolity całej Rusi pozwalają – oczywiście tylko hipotetycznie – na wskazanie również i  nań, jako na osobę, która mogła zainicjować budowę supraskiej rezydencji – pałacu biskupiego. W  opracowaniu Zofi i Piłaszewicz znajdujemy sugestię, że autorem projektu architektonicznego tego gmachu mógł być Tyl- man van Gameren: Pałac Archimandrytów nie posiada swojego odpowiednika, wskazuje jednak pokrewieństwo formalne z tym typem architektury pałacowej, który ukształtował się w kręgu działalności Tylmana van Gameren [Piłaszewicz 1974: 35].

Czy w czasach metropolity Żochowskiego powstał w Supraślu proponowany przez niego w 1687 r. ogród włoski? Niestety, dostępne autorowi źródła tego nie potwierdzają.

Późniejsze dane historyczne z  II poł. XVIII w. wskazują na istnienie przy południowej pierzei klasztoru rozległego założenia ogrodowo-parkowego, wówczas nowo założonego.

Trudno jednak sobie wyobrazić, aby przed powstaniem ogrodu włoskiego nie było przy klasztorze w  Supraślu jakiejkolwiek formy zieleni w  formie parku i  przylegającego do budynków klasztornych?! Plan Supraśla z 1845 r. rzuca pewne światło, a w zasadzie przy- puszczenie w tej materii. Być może w czasach Żochowskiego na obszarze przylegającym od północy do cerkwi Zwiastowania Najświętszej Marii Panny zorganizowano pierwszy klasztorny ogród, o wiele mniejszy od tego powstałego w II połowie XVIII w. po przeciw- nej stronie monasteru. Możliwe, że jego pozostałością była kwatera ogrodowa widniejąca

Ryc. 4. Fragment planu Supraśla z 1845 r. [Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Grodnie, f. 31, op. 2, t. 2219]

Fig. 4. Th e fragment of Supraśl plan dated to 1845 [National Historical Archives of Belarus in Grodno, f. 31, op. 2, t. 2219]

(9)

na wspomnianym wyżej planie. Zlokalizowano ją na placu zbliżonym do kwadratu z ron- dem pośrodku umieszczonym w miejscu przecinających się pod kątem prostym alej par- kowych na planie krzyża greckiego. Być może był to zbliżony do modeli renesansowych ogród przyklasztorny o  tak charakterystycznym i  zarazem prostym kształcie przypo- minającym średniowieczny wirydarz. Czy był to pierwszy tego typu obiekt klasztorny?

W tej materii należy prowadzić dalsze ustalenia, w tym z wykorzystaniem elektronicz- nego sprzętu pomiarowego. Być może ziemia ukrywa jakieś relikty tego przypuszczalnie pierwszego ogrodu.

W  czasie, w  którym zakładano znany ze źródeł pisanych klasztorny ogród włoski (a więc w II połowie XVIII w.), archimandryta Jerzy Bułhak rozpoczynał wznoszenie połu- dniowego skrzydła monasteru łączącego się z kilkukondygnacyjnym, górującym nad doliną rzeki Supraśl Pałacem Opatów. Jednocześnie kończył, ciągnącą się od dziesięcioleci, odbu- dowę zgorzałej w 1702 r. bramy-dzwonnicy. Do rozpoczętej budowy południowej pierzei klasztoru domierzono aleje i prostokątne kwatery rozległego założenia ogrodowo-parko- wego. Cezurą czasową od której należałoby datować powstawanie ogrodu włoskiego, jest data wyryta w kamieniu węgielnym, związana z aktem erekcyjnym południowego skrzy- dła klasztoru –1753. Z kolei mniej prawdopodobną datę roczną rozpoczęcia wznoszenia owego budynku (1755 r.), podaje Mikołaj Dałmatow [Dalmatov1892: 264].

