Zabawa a wychowanie dziecka w
rodzinie na łamach wybranych
czasopism warszawskich przełomu
XIX i XX wieku
Wychowanie w Rodzinie 2, 53-80
2011
Zabawa a wychowanie dziecka w rodzinie na łamach
wybranych czasopism warszawskich przełomu XIX i XX wieku
Child's play and family upbringing as presented
in the selected Warsaw journals from the turn of the 19th and 20th centuries
Abstract: Funis one o f children's activity form. From the half of the 19th century it has
become an object o f many research o f educators, psychologists, historians. Fun played an important role in Polish society who was stripped of the personal state system. The topic of entertainment and things connected with toys was taken in social - cultural magazines of the Polish Kingdom in the second half of the19th century and it was also present in next century.
The elaboration base of this work are chosen magazines: „Bluszcz”, „Literature feast” and “Family Chronicle”. On their columns, educational problems were discussed in detail, the case ofproper child's was placed among it. Manner of spending free time of generation o f young Poles could not be indifferent to the whole society. This article presents views of publicists concerning on the advised and criticized manners of spending free time. It also expresses opinions about adviced toys on the columns ofpress.
Keywords: play, ubringing, child Warsaw's magazines.
J e d n ą z fo rm a k ty w n o ś c i d z ie c ię c e j j e s t z a b a w a . Ju ż n a p o c z ą tk u X IX w ie k u Ł u k a s z G o łę b io w s k i p is a ł, ż e „ s z u k a je j z a ró w n o w ie k d z ie cin n y , śre d n i i p o d e sz ły , n ie o d rz u c a p ó ź n a s ta ro ś ć n a w e t . . . ” 1. P ro b le m a ty k a z a b a w w ś w ie tle lite ra tu ry p rz e d m io tu s ta n o w i k w e s tię w ie lo - a s p e k to w ą 2. S p e łn ia ją o n e z a ró w n o fu n k c ję in te g ra c y jn ą , e d u k a c y jn ą , e k o n o m ic z n ą , j a k i p rz y g o to w a w c z ą c z y w y ró w n a w c z ą 3.
1 Ł. Gołębiowski, Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym, lub niektórych tylko
N a le ż y p o d k re ślić w ie lo fu n k c y jn o ść i w ie lo a s p e k to w o ść p ro b le m a ty k i zabaw y. R y sz a rd K a n to r z w ra c a u w a g ę , ż e je s t lepiej d la s p o łe c z e ń stw a , g d y się cz ęsto i z d ro w o b a w i n iż , g d y z a b a w a o d g ry w a w n im m a rg in a ln ą ro lę 2 3 4. Z a b a w a p e łn i isto tn e fu n k c je d la k ultury. P e łn i fu n k c je sp rz y ja ją c e je j trw a łości. Je st k o ja rz o n a z c z a s e m w o ln y m , ro z ry w k ą , re k rea cją. Jej fu n k c jo n a l n o ść w p ły w a n a ta k ie sp o łe c z n e sk u tk i b a w ie n ia się, k tó re k u ltu ro w ą stru k tu rę u m a c n ia ją , n a d a ją je j c ią g ło ś ć 5. Is tn ie ją je d n a k w e d łu g R y s z a rd a K a n to ra p e w n e fo rm y z a b a w i z a b a w e k , k tó re s ą d y sfu n k c y jn e 6. N a le ż ą d o n ic h te, k tó re z z e w n ą trz ja w ią się ja k o a k ty ag resji. P o b ic ie k o le g i, n isz c z e n ie ró ż n y c h p rz e d m io tó w to w sz y s tk o sp o ty k a się z e sp o łe c z n ą d ez ap ro b a tą . T ego ro d z a ju sy tu a c je n ie p o k o ją n a s ró w n ie ż o b ec n ie , ale ju ż w X IX s tu le c iu j e p ię tn o w a n o , o strz e g a ją c ro d z ic ó w p rz e d b łę d a m i ja k ie p o p e łn ia li w y c h o w u ją c d ziec i, z a le c a ją c w ła ś c iw e s p o so b y za b aw y , sp ę d z a n ia w o ln e g o czasu.
W u ję c iu h o le n d e rs k ie g o h is to ry k a k u ltu ry J o h a n a H u iz in g i z a b a w a s ta n o w i d o b ro w o ln ą c z y n n o ś ć , d o k o n y w a n ą w p e w n y m c z a s ie i p rz e s trz e n i w e d łu g o b o w ią z u ją c y c h re g u ł, j e s t c e le m s a m y m w so b ie , to w a r z y s z y je j u c z u c ie n a p ię c ia , ra d o ś c i i ś w ia d o m o ś ć o d m ie n n o ś c i o d z w y c z a jn e g o ż y c ia 7. J a n G ra d p rz e z z a b a w ę ro z u m ie p e w ie n sp o só b u c z e s tn ic tw a w k u ltu r z e 8. W u ję c iu R y s z a rd a Z ię z io z a b a w a j e s t k a ż d y m a k te m k r e a c y jn y m , m o ty w o w a n y m z e w n ę trz n ie i w e w n ę trz n ie , o p e ra c jo n a liz o - w a n y m k o le jn y m i d z ia ła n ia m i tra n s g r e s y jn y m i i o c h ro n n y m i, in s p iro w a n y m p o trz e b a m i h e d o n is ty c z n y m i9. W e d łu g d e fin ic ji W in c e n te g o O k o n ia , z a b a w a s ta n o w i d z ia ła n ie w y k o n y w a n e d la w ła s n e j p rz y je m n o ś c i, o p a rte n a u d z ia le w y o b ra ź n i tw o rz ą c e j n o w ą rz e c z y w is to ś ć . T re ś ć re g u ł te g o d z ia ła n ia p o c h o d z i z ż y c ia s p o łe c z n e g o , m a c h a ra k te r tw ó rc z y i p o z w a la s a m o d z ie ln ie p o z n a w a ć i p rz e k s z ta łc a ć ś ro d o w is k o 10.
2 K. Kabacińska, Zabawy i zabawki dziecięce w osiemnastowiecznej Polsce, Poznań 2007, s. 12; B. Sułkowski, Zabawa. Studium socjologiczne, Warszawa 1983, s. 254.
3 Szerzej na ten temat: K. Kabacińska, dz. cyt., s. 36-43.
4 R. Kantor, Człowiek-kultura-zabawa. O socjalizacyjnych i pacyfikacyjnych funkcjach
zabawy, „Zabawy i Zabawki” [2] 1998, nr 3, s. 29.
5 Tamże. 6 Tamże.
7 J. Huizinga, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Przeł. M. Kurecka, W. Wirpsza, Warszawa 1998, s. 11-23; s. 55-56. Por. W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość, Warszawa 1987, s. 40; K. Kabacińska, dz. cyt., s. 16.
8 J. Grad, Zabawa-analizapojęć i koncepcji, „Zabawy i Zabawki” 1997, nr 1-2, s. 7. 9 R. Zięzio, Wokół naczelnej zasady funkcjonalnej w zachowaniach ludycznych, „Zabawy
i Zabawki” 1997, nr 3, s. 9. 10 W. Okoń, dz. cyt., s. 44.