W  tym miejscu należy wyjaśnić powstałą nieścisłość. Skoro żona wojewody mści- sławskiego księcia Grzegorza Sapiehy, Teodora z Sołtanów, na dokończenie murowanego gmachu oraz bramy dzwonnicy w 1752 r. ofi arowała 20 tys. złotych, to jest mało praw- dopodobne, aby aż trzy lata zwlekano z rozpoczęciem prac murarskich. Reasumując, od roku 1753 należy datować powstawanie południowej pierzei klasztoru wraz z założeniem ogrodowo-parkowym zwanym ogrodem włoskim. Nie budzi natomiast wątpliwości fakt, że w 1764 r. budowa bułhakowskiego gmachu, nie była jeszcze ukończona oraz że ogród włoski już wówczas istniał. W protokole wizyty z 1764 r. metropolita Felicjan Wołodko- wicz zaleca: gotować materiały do ciągnienia klasztornej fabryki [Radkiewicz 1870: 359], a ogród włoski opisany jest jako: nowo założony. W związku z powyższym, czas powstania ogrodów włoskich należy umieścić w przedziale lat: 1753–1764. Co innego jednak twier- dzą autorzy współczesnego opracowania historii supraskiego ogrodu: Ewa Bończak- -Kucharczyk i Józef Maroszek. Powstanie ogrodu datują na lata 1687–1728 podając jed- nocześnie informacje, że po 1755 r. został on przebudowany. Rozwój i rozbudowę sie- dziby zakonnej w Supraślu wiążą oni z osobą opata – metropolity unickiego Leona Kiszki (1708–1728), który prowadził w Supraślu szerokie prace budowlane [Bończak-Kuchar- czyk, Maroszek 1988: 731–732].

Ostatnim wzniesionym obiektem, który zamykał od strony zachodniej kompleks budynków klasztornych był dom studiów zakonnych tzw. Żaczek. Jego wznoszenie zaini- cjował kolejny po Jerzym Bułhaku biskup-opat ks. Antonin Struś Młodowski (1760–

1778). Wybudowanie Żaczka zakończyło proces kształtowania się znanego i współcze- śnie zachowanego założenia architektonicznego dawnego klasztoru ojców bazylianów w Supraślu. Ten wyjątkowy w Polsce zespół architektoniczno-przestrzenny, zawierający w sobie okazałe budynki i ogrody oraz centrum manufakturowe na tzw. Zajmie-bindudze

(10)

dokładnie opisuje inwentarz z 1764 r.: Klasztor i budynki dookoła monasteru: Jadąc drogą z Białegostoku za wsią Ogrodniczkami należącą do klucza jest rzeczka Kraśnica. Na tej rzeczce jest tartak Jego Wielmożności Pana Branickiego. Rzeczka ta jest granicą między dobrami pana Branickiego i puszczą klasztoru supraskiego. Od tej rzeczki droga zaczyna się i ciągnie prawie pół mili aż do samego klasztoru. Wyjechawszy z lasu w kierunku klasz- toru, tylko co pod lasem z prawej strony drogi znajduje się duża murowana fi gura – muro- wany słup. Dalej, z lewej strony, stoi klasztorna karczma. Przybliżając się do klasztoru bli- żej monasterskich wrót, z lewej strony znajduje się duża drewniana budowla z sieniami po środku, w  niej z  każdej strony duże pokoje z  komorami. W  pokojach, po dwa okna, a w komorach po jednym w ołów oprawnych. Z tyłu, od strony sadu, dobudowano spiżar- nię z wysokim dachem. Budynek ten obecnie jest opuszczony, posiada okna zabite deskami.

Żyje tam obecnie jeden murarz6. Od tego budynku, w  dole drogi, z  jednej strony: lewej, klasztorne budynki z włoskim ogrodem, a od prawej strony ogród użytkowy na warzywa, który kończy się przy samych sadzawkach. We włoskim ogrodzie jest i inny nowy budynek dla ogrodnika, a w nim jedna izba z komorą i spiżarnią dla składu przeróżnych rzeczy, a naprzeciw duża izba na warzywo. Ogród włoski, w nim sadzawek dwie [Dalmatov 1892:

6 W tym budynku do 1882 r. znajdowała się koniusznia i szopa z wozami, następnie ze względu na na stan zachowania rozebrana, a miejsce po nim przeznaczono na uprawy sadownicze.

Ryc. 5. Supraśl, klasztor. Kamień fundamento- wy południowej (bułhakowskiej) pierzei zabu- dowań z datą „1753”

(fot. R. Dobrowolski)

Fig. 5. Supraśl, monastery. Cornerstone in the southern (Bulhak) wing of the monastery with the date „1753”

(photo by R. Dobrowolski)

(11)

563–564]. […] Przed oknami klasztoru od strony rzeki budynki, a  z  drugiej strony wło- ski ogród nowo rozplanowany, otoczony parkanem; na środku altana z kratki z czterema drzwiami. Poniżej ogrodu sadzawka w której żyją karpie. Ogród długi jest na 454 łokci, a szeroki na 216 łokci. Z sadzawki woda wpada do drugiego stawu leżącego poniżej ogrodu ku rzece. W  ogrodzie, niedaleko parkanu, przed oknami opackich pokoi, znajduje się murowany grobowiec albo katakumby, gdzie składają ciała umarłych księży. Nad grobow- cem znajduje się kaplica z pruskiego muru, krzyżowej konstrukcji z kopułą przykrytą białą blachą, pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego. Budowla ta bez okien, po części się rozpada. Około katakumb fi garnia drewniana i dla ogrodnika włoskiego ogrodu mieszka- nie od nowa wybudowane. Pod nim piwnica dla przechowywania ogrodniny. Nad samą rzeką stary drewniany budynek, w którym żyją klasztorni garbarze. Niedaleko mieszkania ogrodnika, po drugiej stronie bramy, w kierunku rzeki, stary budynek ze spichlerzem, pod którym jest piwnica. W tym miejscu powinien być wybudowany nowy skład, a ten budynek powinien być rozebrany. Kuchnia opacka z izbą, przy niej spiżarnia, przy spiżarni octow- nia z sieniami, z drugiej strony komory niewielkie z sieniami. Zabudowania opackie z sie- niami po obu stronach. Mieszkanie, gdzie obecnie stelmach żyje [Dalmatov 1892: 569].

W opracowaniu z 1979 r. Dokumentacja Ewidencyjna dla Parku Miejskiego w Supra- ślu autorki Ewa Bończak-Kucharczyk oraz Zofi a Piłaszewicz określiły lokalizację histo- rycznego założenia ogrodowo-parkowego bazylianów (ogród włoski), między połu- dniową pierzeją klasztoru, a  rowem melioracyjnym położonym przy północnej gra- nicy Parku Miejskiego (ciągnącej się od ul. Piłsudskiego – przed 1990 r. ul. Kościuszki, aż do ul. Konarskiego). Nie znając planu z 1845 r. doszły one do mylnego przekonania, że barokowe założenie ogrodowo-parkowe kończyło się na wyżej wspomnianym odcin- kowym rowie melioracyjnym. Usytuowany obecnie w pobliżu budynku Urzędu Miej- skiego w Supraślu przy ulicy Ogrodowej Park Miejski był mylnie interpretowany jako dawny naturalny ols przekształcony rzekomo w  II połowie XIX w. w  Park Zachertów:

W  II połowie XIX w. powstał w  Supraślu park publiczny, położony na terenie dawnego olsu. [Bończak, Piłaszewicz 1979: 1–4]. W rzeczywistości ogród włoski rozciągał się mię- dzy klasztorem, a współczesną ulicą Ogrodową i obejmował obszar współczesnego Parku Miejskiego, który był klasztornym boskietem – najwyższym piętrem roślinności ujętej w strzyżone ściany szpalerów.

K a p l i c a Z m a r t w y c h w s t a n i a P a ń s k i e g o n a k a t a k u m b a c h

Ważną częścią ogrodu włoskiego były katakumby wraz z górującą nad nimi cerkwią Zmartwychwstania Pańskiego będącą rotundą zwieńczoną barokową latarnią. Nekro- polia stanowiła integralną część założenia ogrodowo-parkowego. Ogród bazylianów był niemal przestrzenią sakralną. Stanowił miejsce pracy, odpoczynku, modlitwy oraz wiecz- nego spoczynku supraskich braci i ich dobrodziejów.