Z a b a w a o d g ry w a w a ż n ą r o lę d la o d p o c z y n k u , a z w ła s z c z a d la p r a w id ło w e g o ro z w o ju d z ie c k a 11. P o w in n a m ie ć c h a ra k te r tw ó rc z y , g d y ż s ta n o w i p o d s ta w ę ro z w o ju w y o b ra ź n i. To w n ie j w p e łn i u ja w n ia się o s o b o w o ś ć d z ie c k a 12. P o p rz e z z a b a w ę u m ie ję tn ie p rz y g o to w u je się j e d o ż y c ia , w a ru n k ó w , z d a rz e ń , sto su n k ó w , k tó re d la d z ie c ię c e g o u m y s łu s ą z u p e łn ie o b ce : „ .. .n ie z a b ie ra ją c d z ie c k u p r z y te m te g o , co s ta n o w i s z c z ę ś c ie , n ic z e m n ie z a s tą p io n e s z c z ę ś c ie je g o w ie k u ” 13. D z ie c k o j e s t j a k b y n a ła d o w a n y m a k u m u la to re m , p r z y g o to w y w a n y m n a d a le k ą d ro g ę , n a p o d ró ż p rz e z ż y c ie . R o d z ic e m u s z ą z a w c z a s u p r z y z w y c z a ja ć j e do ła d u , n ie ty lk o w p o s z c z e g ó ln y c h w y k o n y w a n y c h c z y n n o ś c ia c h , le c z n a w e t w m y ś la c h s w o ic h 14. D z ie c i b a w ią c się k re u ją św ia t, u z u p e łn ia ją z d o b y tą w ie d z ę o w ła s n e , w c z e s n e w y o b ra ż e n ia z ja w is k , p rz e d m io tó w i s y tu a c ji15. O d z a w s z e z a b a w a p e łn iła te ż fu n k c ję s o c ja liz a c y jn ą , p rz y g o to w u ją c do p e łn ie n ia o d p o w ie d n ic h ró l w s p o łe c z e ń s tw ie 16. T e o re ty k z a b a w y R o g e r C a illo is p is a ł, ż e n ie m a c y w iliz a c ji b e z z a b a w y i u c z c iw e j gry. N ie m a k u ltu ry ta m , g d z ie sp o łe c z e ń s tw o n ie u m ie c z y n ie p o tra f i u c z c iw ie w y g ra ć b ą d ź p r z e g r a ć 17.
W a n d a K ra w c z y k p o w o łu je się n a d e fin ic ję E liz a b e th B e rg n e r H u rlo c k , w e d łu g k tó rej p rz e z z a b a w ę ro z u m ie się k a ż d ą c z y n n o ś ć p o d ję tą d la p r z y je m n o ś c i b e z w z g lę d u n a k o ń c o w y re z u lta t. T a k a z a b a w a p o d ję ta j e s t
d o b ro w o ln ie b e z ja k ie g o k o lw ie k p r z y m u s u z z e w n ą trz , z a ś je j c e le m j e s t r o z r y w k a 18. P o d o b n ą d e fin ic ję z a b a w y z a p ro p o n o w a li Z b ig n ie w B a ra n , M a łg o rz a ta W a la s i A g a ta W ró b e l. W e d łu g n ic h z a b a w a p o d ję ta j e s t
11 D. Żołądź-Strzelczyk, K. Kabacińska (red.) Dawne zabawy dziecięce, Kielce-Warszawa 2008, s. 4-5; por. W. Pomykało (red.) Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 933. 12 Z. Baran, M. Walas, A. Wróbel, Zabawy i zabawki jako motyw literacki w polskiej poezji
dladzieci, „Zabawy i Zabawki” 1997,nr3,s. 67.
13 Z. Seidlerowa, Szczęście dziecka, „Bluszcz” 1904, nr 16, s. 181-182. 14 Tamże.
15 K. Szczepański, Zabawa jako źródło i podstawa twórczości, [w:] Dziecko w świecie
zabawy. O kulturze, cechach i wartościach ludycznej edukacji, Kraków 2009,1.16, s. 183.
16 Dawne zabawy dziecięce, dz. cyt., s. 9.
17 R. Caillois, Człowiek i sacrum, tłum. A. Tatarkiewicz, E. Nurska, Warszawa 1995, s. 186. Już w społeczeństwach pierwotnych dzieci zależnie od wieku w zabawach naśladowały dorosłych, mogły uczestniczyć w normalnych lub świątecznych zajęciach dorosłych. Zob. K. Kabacińska, dz. cyt., s. 23; por. A. Zadrożyńska, Homo faber i homo ludens, Warszawa 1983, 94.
18 Zabawa miała olbrzymie znaczenie dla psychicznego i społecznego przystosowania się dziecka. Zob. E. B. Hurlock, Rozwój dziecka. Rozwój zabawy, Warszawa 1985, s. 6-7; por. W. Krawczyk, Środowiskowe uwarunkowania treści zabaw tematycznych dzieci na wsi
i w mieście i ich walory uspołeczniające, „Zabawy i Zabawki” 1993, nr 3, s. 29;
s p o n ta n ic z n ie d la p rz y je m n o ś c i, ro d z i się z p s y c h o fiz y c z n y c h , e m o c jo n a ln y c h , fa n ta z jo tw ó rc z y c h p o tr z e b 19. O b s e rw u ją c d z ie c k o z a ję te z a b a w ą z a u w a ż y m y j a k w ie le w y s iłk u w k ła d a w a k ty w n o ś ć w z a b a w ie , p a s ji, p o k o n u ją c p r z y ty m u p ó r w p rz e z w y c ię ż a n iu tru d n o ś c i. Z a b a w a to j e d e n z c z y n n ik ó w w y c h o w a n ia m o ra ln e g o 20.
Z a in te r e s o w a n ie p ro b le m a ty k ą z a b a w i z a b a w e k p o d w z g lę d e m ró ż n y c h a s p e k tó w p o ja w iło się w X V I II s tu le c iu , w te d y w ła ś n ie p o d ję to p ie rw s z e p r ó b y w y ja ś n ie n ia c z y m j e s t z a b a w a i j a k i m s łu ż y c e lo m 21. O d p o ło w y X I X w ie k u d z ie c ię c a z a b a w a s ta ła się p rz e d m io te m w ie lu b a d a ń p e d a g o g ó w , p sy c h o lo g ó w , h is to ry k ó w 22. L ite ra tu r a d z ie c ię c a p o d ję ła te n te m a t w p ie rw s z e j p o ło w ie X IX w ie k u 23.