Ogrody klasztorne miały czytelne odniesienia do Biblii, zwłaszcza do Starego Testa- mentu. Nawiązywały też do eschatologii, zwłaszcza poprzez niektóre gatunki roślin oraz symbolikę wody. Ogród to idealna przestrzeń przygotowana przez Boga dla człowieka

(12)

Ryc. 7. Supraśl. Kaplica Zmartwych- wstania nad katakumbami, rekon- strukcja. Widok elewacji północnej (od ul. Klasztornej), z widoczną kruchtą i gankiem oraz galeryjką nad wejściem do katakumb [Kulesza 2015: 385]

Fig. 7. Supraśl. Th e Chapel of the Resurrection over catacombs, re- construction. View on the northern elevation from Klasztorna Street, with visible church-porch, porch and gallery above entrance to catacombs [Kulesza 2015: 385]

Ryc. 6. Supraśl. Założenie klasztoru pobazyliańskiego – katakumby, 2013 r. (fot. R. Dobrowolski) Fig. 6. Supraśl. Post Basilian monastery complex - catacombs, 2013 (photo by R. Dobrowolski)

(13)

do przebywania z Nim w raju; to Paradisus (łac.) παράδεισος (gr.), Niebieskie Jeruzalem, Eden lub mistyczna Winnica Pana (alegoria Kościoła).

Grzebani w takim właśnie miejscu bazylianie i ważniejsi dobrodzieje, jakby już dostę- powali wiecznych szczęśliwości, Nowego Raju, Nieba… Oczekując na powtórne przyjście Pana Jezusa spoczywali w monasterskim ogrodzie, Winohradnyku – ziemskiej namiastce Nieba. Opatrzeni liturgiczną pieczęcią przy obrzędzie pogrzebu oczekiwali Dnia Paruzji.

Ostatnim bazylianinem złożonym w katakumbach był unicki biskup Leon Ludwik Jawo- rowski (zm. w 1833 r.).

Badacz architektury katakumb i  znajdującej się nad nimi kaplicy Krzysztof Kule- sza, na podstawie opisów z natury z XVIII–XIX w. stwierdza, że wysokość tego obiektu nie przekraczała 5 metrów powyżej poziomu gruntu. Podaje też hipotetyczny wygląd zewnętrzny i  wewnętrzny cerkwi, a  także omawia jej oryginalną konstrukcję [Kulesza 2015: 355–387].

Ryc. 8. Supraśl. Fragment klasztornego sadu na obszarze dawnego założenia ogrodowo-parkowego bazylianów. Na zdjęciu wykonanym w końcu lat 30. XX w. rozpoznać można salezjanina ks. dr. Franciszka Tomasika – dyrektora zakładu wychowawczego w towarzystwie współpracowników (zbiory z archiwum rodzinnego)

Fig. 8. Supraśl. Fragment of the cloistral orchard in the area of former Basilian garden complex. In the photo taken in the 1930s. Salesian Rev. Dr. Franciszek Tomasik – headmaster of Educational Institute in the company of co-workers (the family archival collection)

(14)

S y m b o l i k a w o d y w   o g r o d z i e k l a s z t o r n y m

W najniższej części założenia ogrodowo-parkowego znajdowały się dwie sadzawki rybne o których wspomina opis z 1764 r. [Dalmatov 1892: 564, 569]. Włączone do kom- pozycji ozdobnego ogrodu, stały się jego ważnym elementem dekoracyjnym, symbolicz- nym i użytkowym.

W tradycji chrześcijańskiej woda jest symbolem oczyszczenia i zmartwychwstania.

To ona istniała na początku, zanim Bóg stworzył ziemię i jej mieszkańców. Woda oczyszcza z grzechów, orzeźwia duszę ludzką i powoduje ożywienie ciała. Oznacza życie, a w zna- czeniu szerszym i eschatologicznym – życie wieczne. Płynące wody od źródeł do swego ujścia symbolizują życie i zmartwychwstanie. W tradycji rzymskokatolickiej wyraża to pieśń Vidi aquam. Omawia ona świątynię (alegoria Chrystusa), widzianą przez Ezechiela w prorockiej wizji (Ks. Ez 47, 1–9. 12). Z przebitego na krzyżu boku wypłynęła krew, sym- bolizująca Eucharystię i woda oznaczająca łaskę Chrztu (Ew. J 19, 33–35). Otwarty bok Zbawiciela – Prawdziwej Świątyni (Ew. J 2, 19–22), jest źródłem oczyszczenia i zbawienia wszystkich, którzy w Niego wierzą. Widziałem wodę płynącą, od kościoła wychodzącą.