Z a b a w a m a p rz y g o to w a ć d z ie c i d o d o ro s łe g o ż y c ia . A n n a M y ś liw ie c o m a w ia w s w o im a rty k u le te o rie z a b a w y o p a rte n a p s y c h o a n a liz ie , o d g ry w a ją c e w a ż n ą r o lę w r o z w o ju e m o c jo n a ln y m d z ie c k a , r o z w o jo w ą te o rię z a b a w y , b a d a ją c ą s p o s o b y i r e g u ły p rz e ja w ia n ia się z a b a w y , a u to e k s p r e s y w n ą te o rię z a b a w y , re k re a c y jn ą , o ra z n a jn o w s z e te o rie z a b a w y 24. W y ró ż n ia z a b a w y r u c h u i z a b a w y r o z w ija ją c e z m y s ły 25. D o ro ta Ż o łą d ź -S tr z e lc z y k i K a ta rz y n a K a b a c iń s k a s c h a ra k te ry z o w a ły w u ję c iu h is to ry c z n y m z a b a w y z rę c z n o ś c io w e w y p ły w a ją c e z p o trz e b y ru c h u (p a la n t26, w o la n t27), ru c h o w e (o b e jm u ją c e b ie g a n ie w ró ż n y c h o d m ia n a c h , d a ją c e d u ż o m o ż liw o ś c i ro z ła d o w a n ia e m o c ji b e z c z y je j k o lw ie k p o m o c y ) o ra z z im o w e (le p ie n ie b a łw a n a , j a z d a n a s a n k a c h , n arty , ś liz g a w k a , ły ż w y )28.
19 Z. Baran, M. Walas,A. Wróbel, Zabawy i zabawki jako motyw literacki, dz. cyt., s. 68. 20 W. Krawczyk, Środowiskowe uwarunkowania treści zabaw tematycznych dzieci na wsi
i w mieście i ich walory uspołeczniające, „Zabawy i zabawki” 1993, nr 3, s. 31-33.
21 Za K. Kabacińska, Zabawy i zabawki dziecięce w osiemnastowiecznej Polsce, dz. cyt., s. 6; por. P. Ariès, Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, Gdańsk 1995, s. 69-103.
22 A. Myśliwiec, Zabawy i zabawki w literaturze naukowej. Zestawienie bibliograficzne
w wyborze, „Zabawy i zabawki” [4] 2006, nr 1-4, s. 147; por. R. Kantor, R. Zięzio, Zabawy i zabawki wżyciu polskich dzieci w X IX i X X wieku, [w:] Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzieżwPolsce, cz. 2, StulecieXIXiXX, Warszawa2003, s. 249-25.
23 Opisy zabaw występują u Stanisława Jachowicza, Marii Konopnickiej, Władysława Bełzy, zob. Z. Baran, M. Walas,A. Wróbel, dz. cyt., s. 69.
24 A. Myśliwiec, dz. cyt., s. 147-167. 25 Tamże.
26 Palant polegał na tym, że dzielono się na dwie grupy i rzucano ku sobie piłkę kijem w nią trafiając.
27 Wolant polegał na odbijaniu specjalnymi rakietami pierzastej lotki, zwanej wolant. 28 Dawne zabawy dziecięce, dz. cyt., s.12-15.
W a c ła w K o rz e n io w s k i z w ró c ił u w a g ę , ż e w p ie rw s z y c h la ta c h ż y c ia w a ż n ą ro lę o d g ry w a ją z a b a w y m a n ip u la c y jn e , w y ra b ia ją c e s p ra w n o ś ć d ło n i i p a lc ó w o ra z k o o rd y n a c ję ru c h ó w . N a to m ia s t w p ó ź n ie js z y m o k re s ie p o w in n y to b y ć z a b a w y m a n ip u la c y jn o -k o n s tru k c y jn e , s p rz y ja ją c e p o d e j m o w a n iu p ie rw s z y c h p ró b k s z ta łto w a n ia o ta c z a ją c e j rz e c z y w is to ś c i29.
D o n io s ły w k ła d d o p e d a g o g ik i z a b a w y w n ió s ł F ry d e r y k F rö e b e l, w u ję c iu k tó re g o z a b a w a to n a jw y ż s z y s to p ie ń ro z w o ju d z ie c k a 30. M ó w ił o z a b a w ie ja k o k o n ie c z n o ś c i i p o trz e b ie u ja w n ia n ia się w n ę tr z a d z ie c k a , k ie d y d o g ło s u d o c h o d z i ra d o ś ć , w o ln o ś ć , z a d o w o le n ie 31. W y k o rz y s ta ł j ą ja k o śro d e k w y c h o w a w c z y , co z a o w o c o w a ło p o w s ta n ie m s z k o ły p o
w s z e c h n e j tzw . fre b ló w k i, k o rz y s ta ją c e j z je g o m e to d y k i w y c h o w a n ia 32. N ik o g o n ie p o w in ie n d z iw ić fa k t, ż e z a b a w a , k tó r a to w a r z y s z y z a ró w n o d z ie c io m , j a k i d o ro s ły m o d g ry w a ła d o n io s łą r o lę w s p o łe c z e ń s tw ie p o ls k im p o z b a w io n y m w ła s n e j p a ń s tw o w o ś c i. T e m a ty k a z a b a w i sp ra w z w ią z a n y c h z z a b a w k a m i z o s ta ła p o d ję ta w c z a s o p is m a c h s p o łe c z n o -k u ltu ra ln y c h K ró le s tw a P o ls k ie g o d ru g ie j p o ło w y X IX w ie k u i o b e c n a b y ła ta k ż e w n a s tę p n y m s tu le c iu . P o d s ta w ę ź r ó d ło w ą n in ie js z e g o o p ra c o w a n ia s ta n o w ią w y b ra n e c z a s o p is m a : „ B lu s z c z ”33, „ B ie s ia d a L ite ra c k a ”34 o ra z „ K ro n ik a R o d z in n a ”35. N a ic h s z p a lta c h o m a w ia n o s z c z e g ó ło w o k w e s tie w y c h o w a w c z e , w ś ró d k tó ry c h z n a la z ła się te ż s p ra w a o d p o w ie d n ie j z a b a w y d la d z ie c k a .
29 W. Korzeniowski, Zabawka mechaniczna w świecie dziecka. Szkic z dziejów bawienia się
i wychowania, [w:] B. Dymara (red.) Dziecko w świecie zabawy. O kulturze, cechach i wartościach ludycznej edukacji, Nauczyciele-Nauczycielom, Kraków 2009,1.16, s. 298.
30 A. Myśliwiec, dz. cyt., s. 148. 31 K. Szczepański, dz. cyt., s. 187.
32 A. Myśliwiec, dz. cyt., s. 148; por. S. Miaskowski, Kwestya ogrodówfroeblowskich u nas, „Bluszcz” 1868, nr 17, s. 101-102.
33 „Bluszcz” - pismo tygodniowe ilustrowane dla kobiet; zob. O czasopiśmie „Bluszcz” Z. Bielecka, 50-lecie „Bluszczu”, „Kurier Warszawski” 1915, nr 113, s. 3-4; J. Franke,
Program literacki czasopisma „Bluszcz” w latach 1865-1905, „Studia o Książce” 1983,
nr 13, s. 111-127; por. J. Chwastyk-Kowalczyk, „Bluszcz” w latach 1918-1939. Tematyka
społeczna oraz problemy kultury i literatury, Kielce 2003.
34„Biesiada Literacka”, pismo literacko-polityczne ilustrowane; zob. Z. Kmiecik, Prasa war
szawska w okresie pozytywizmu (1864-1885), Warszawa 1971, s. 117-120; por. B. Kocówna, „Biesiada Literacka” -pismo i ludzie, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 1 (1965) s. 224-242.
35 „Kronika Rodzinna”, pismo dwutygodniowe, od 1900 roku tygodnik; zob. Z. Kmiecik,
Prasa warszawska w okresie pozytywizmu, dz. cyt., s. 145; G. Karłowska, Specyfika zawodu nauczyciela domowego w świetle czasopism pedagogicznych i rodzinnych na przykładzie „Przeglądu Pedagogicznego” (1882-1905) i „Kroniki Rodzinnej’ (1867
1915), [w:] K. Jakubiak, A. Winiarz (red.), Nauczanie domowe dzieci polskich odXVIII doXXwieku, Bydgoszcz 2004, s. 331-345.
S p o s ó b s p ę d z a n ia w o ln e g o c z a s u m ło d y c h p o k o le ń P o la k ó w n ie m ó g ł b y ć o b o ję tn y o g ó ło w i sp o łe c z e ń s tw a . W a ż n e b y ło z k im d z ie c i i m ło d z ie ż s p ę d z a ją c z a s i w j a k i s p o s ó b to ro b ią . C h o d z iło o to , b y b a w ią c się n ie z a p o m in a ć o o b o w ią z k a c h w z g lę d e m ro d a k ó w i o jc z y z n y , b y n ie u le c d e m o ra liz a c ji i n ie d e m o ra liz o w a ć in n y c h . D z ię k i z a b a w ie i z a b a w k o m d z ie c k o z d o b y w a ło w ia d o m o ś c i o ś w ie c ie , w z b o g a c a ło s w o ją w ie d z ę , w y ra ż a ło s w o je u c z u c ia i p ra g n ie n ia , ro z ła d o w y w a ło n a p ię c ie n e r w o w e 36.
T e m a ty k a s p ę d z a n ia w o ln e g o c z a su , p o d e jm o w a n ia c z y n n o ś c i u p rz y je m n ia ją c y c h ż y c ie o ra z s p ra w z w ią z a n y c h z z a b a w ą i z a b a w k a m i n a le ż a ła w o m a w ia n y m o k re s ie d o c z ę śc ie j p o d e jm o w a n y c h . P u b lic y ś c i p r z y p is y w a li je j n ie b a g a te ln ą r o lę w y c h o w a w c z ą , k s z ta łto w a n ia o b y w a te li ś w ia d o m y c h sw o je j p o ls k o ś c i, z n a ją c y c h r o d z im ą tra d y c ję , u n ik a ją c y c h z b y tk u i c u d z o z ie m s z c z y z n y , s p ę d z a ją c y c h c z a s w o ln y n a c z y ta n iu p o ls k ic h k s ią ż e k lu b n a ć w ic z e n ia c h fiz y c z n y c h . S z p a lty c z a s o p is m w y p e łn io n e s ą a rty k u ła m i, k tó re c z ę sto b y ły d ro g o w s k a z a m i j a k m ą d rz e s p ę d z a ć c z a s w o ln y i s to s o w n ą r o z ry w k ę o rg a n iz o w a ć . K ry ty k o w a n o n ie p ra w id ło w o ś c i i b r a k s m a k u p r z y te g o ty p u c z y n n o ś c ia c h .
W y ra ż a n o p o g lą d , ż e d z ie c i p o d o k ie m s ta rs z y c h k o le g ó w , p rz y d o b ry m p rz y k ła d z ie i w z o rg a n iz o w a n e j z a b a w ie b y ły b y m n ie j k rz y k liw e . W „ B lu s z c z u ” z a m ie s z c z o n o p rz y k ła d J a n a M a u ry c e g o K a m iń s k ie g o 37, k tó ry sp ró b o w a ł w Z w ie r z y ń c u u rz ą d z ić „ h u la n k ę ” d la d z ie c i z u r o z m a ic o n y m p r o g r a m e m w y ś c ig ó w , g im n a s ty c z n y c h p o p is ó w , g ie r to w a rz y s k ic h , ta ń c ó w 38. K ilk a s e t m a lc ó w w ró ż n y m w ie k u i z ró ż n y c h s ta n ó w u tw o rz y ło „ s o s ie tę ” o ż y w io n ą w y b o rn y m h u m o re m i w e rw ą . P o n ie w a ż d z ie c i s z y b k o n a w ią z u ją p rz y ja ź n ie , p o d k ie ru n k ie m s ta rs z y c h i o d p o w ie d z ia ln y c h „ g o s p o d a rz y z a b a w y ” w s z y s tk o się d o b rz e ro z w ija ło . M a lu c h y z p ła c z e m i p o d p rz y m u s e m o p u s z c z a ły o g ró d . Te d z ie c ię c e ig r z y s k a s w o je p o w o d z e n ie z a w d z i ę c z a ł y ta k ż e d z ia ła n io m F e li K a fta lo w e j, k tó r a z w ie lk ą z rę c z n o ś c ią i p o m y s ło w o ś c ią , z w ie lk im p o ś w ię c e n ie m u m ia ła ro z ru s z a ć , o ż y w ić d z ie c i.
M im o z d e c y d o w a n y c h z a le t p o d o b n y c h ro z ry w e k w y ra ż o n o ta k ż e o b a w ę , a b y n a ra u ta c h d z ie c ię c y c h p o d g o ły m n ie b e m n ie n a ś la d o w a n o
36 W. Korzeniowski, dz. cyt., s. 297.
37 J. M. Kamiński [1844-1907], prawnik, literat, prowadził pracę pedagogiczną; zob. C. Gajkowska, Kamiński Jan Maurycy, [w:] Polski Słownik Biograficzny, Wrocław- -Warszawa-Kraków 1964-1965,1.11, s. 566-567.