Z rogu kościoła prawego, spływającą na każdego...

Ryc. 9. Supraśl. Fragment klasztornego sadu na obszarze dawnego założenia ogrodowo-parkowego bazylianów. Na zdjęciu z 1936 r. rozpoznać można salezjanina ks. dr Franciszka Tomasika – dyrektora zakładu wychowawczego w towarzystwie współpracowników (zbiory z archiwum rodzinnego)

Fig. 9. Supraśl. Fragment of the cloistral orchard in the area of former Basilian garden complex. In the pho- to taken in 1936 Salesian Rev. Dr. Franciszek Tomasik – headmaster of Educational Institute in the company of co-workers (family archival collection)

(15)

L i k w i d a c j a o g r o d u ( X I X–X X w . )

Z chwilą kasaty unii Kościołów oraz Zakonu Bazylianów w 1839 r., zaprzestano doko- nywania pochówków w  Cerkwi Zmartwychwstania (rozebranej przez prawosławnych mnichów w  1875 r.), a  teren okalający świątynię i  sięgający aż do 2 sadzawek rybnych przekształcono w II połowie XIX w. w sad i ogród warzywny. Zupełnie zatarto wówczas

Ryc. 10. Plan Supraśla z 1845 r. [Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Grodnie, f. 31, op. 2, t. 2219]

Fig. 10. Th e Supraśl plan dated to 1845 [National Historical Archives of Belarus in Grodno, f. 31, op. 2, t. 2219]

(16)

układ alej oraz wymieniono dawne bazyliańskie nasadzenia [Dobrowolski 2004: 87–91].

Fotografi e z czasów I wojny światowej oraz z końca lat 30. XX w. dokumentują te zmiany.

Na zdjęciach wykonanych w  okolicach katakumb widoczne są dorodne, liczące kilka- dziesiąt lat drzewa owocowe, a także zaorane fragmenty ogrodu warzywnego.

Założenie ogrodowo-parkowe w Supraślu zwane ogrodem włoskim jeszcze w 1845 r.

posiadało swój układ przestrzenny z podziałem na poszczególne aleje i kwatery. Zdaje się, że było wykorzystywane jako park. Stan zachowania jego poszczególnych części dokumentuje wielokrotnie już przywoływany Szczegółowy plan skarbowego majątku Supraśl znajdującego się w  guberni grodzieńskiej z  1845 r. Został on odkryty w  2001 r.

przez Martę Popławską w Narodowym Archiwum Historycznym Białorusi w Grodnie7. Źródło to ma kluczowe znaczenie nie tylko dla poznania historycznego rozplanowania założenia ogrodowo-parkowego, ale pozwala też prześledzić proces rozbudowy Supra- śla w XIX w. na skutek działalności Fryderyka Wilhelma Zacherta. Ów plan przedstawia Supraśl jako miasteczko klasztorne, jeszcze przed wprowadzeniem korekt w jego ukła-

7 Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Grodnie, fond 31, opis 2, teczka 2219.

Ryc. 11. Supraśl. Ogród Saski – dawny boskiet ogrodu włoskiego po przejściu gwałtownej burzy dnia 17 czerwca 2016 r. (fot. ze zbiorów Urzędu Miejskiego w Supraślu)

Fig. 11. Supraśl. Th e Saxon Garden, former bosquet in the Italian garden after the gale on the 17th of June 2016 (photo from the Municipal Offi ce in Supraśl collection)

(17)

dzie przestrzennym przez Zachertów i jego osadników [Dobrowolski, Popławska 2003:

51–54; Dobrowolski 2003: 321–340].

Bazyliański zespół ogrodowo-parkowy z połowy XVIII w. o wiele czytelniej do cza- sów nam współczesnych przetrwał na części użytkowanej przez Zachertów, którzy od 1834 r. przejęli od rosyjskiego skarbu m.in. dawny boskiet (obecny Park Miejski). Zacher- towie przekształcili ów najwyższy parter roślinności w Park Miejski w stylu angielskim.