z a n a d to e ty k ie ty , z w y c z a jó w i ś m ie s z n o ś c i p ra w d z iw e g o s a lo n u o ra z u n ik a n o ty tu łó w h o n o ro w y c h u rz ę d ó w 39. Z b io ro w e z a b a w y d la m a te k z m u s z o n y c h c a łe la to s p ę d z ić w m ie ś c ie , w W a rsz a w ie s ta n o w iły p o ż ą d a n ą s p o s o b n o ś ć ro z ry w k i, d o p e łn ia ją c e j p ro g r a m to w a rz y s k ie g o w y c h o w a n ia d z ie c i40. Z a b a w y , c ie le s n e ć w ic z e n ia , m u z y k a , ta n ie c , s p o rty b y ły c z y n n ik a m i w y c h o w a w c z y m i ta k s a m o w a ż n y m i j a k d o b ra k s ią ż k a . K o n ie c z n e b y ło ro z w ija n ie fo rm y fiz y c z n e j r ó w n o c z e ś n ie z d u c h o w ą . Z a je d e n z w a ż n ie js z y c h c z y n n ik ó w k s z ta łto w a n ia o s o b o w o ś c i m ło d e g o c z ło w ie k a u z n a n o le k tu rę d o b re j k s ią ż k i. P o d ję to p ró b ę w y ro b ie n ia n a w y k u c z y ta n ia . W s k a z y w a n o ja k ie k s ią ż k i s ą n a jo d p o w ie d n ie js z e d la d a n e g o w ie k u i j a k n a le ż y w d ra ż a ć d z ie c k o do te g o ty p u ro z ry w k i. C z y ta n ie d z ie c io m , z e w z g lę d u n a p ó ź n ie js z e n a s tę p s tw a , b y ło z a lic z a n e do c z y n n ik ó w w y c h o w a w c z y c h . W s p ó ln e te m a ty , p a s je i z a in te re s o w a n ia r o d z i c ó w w s p o s ó b p o z y ty w n y o d d z ia ły w a ły n a d z ie c i, a w y b ó r w ła ś c iw e j le k tu ry b y ł b a rd z o isto tn y . P is a n o , ż e „ [ . . . ] k a ż d a k s ią ż k a p rz e c z y ta n a j a k iś o d c is k n a m ię k k ie j is to c ie d z ie c k a z o s ta w i”41. P e d a g o d z y b y li z g o d n i, b y p o d p o rz ą d k o w a ć lite ra tu rę d la d z ie c i i m ło d z ie ż y z a d a n io m e d u k a c y jn y m , p o z n a w c z y m , w y c h o w a w c z y m . D z ie c io m n a le ż a ło c ią g le p o w ta rz a ć , „ ż e p ó k i u n a s k s ią ż k a b ę d z ie z b y tk ie m n ie k tó ry c h , p ó k i w s z y s tk ie d z ie c i z w y s o k ic h d o m ó w , c z y n is k ic h d o m k ó w je d n a k o w o c z y ta ć n ie b ę d ą u m ia ły , j a k to m a m ie js c e w N ie m c z e c h , p ó ty k s ią ż k a b ę d z ie u n a s rz e c z ą k o s z to w n ą i c h ę ć z y s k u ty c h , k tó rz y n a k s ią ż k ę s p e k u lu ją , b ę d z ie n a m o b c e ta n d e ty n a r z u c a ć ”42. C z y ta n ie m o g ło b y ć ro z ry w k ą w te d y , g d y k s ią ż k a b y ła k u o d p o w ie d n ie j ro z ry w c e p rz e z n a c z o n a , k ie d y rz e c z y w iś c ie c z ło w ie k b y ł w s ta n ie p r z y d an e j le k tu rz e się o d p rę ż y ć , n a u c z y ć i d o w ie d z ie ć się c z e g o ś n o w e g o i m ą d re g o . D u ż a ilo ś ć k s ią ż e k , d o w o ln ie c z y ta n y c h b y ła ta k sa m o s z k o d liw a , j a k ic h n ie d o s ta te k . Z a c h ę c a n o do c z y ta n ia d z ie ł, z k tó ry c h p ły n ę ła w a ż n a in fo rm a c ja p o z w a la ją c a s z e rz y ć w ie d z ę o p o l sk o śc i. U w a ż a n o , ż e lite ra tu ra p o w in n a s łu ż y ć s w o je m u n a ro d o w i k s z ta łc ą c g o i w y c h o w u ją c 43.
39 Tamże.
40 Z. Seidlerowa, Kraina dzieci naszych, „Bluszcz” 1906, nr 1, s. 3. 41 M. Ilnicka, Czytanie dziecinne, „Bluszcz” 1872, s. 395.
42 M. Ilnicka, Książki dziecinne, „Bluszcz” 1871, nr 51, s. 394.
O d z a w s z e d z ie c io m to w a r z y s z y ła b a ś ń i b a jk a . T a o s ta tn ia to k ró tk i u tw ó r fa b u la rn y , k tó re g o p o d s ta w ą j e s t p rz y p o w ie ś ć s u g e r u ją c a p ra k ty c z n e p o u c z e n ie , są d m o ra ln y 44. P o z w a la ła u c ie c o d r e a lió w i tru d ó w ż y c ia . W a r ty k u le A n n y K u rz e ji p rz e z o k re ś le n ie b a jk i ro z u m ie m y g ru p ę u tw o ró w d la d z ie c i s ta n o w ią c y c h fa n ta s ty c z n e o p o w ia d a n ia o lu d z ia c h , z w ie rz ę ta c h . N a to m ia s t b a ś ń , s z c z e g ó ln ie lu d o w a , p e łn a j e s t b o h a te r ó w z w ie rz ę c y c h , w ą tk ó w o z a le ż n o ś c i c z ło w ie k a o d ś w ia ta p rz y ro d y . Jej c e le m j e s t p rz y b liż e n ie tra d y c ji k u ltu ro w y c h 45. N a ła m a c h p ra s y u c z o n o , j a k w a ż n e j e s t o p o w ia d a n ie d z ie c io m p rz e z ro d z ic ó w te g o ty p u h is to rii j u ż o d n a j m ło d s z y c h lat, w ja k i s p o s ó b z a z n a jo m ić j e z e ś w ia te m b a je k , ź ró d łe m z a c h w y tó w , p o z o s ta w ia ją c y m c ie p łe w s p o m n ie n ie n a c a łe ż y c ie 46. U c z u la n o , b y ic h n ie s tra s z y ć , n ie o p o w ia d a ć „ g r o ź n y c h ” b a je k p o z m ro k u , n ie p o w o d o w a ć z n u ż e n ia . D z ię k i o p o w ia d a n iu b a je k i b a ś n i w d o m a c h z a c ie ś n ia ły się w ię z i m ię d z y d o m o w n ik a m i47. O b ra z o w o ś ć b a ś n i s p rz y ja ła ro z w o jo w i w y o b ra ź n i. W c h o d z ą c w o k re ś lo n e r o le d z ie c i s a m e m o g ły k re o w a ć rz e c z y w is to ś ć .
B a jk a j e s t p o trz e b n a , a b y p rz e jś ć p e w n e e ta p y m y ś le n ia d z ie c k a , d o p ó k i n ie z a c z n ie o p e ro w a ć p o ję c ia m i48. N a ła m a c h p r a s y z a c h ę c a n o , a b y u p rz y s tę p n ić m u p o ls k ie b a jk i n a p rz y k ła d K a z im ie rz a W ła d y s ła w a G liń s k ie g o 49 c z y K a z im ie rz a W ła d y s ła w a W ó jc ic k ie g o 50. M ia ły b y o n e p rz y g o to w a ć d o d o ro s łe g o ż y c ia , w s k a z u ją c s z k o d liw o ś ć w y s tę p k ó w ja k ic h d o p u s z c z a ją się lu d z ie o ra z u ż y te c z n o ś ć ro z s ą d n e g o i u c z c iw e g o
p o s tę p o w a n ia .
N a ła m a c h p r a s y c z ę s to z a le c a n o , a b y w o ln y c z a s s p ę d z a ć o rg a n iz u ją c d z ie c io m i m ło d z ie ż y z a b a w y n a ś w ie ż y m p o w ie trz u , w p ły w a ją c e p o z y
44 W. Woźnowski, Bajka, [w:] Literatura Polska. Przewodnik Encyklopedyczny, Warszawa 1984, t. 1,s. 40-42.
45 A. Kurzeja, Dziecko w świecie bajek i baśni. Baśń i bajka-źródłem radości i zabawy, [w:]
Dziecko wświeciezabawy, dz. cyt., s. 160-161.