Dokonali przy tym korekty układu alej. Park ten, podobnie jak we wcześniejszym  okre- sie, był dostępny dla ogółu mieszkańców i w tym sensie pełnił w dalszym ciągu funkcje publiczne. Pomimo przejęcia dużej części ogrodu włoskiego przez Wilhelma Fryderyka Zacherta nie zmienił się jego otwarty charakter. Ogród ten w XIX i na początku XX w.

spełniał de facto rolę Parku Miejskiego, pomimo że należał do wspomnianej rodziny supraskich fabrykantów. Zdaniem Ewy Bończak-Kucharczyk i  Zofi i Piłaszewicz, przed 1925 r. Zachertowie darowali go supraskiemu magistratowi. W ślad za tym władze Supra- śla przystąpiły do jego przebudowy [Bończak, Piłaszewicz 1979: 4]. Autor nie dotarł do źródeł na jakiej zasadzie Zachertowie przekazali ów teren miastu. Czy było to tylko sym- boliczne przekazanie w użytkowanie, czy może przeniesienie prawa własności?

Największym przekształceniem na Zachertowskiej części dawnego ogrodu było roz- poczęcie budowy kompleksu sportowego. Właściciel Majątku Supraśl Konstanty Zachert w 1931 r. na prośbę miejscowej młodzieży zaproponował na obszarze Parku Miejskiego lokalizację stadionu. W tym samym roku supraski magistrat przystąpił do wycinki drzew na zaniedbanej i  podmokłej wschodniej jego części. Działania te szczególnie popierał ówczesny burmistrz Ludwik Ślusarczyk dążący do rozwijania działalności sportowej. Od jesieni 1933 r. do maja 1934 r. kolejny burmistrz Tadeusz Olejniczakowski kończył inwe- stycję budowy stadionu. Pracami budowlanymi kierował mieszkaniec Supraśla Henryk Dobrowolski – technik budowlany z Powiatowego Zarządu Dróg w Białymstoku, a zara- zem kapitan sportowy pierwszego zarządu SKS Supraśl. Dnia 29 lipca 1934 r. na nowo wybudowanym obiekcie miejskim rozegrano pierwszy mecz piłki nożnej: Supraślanka – Jagiellonia Białystok (1:2) [Górko 2015: 10–31].

Nawałnica, która przeszła nad Supraślem dnia 17 czerwca 2016 r. spowodowała ogromne straty w  Parku Miejskim zwanym przez supraślan mianem Ogrodu Saskiego (dawny boskiet ogrodu włoskiego). Niemal połowa zabytkowego starodrzewu została położona na ziemię. Uległy zniszczeniu latarnie oświetlenia parkowego oraz wiele ławek.

Potrzeba odnowienia tego obiektu i powiększenia go o niezagospodarowane tereny przy dwóch stawach, spowodowały podjęcie współpracy w wymiarze interdyscyplinarnym Gminy Supraśl z  Muzeum Podlaskim w  Białymstoku, z  Panią Prof. dr hab. Mirosławą Kupryjanowicz z Instytutu Biologii Zakładu Paleobotaniki Uniwersytetu w Białymstoku.

Latem 2017 r. zostały przeprowadzone kilkumiesięczne badania archeologiczne którymi kierowała mgr Irena Taranta. Wykonano również analizy karpologiczne i paleodendrolo- giczne. Całość prac uzupełniono prospekcją geofi zyczną zrealizowaną przez Marka Liso- wicza i Roberta Kmiecia (fi rmę GPR System). Badania historyczne przeprowadził autor niniejszego opracowania. Metodologię pracy naukowej oraz interpretację źródeł konsul- towano z dr Anną Oleńską z Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.

(18)

Wszystkie poznawcze działania, w  tym specjalistyczne analizy, rzutują na kształt dokumentacji architektoniczno-budowlanej omawianej przestrzeni publicznej zlokali- zowanej w centrum Supraśla. Dzięki tym ważnym pierwszym krokom istnieje ogromna szansa na rewaloryzację dużej części dawnego ogrodu włoskiego pozostającego we wła- sności Gminy Supraśl. Może on się stać w przyszłości jedną z ważniejszych atrakcji uzdro- wiskowych i turystycznych miasta, a także regionu.

L i t e r a t u r a :

Bończak-Kucharczyk E., Piłaszewicz Z.