46 S., Dlaczego dzisiejsze matki nie umieją opowiadać bajek swoim dzieciom?, „Bluszcz” 1904, s. 583; por. Notatki pedagogiczne, „Bluszcz” 1886, nr 46, s. 363.
47 A. Kurzeja, dz. cyt., s. 163. 48 Tamże.
49 Kazimierz Gliński (1850-1920), poeta, dramaturg, powieściopisarz, dramaturg, komedio pisarz, zob. I. Turowska-Barowa, Gliński Kazimierz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, Wrocław-Kraków-Warszawa 1959-1960, s. 63.
50 Kazimierz Władysław Wójcicki (1807-1879), jego zainteresowania skupiały się na etnografii, historii i kultury narodowej, zob. W.A.-Sz., Wójcicki Kazimierz Władysław, [w:] Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik
biograficzny i bibliograf i czny, Warszawa 2004, t. 5, s. 113-115. Z. Seidlerowa, Dlaczego dzieci lubią bajki?, „Bluszcz” 1904, nr 27, s. 313.
ty w n ie n a ic h k o n d y c ję fiz y c z n ą . W „ B lu s z c z u ” z 1912 ro k u , d r G a b ry e la M a je w s k a p o w o ła ła się n a p o g a d a n k i Z o fii P r z e w ó s k ie j-C z a r n o c k ie j51 o p a trz o n e d e w iz ą : W z d r o w e m ciele , z d r o w a d u s z a 52. In fo rm o w a ła , ż e m a t k i z n a jd ą ta m w ie le w s k a z ó w e k w k w e s tii w y c h o w a n ia z d r o w y c h i s iln y c h d z ie c i. J e s t to k s ią ż k a o ż y w io n a „ d u c h e m o b y w a te ls k im ” , p o d a ją c a p r z y s tę p n ie w s k a z ó w k i h ig ie n ic z n e , z ilu s tro w a n e d a n y m i s ta ty s ty c z n y m i, z p rz e d m o w ą d o k to ra M a r ia n a A n to n ie g o R o s z k o w s k ie g o 53. Z a in te r e s o w a n ie a k ty w n y m s p ę d z a n ie m w o ln y c h c h w il w y ra ż a ło się w c z ę s ty c h p u b lik a c ja c h n a te n te m a t. P is a n o , ż e r u c h w ż y c iu c z ło w ie k a o d g ry w a w ie lk ą ro lę . P o p u la rn e b y ło z a k ła d a n ie te re n ó w z ie lo n y c h , o g ro d ó w p r z e z n a c z o n y c h d la z a b a w , g ie r i z a ję ć p ra k ty c z n y c h , g d z ie d z ie c i m o g ły się s w o b o d n ie b a w ić i s p o n ta n ic z n ie n a w ią z y w a ć re la c je k o le - ż e ń s k ie 54. S p o rt i r e k re a c ja b y ły i s ą w d a ls z y m c ią g u n ie z b ę d n e n a w e t d la p ro s te g o ro z ła d o w a n ia n a p ię c ia . D o ro ś li p o w in n i w ie d z ie ć , ż e d z ie c i lu b ią b ie g a ć i s k a k a ć d o tą d d o p ó k i z m ę c z e n ie n ie z m u s i ic h d o o d p o c z y n k u . G ło ś n y ś m ie c h i o k rz y k i s ą u n ic h j a k n a jb a rd z ie j n a tu ra ln e i ta k ie z a c h o w a n ie n ie p o w in n o n ik o g o d z iw ić 55. N a g ra w s z y s ię w p iłk ę , w o la n ta , o b rę c z , ś le p ą b a b k ę d z ie c k o z o d ś w ie ż o n ą m y ś lą w ra c a ło do k s ią ż k i56.
R e k re a c ja o b e jm o w a ła u p ra w ia n ie ró ż n y c h sp o rtó w . N a ła m a c h p ra s y z n a la z ły się in fo rm a c je d o ty c z ą c e te re n u za b aw , u tw o rz o n e g o p rz e z H e n ry k a J o rd a n a n a B ło n ia c h K ra k o w s k ic h . W te n s p o s ó b d a n o m o ż liw o ś ć s p a c e ró w n a ś w ie ż y m p o w ie trz u , a z a b a w y i g ry w n a tu ra ln y sp o s ó b p r z y g o to w y w a ły d o ż y c ia s p o łe c z n e g o , u c z y ły w y trw a ło ś c i i k o n c e n tra c ji. O g ró d k i jo rd a n o w s k ie s ta ły się o ś ro d k a m i sp o rtu . M o ż n a b y ło ta m g ra ć w p iłk ę n o ż n ą , te n is, u p ra w ia ć ć w ic z e n ia le k k o a tle ty c z n e . O d b ic ie m id e i jo rd a n o w s k ie j b y ły o g ro d y im W ilh e lm a E llis a R a u a 57. G ry i z a b a w y
51 Maria Czesława Przewóska (1868-1938), publicystka, literatka; zob. R. Skręt, Przewóska
Maria Czesława, Polski Słownik Biograficzny, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-
Łódź986,t. 29, z. 120, s. 36-38.
52 G. Majewska, W zdrowem ciele zdrowa dusza, „Bluszcz” 1912, nr 7, s. 77-78.
53 MarianAntoni Roszkowski (1870-1958), lekarz pediatra; zob. T. Ostrowska, Roszkowski
Marian Antoni, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 32, z. 132, Wrocław-Warszawa-
Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, s. 267-269; por. G. Majewska, dz. cyt., s. 77-78.
54 K. Łozińska, Ogród do zabaw, gier i zajęć praktycznych dla dzieci, „Bluszcz” 1912, nr 19, s. 223.
55 JednazMatek, Zabawy dziecinne, „Kronika Rodzinna” 1891, nr 5, s. 133. 56 Tamże.
57 [A. Goltz] A.G., Uwaga o wychowaniu z powodu: „Przewodnik wychowania”
H. Wernica, „Kronika Rodzinna” 1868, nr 5, s. 65-66; por. Y..., Warszawskie Kolonie Letnie, „BiesiadaLiteracka” 1890, t. 30, nr 41, s. 231.
d o s to s o w y w a n o d o m o ż liw o ś c i r o z w o jo w y c h d z ie c i. P o p u la rn e fo rm y s p o rtu ro z w ija ły s ię n a p u b lic z n y c h śliz g a w k a c h , c y k lo d ro m a c h , s trz e l n ic a c h i k ą p ie lis k a c h .
R e k re a c ja o ra z u p ra w ia n ie s p o rtó w s ta ło się n ie o d łą c z n ą c z ę ś c ią ż y c ia . N a ła m a c h c z a s o p is m p is a n o , ż e ć w ic z e n ia fiz y c z n e w p ły w a ją n a k s z ta ł to w a n ie d o b re j p o sta w y , lik w id u ją je j w a d y , ć w ic z ą m ię ś n ie , w y ra b ia ją z rę c z n o ś ć . R ó ż n e g o ro d z a ju sk o k i, b ie g i, ły ż w ia rs tw o , j a z d a n a n a r ta c h p o b u d z a ją e n e rg ię 58. W ś r ó d p o le c a n y c h ć w ic z e ń z n a la z ły s ię z w ła s z c z a g ra w p iłk ę , p ły w a n ie o ra z w io ś la rs tw o . U w a g ę p ra s y s k u p ia ły ta k ż e s p o rty z im o w e , g d y ż h a r to w a ły m ło d z ie ż . N a rc ia r s tw o i s a n e c z k a rs tw o ć w ic z y ły n a p rz y k ła d o d w a g ę i p rz y to m n o ś ć u m y s łu . Z a c h ę c a n o do p o p u la ry z a c ji k o la rs tw a . Z a in te r e s o w a n ie „ s p o rte m w e lo c y p e d o w y m ” tłu m a c z o n o je g o z a le ta m i h ig ie n ic z n y m i.