1979 Dokumentacja Ewidencyjna dla Parku Miejskiego w  Supraślu, Białystok, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku.

Bończak-Kucharczyk E., Maroszek J.

1988 Katalog Parków i  Ogrodów Województwa Białostockiego pod redakcją: Ewy Bończak Kucharczyk i Józefa Maroszka przy współpracy Krzysztofa Kucharczyka, cz. II – katalog szczegółowy, t. 10, Białystok, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku.

Cubrzyńska-Leonarczyk M.

1993 Ofi cyna supraska 1695-1803. Dzieje i publikacje unickiej drukarni ojców bazylianów, Warszawa.

Dalmatov N. (Николай Далматов)

1892 Супрасльский благовещенский монастырь, Санкт-Петербург.

Dobrowolski R.

2003 Opat Supraski Biskup Leon Ludwik Jaworowski, Supraśl.

Dobrowolski R.

2003 Początki miejskości Supraśla, [w:] M. Zemło (red.), Małe Miasta Przestrzenie, Supraśl, 321–340.

Dobrowolski R., Popławska M.

2003 Plan Supraśla z 1845 r. (komunikat), [w:] M. Zemło (red.), Małe Miasta Przestrzenie, Supraśl, 51–54.

Dobrowolski R.

2004 Najstarsza nekropolia Supraśla, [w:] M. Zemło (red.), Małe Miasta Kultura i Oświata, Supraśl, 87–91.

Dobrowolski R.

2009 Zespół Supraskiego Systemu Wodnego jako przykład staropolskiej myśli inżynieryjnej – jego stan, historia i znaczenie w procesie rozwoju Supraśla, [w:] M. Zemło (red.), Małe Miasta Zabytki, Supraśl, 146–168.

Górko J.

2015 Supraśl Gola!, Supraśl.

Kapla W.

2004 Analiza antropologiczna materiałów kostnych z wykopalisk w Supraślu, [w:] M. Zemło (red.), Małe Miasta Kultura i Oświata, Supraśl, 97–101.

Kochanowski W.

1963 Pobazyliański zespół architektoniczny w Supraślu, Rocznik Białostocki 4, 355–396.

(19)

Kulesza K.

2015 Próba rekonstrukcji wizualnej kaplicy pw. Zmartwychwstania Chrystusa w Supraślu, [w:]R. Dobrowolski, M. Zemło (red.), Dzieje opactwa supraskiego, Rzym–Lublin–Mińsk, 355–387.

Maroszek J.

1994a Kalendarium klasztoru Ojców Bazylianów w  Supraślu – czasy Aleksandra Chodkiewicza, Białostocczyzna 2(34), 3–12.

Maroszek J.

1994b Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV–XVIII w., Białystok.

Maroszek J.

2013 Monografi a miasta i gminy Supraśl, Supraśl.

Piłaszewicz Z.,

1974 Zespół poklasztorny OO. Bazylianów (Pałac Archimandrytów – budynki klasztorne).

Dokumentacja historyczno-architektoniczna wykonana na zlecenie: Urząd Wojewódzki- Wydział Kultury-Wojewódzki Konserwator Zabytków w  Białymstoku, Białystok, maszynopisw archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku.

Siemaszko A.

2014 O historii monasteru supraskiego i jego bibliotece: uwagi do książki: Rękopisy supraskie w zbiorach krajowych i obcych: katalog rękopisów supraskich, oprac. Antoni Mironowicz et.al., wyd. Libra, Białystok 2014, ss. 392, Studia Podlaskie 22, 189–246.

Siemaszko A.

2015 Pierwsze stulecie historii klasztoru w  Supraślu: daty, fakty, interpretacje, [w:] R.

Dobrowolski, M. Zemło (red.), Dzieje opactwa supraskiego, Rzym–Lublin–Mińsk, 43–73.

Radkiewicz M.

1870 Kronika Ławry Supraskiej, [w:] Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси, t. IX, Вильна 1870.

Wawrzeniuk J.

2011 Opracowanie wyników z  archeologicznych badań ratowniczych reliktów dawnego cmentarza z pierwszej poł. XVI w. w Supraślu, gm. loco, woj.podlaskie, st. 4, na działce o nr geod. 563 AZP 35-88/12, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku.