Z a c h ę c a n o do g ry „ fo o t- b a ll” 59. T a s ta ra z a b a w a p iłk a rs k a p o le g a ła n a ty m , ż e b y w ie lk ą p iłk ę , ro d z a j b a lo n u , p rz e rz u c ić p o z a g ra n ic e o b o z u p rz e c iw n e g o . P rz y o k a z ji o p is y w a n ia tej z a b a w y o d w o ła n o się d o im p re z y o d b y w a n e j w la s k u B u lo ń s k im , g d z ie ro z e g ra ły p a r tię „ F o o t-b a ll” d w a h u fc e m ło d z ie ż y fra n c u s k ie j i a n g ie ls k ie j z g o d n ie z re g u ła m i p r a k ty k o w a n y m i w A n g lii, a le w e d łu g p rz e p is ó w u s ta n o w io n y c h p rz e z p re z e s a lig i n a ro d o w e j w y c h o w a n ia fiz y c z n e g o P a s c h a lis a G ro u s s e t60. P rz e p is y te, d o s to s o w a n e do o b y c z a jó w fra n c u s k ic h , b y ły ła g o d n ie js z e o d a n g ie ls k ic h . Z a b r a n ia ły w s z e lk ic h rę c z n y c h z a p a só w , k tó re w A n g lii p r o w a d z iły do n ie b e z p ie c z n y c h b ó je k 61. S z c z e g ó ło w y o p is z a b a w y m ia ł z a c h ę c ić p o ls k ą m ło d z ie ż d o p o d o b n e j re k re a c ji, g d y ż m ia ła o n a z a m a ło u r o z m a ic e n ia 62. P isa n o , ż e n a w e t z a b a w a w p a la n ta , w y b o rn e g o ja k o g im n a s ty k a c a łe g o c ia ła , w y s z ła z u ż y c ia , m o ż e z a te m „ g r a b a lo n o w a ” , m o d n a w E u ro p ie , b a rd z ie j się m ło d z ie ż y s p o d o b a .
N a ła m a c h „ B ie s ia d y L ite ra c k ie j” z a m ie s z c z o n a b y ła in fo rm a c ja n a te m a t r o w e ru lą d o w o -w o d n e g o , d z ię k i k tó re m u s p o rt te n m o ż n a b y ło u p ra w ia ć n a w o d z ie i ś n ie g u 63. W A n g lii w e lo c y p e d y s tó w b y ło p rz e s z ło p ó ł m ilio n a a je d n a k k a ż d a in n a g im n a s ty c z n a r o z r y w k a z n a jd o w a ła ta m m im o w s z y s tk o z w o le n n ik ó w . N a z ie m ia c h p o ls k ic h n a to m ia s t lic z b a w e lo
-58 Abgar-Sołtan, Nasze dzieci, „Bluszcz” 1902/1903, nr 2, s. 14. 59 Zabawa „Foot-ball”, „BiesiadaLiteracka” 1890, nr 18, s. 285-286. 60 Tamże, s. 286.
61 Tamże. 62 Tamże.
c y p e d y s tó w n ie s ię g a ła n a w e t ty s ią c a , in n e s p o rty p o d o b n e g o ro d z a ju n ie b y ły z n a n e w c a le . „ A p rz e c ie ż m ło d z ie ż y n ie ty lk o ty s ią c p o s ia d a m y ; z d e c h la c z k ó w , o b o ję tn y c h n a z d ro w ie c ia ła i d u s z y i u n a s j e s t s p o ro , w ię c e j je d n a k j e s t c h ę tn y c h , ty lk o b r a k im c ie k a w o ś c i” - p is a n o w „ B ie s ia d z ie
L ite ra c k ie j64.
W a ż n e b y ło u w z g lę d n ie n ie h ig ie n y z a b a w y , ró w n o w a g i p o m ię d z y z a b a w ą r o z w ija ją c ą in te le k t i z a ję c ie m ro z w ija ją c y m s iły fiz y c z n e d z ie c k a . B y ła j u ż m o w a o ty m , ż e w ła ś c iw a z a b a w a p o w in n a b y ć k s z ta łc ą c a d la d z ie c k a . N a ła m a c h „ B lu s z c z u ” u p o m in a n o się o o p ie k ę n a d n im n ie ty lk o p o d w z g lę d e m fiz y c z n y m , a le ró w n ie ż in te le k tu a ln y m . M a r ia I ln ic k a p isa ła : „ P ie rw s z e n a u c z y c ie ls tw o m a tk i n ie m o ż e i n ie p o w in n o b y ć je d n o s tro n n e m , ż e p rz e c iw n ie p ie rw s z y w p ły w m a tk i - n a u c z y c ie lk i s ię g a ć w in ie n m o ż liw ie n a js z e rz e j”65. O rg a n iz u ją c z a b a w ę , s z c z e g ó ln ie w d o b ie za b o ró w , n a m a tk i s p a d ł o b o w ią z e k w y c h o w a n ia m ło d e g o p o k o le n ia 66.
K o le jn y m z a g a d n ie n ie m , k tó re p rz e w ija ło się n a ła m a c h c z a s o p is m s p o łe c z n o - k u ltu ra ln y c h K ró le s tw a P o ls k ie g o , b y ły s p ra w y d o ty c z ą c e fa k tu , ż e r o z ry w k a p o w in n a b y ć w o d p o w ie d n im c z a s ie , c z y li n ie p o w in n a p rz e s z k a d z a ć w w y p e łn ia n iu p o d s ta w o w y c h c o d z ie n n y c h o b o w ią z k ó w z a ró w n o p rz e z o s o b y d o ro słe , j a k d z ie c i o ra z m ło d z ie ż . N a z a b a w ę trz e b a b y ło p o p ro s tu m ie ć cz as. „ B a w iliś m y się z a w s z e i b a w im y d o tą d z a n a d to , z a b a w a z a b ie ra w ż y c iu n a s z e m m ie js c a z a w ie le - ta k w ie le , ż e z n a c z n a c z ę ś ć o w o c ó w p ra c y je j się n a o fia rę o d d a je , i to w y tw a rz a ó w s ta n n ie z a m o ż n o ś c i, b ra k u z a p a só w , ż y c ia z c h w il n a c h w ilę , k tó re sp ra w ia , ż e k lę sk i lo s u n ie d a ją s ię n a s tę p n ie ta k p rz e trz y m y w a ć , a b y n ie tw o rz y ły n a ty c h m ia s t m n ó s tw a m in i n ie p o g rą ż a ły s p o łe c z e ń s tw a w n ie d o lę g łę b s z ą ” - p is a ła w 1886 r o k u M a r ia I ln ic k a 67.