(20)

Radosław Dobrowolski1

Italian garden and formation of space of the monastery and Supral in th –th centuries – outline of issue

S u m m a r y

Th e gale which struck Supraśl in the 17th of June 2016 caused signifi cant damages in the monumental Town Park, which was originally a part of former garden complex of Basilian Fathers. Need of replanting and equipping the park with new devices forced to take actions in order to broad the knowledge about this object in the frame of widely con- ceived future revalorisation. Th e Town Park in Supraśl, which is located on Ogrodowa Street opposite the Municipal Offi ce, is the remains of former bosquet in the Italian gar- den. Th e Italian garden that founded in 1753–1764 spread from the southern wing of the monastery. Integral parts of the garden were: the Orthodox church of the Resurrection with the underground necropolis – catacombs, two fi sh ponds and the highest plantation of trees – the bosquet (currently the Town Park and the Municipal Stadium).

Th e initiator of the Italian garden foundation was the metropolitan of all Ruthenia – archbishop Cyprian Żochowski, who recommended organisation of the garden in the protocol of 9th October 1687, after the canonical visitation in the monastery of Basilian fathers in Supraśl. Th e original garden planning and arranging shape are known from the Supraśl plan dated to 1845. Garden complex was the addendum to the monumen- tal architectural composition of the Supraśl Abby. Th e aim of the garden was organising of proper work activities for monks. Gardening with the ornamental plants was the best way of spending free time in the frame of monastic works.

In 1839, after the liquidation the Union of Brest-Litovsk and Basilian monastery on the territory of Russian Empire, a part of the garden belonged to new hosts, the Eastern Orthodox monks, was transformed into a vegetable garden and an orchard. Addition- ally, the 16th-century Orthodox church of the Resurrection, which sacralised the space of the garden, was pulled down in 1875. Th e transformations were occurred also in the part of garden complex, which belonged to Zachert family in the 19th century and at the beginning of 20th century. Th ey changed the layout of paths in the former bosquet in the second half of 19th century and created existing up until now the Town Park. Although it was only a part of the former Italian garden, it still had decorative and public functions.

In this meaning, the original function of 18th-century Basilian garden was continued in

1 Th e Municipal Offi ce in Supraśl

(21)

changed post-Zachert Town Park. Th e irreversible change was conducted in 1931 in the layout of describing garden complex, where was started the building of the Municipal Stadium in the eastern part of the Town Park. Nowadays, the Municipality of Supraśl is preparing the design documentation for the revalorisation works in the part of the for- mer Italian garden, which is based on the results of the research conducted in the coop- eration between the Municipality of Supraśl, the Podlaskie Museum in Białystok and the Department of Palaeobotany, Institute of Biology, University of Białystok. In the future, this place might stay one of more important Supraśl Health-Resort's and the Podlaskie Voivodeship`s attractions.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Grób nie musi oznaczac´ tez˙ rozpadu, podobnie jak ruina s´wi ˛ atyni (stanie sie˛ to szczególnie widoczne w Echu ruin). Przez ni ˛ a to włas´nie do przedstawienia

logii, „Studia Socjologiczne” 1989, nr 1; P. Chmielewski, Homo agens. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Kraków 2005.. instytucję, a instytucja zmianę? 3) Czy stosowane

Zastępuje: PN-EN 12662:2009/Ap1:2010, PN-EN 12662:2009 Wprowadzona nowa norma ma numer referencyjny PN-EN 12662:2014-05, ponieważ zatwierdzenie PN-EN w języku oryginału

From this vantage, person- context interactions may reflect a stronger effect of dispositional factors on offending in certain neighborhoods, or they may reflect

Ziobro: Panic redaktorze, słuchając tej argumentacji, którą tutaj panowie podnoszą, mam rzeczyw iście wrażenie, że jest to argumentacja rodem z „Trybuny L

Wrócimy jeszcze do tych przykładów, ale obecnie zajmijmy się faktem, iż wszystkie instytucje, zarówno publiczne, jak i prywatne, a także ich pojedynczy

[r]

Ich istnienie służyć ma ochronie interesów jednostki, które w ra- mach unormowań publicznoprawnych mają nierównorzędną (słabszą) pozycję wobec podmiotów władzy.