W a ż n ą s p ra w ą b y ły n a w y k i z d z ie c iń s tw a , p o n ie w a ż o d c is k a ły p ię tn o n a c a ły m p ó ź n ie js z y m ż y c iu . G ry n ie m a ją c e n ic w s p ó ln e g o z g rą h a z a rd o w ą , n ie g ro z iły r u in ą i h a ń b ą . W o ln y c z a s w ż y c iu m ło d e g o c z ło w ie k a p o w in ie n b y ć m ą d rz e w y k o rz y s ta n y , p r z e z n a c z o n y n a d o b rą ro z ry w k ę j a k ą b y ło c z y ta n ie , w s p ó ln e z a m iło w a n ia i z a in te re s o w a n ie re a liz o w a n e w g ro n ie n a jb liż s z y c h . In a c z e j d z ia ło się w p r z y p a d k u d z ie c i,
64 Zabawa„Foot-ball”, dz. cyt., s. 286.
65 M. Ilnicka, Przegląd Piśmienniczy. Ziarnka społeczne dla matek naszych przez Jana
Jeleńskiego,„Bluszcz” 1876,n r48, s. 380-381.
66 Tamże, nr 49, s. 391.
67 M. Ilnicka, Zabawy dzieci w Zoologicznym Ogrodzie Warszawskim, „Bluszcz” 1886, nr43, s. 338.
k tó ry c h „ . . . o jc o w ie z b y t c z ę s to m a rn u ją c z a s n a d z ie lo n y m s to lik ie m , i w w ie k u , w k tó ry m k s z ta łc ić się p o w in n i, z a ró w n o u m y s ło w o j a k fiz y c z n ie , n a b y w a ją sm u tn e g o w s k u tk a c h ż y c io w y c h n a ło g u , k tó ry w p ły n ie n a c a łą p rz y s z ło ś ć ( . ) i w p ły n ie n a to , iż z a m ia s t lu d z i w y tw o rz ą się ty lk o m a s z y n y l u d z k i e . ”68. U b o le w a n o n a d s m u tn y m i s k u tk a m i z łe g o w y c h o w a n ia d z ie c i, n a d b ra k ie m z a m iło w a n ia d o r o z ry w e k u m y s ło w y c h k s z ta łtu ją c y c h o s o b o w o ś ć 69.
N ie z a b ra k ło n a ła m a c h o m a w ia n e j p r a s y s łó w k r y ty k i p o d k ą te m n ie u m ie ję tn e g o s p ę d z a n ia w o ln e g o c z a su , j a k c h o c ia ż b y „ z a b a w b a lo w y c h ”70. N ie le ż a ły o n e w n a tu rz e d z ie c k a , w p ły w a ły ź le n a je g o z d ro w ie a sk ą p e , e k s tra w a g a n c k ie i k rę p u ją c e s tro je , n ie s p ra w ia ły n a jm ło d s z y m p rz y je m n o ś c i, n a d to p r z y z w y c z a ja ły j e d o z a z d ro ś c i, z b y tk u , k o k ie te rii, p ró ż n o ś c i. P u b lic y ś c i p o d k re ś la li, ż e n is z c z ą r ó w n o w a g ę u m y s łu 71.
B a le d z ie c in n e p o d w ie lo m a w z g lę d a m i s ta n o w iły z ły p rz y k ła d z a b aw y . C z ę s to b y ły o rg a n iz o w a n e w s p o s ó b le k k o m y śln y , s ta n o w iły p r z e sz k o d ę w n a u c e , a ic h n a s tę p s tw a b y ły g ro ź n e d la z d ro w ia . B y ły z d e c y d o w a n ie p rz y k ła d e m ro z ry w k i n ie w ła ś c iw e j d la d z ie c i. W y trą c a ły j e z n o rm a ln e g o fu n k c jo n o w a n ia , p o d n ie c a ły n ie z d r o w e u c z u c ia : p ró ż n o ś ć i ż ą d z ę p o d o b a n ia się. U d z ia ł w b a lu ro d z ił, p o z a z n u ż e n ie m , b ó le m g ło w y c z y o c ię ż a ło ś c i, s z e re g w ra ż e ń , k tó re a b s o r b o w a ły m y ś l m ło d e g o c z ło w ie k a w z u p e łn o ś c i, o d ry w a ją c o d w ła ś c iw s z y c h z a in te re s o w a ń . L o g ic z n e , ż e n ie m o ż n a b y ło ż ą d a ć o d d z ie c k a , b y p o n ie p rz e s p a n e j nocy , s p ę d z o n e j n a ta ń c a c h , c h ło p ie c lu b d z ie w c z y n k a b y li w s ta n ie n a g ią ć sw ó j u m y s ł d o z a ję ć z g ra m a ty k i, h is to rii c z y a ry tm e ty k i.
W tra k c ie b a li tru d n o b y ło u s trz e c d z ie c k o o d n a p ic ia się c h ło d n e g o n a p o ju , a to w e fe k c ie p ro w a d z iło n a g m in n ie do z a z ię b ie n ia 72. G d y b a le p o w ta r z a ły się, w y b ry k i p r z e c iw h ig ie n ie u s p o s a b ia ły d z ie c i do a n e m ii, b le d n ic y , h is te rii. N a ty m tle d o c h o d z iło c z ę sto ta k ż e do s c h o rz e ń n e r w o w y c h 73.
P o d o b n e z a b a w y w p ły w a ły d e m o ra liz u ją c o n a d z ie c i, z w ła s z c z a n a k s z ta łtu ją c e s ię c h a ra k te ry , o d d a la ją c m ło d e p o k o le n ie o d o b o w ią z k ó w re lig ijn y c h i rz e c z y p o w a ż n y c h . P u b lic z n e b a le o rg a n iz o w a n e d la d z ie c i,
68 [A. Gruszecki]A. Gr., Jaksię bawić, „KronikaRodzinna” 1891, nr 1,s. 1. 69 Tamże, s. 3.
70 [W. Maleszewski] Sęp, Z Warszawy, „BiesiadaLiteracka” 1884, s. 322. 71 JednazMatek, dz. cyt.,s. 132.
72 Tamże, s. 133. 73 Tamże.
w p r o w a d z o n e z a p r z y k ła d e m P a ry ż a , w y w o ła ły „ g r o m ią c e g ło s y w s z y s tk ic h p ra w ie o rg a n ó w p r a s y ” 74. P o ja w ił się n a w e t p o g lą d , ż e j e s t to w ła ś c iw o ś ć X I X w ie k u 75. P isa n o : „ Z a m ia s t [ . . . ] p rz e c iw s ta w ić się [ . . . ] z ło w r o g ie m u w p ły w o w i [b a ló w ] n a z d ro w e , siln e o rg a n iz m y , n ie ro z s ą d n i ro d z ic e o s ła b ia ją j e d o b ro w o ln ie i ty m s p o s o b e m p rz y g o to w u ją sa m i s m u tn e n a s tę p s tw a ” 76. N a ła m a c h c z a s o p is m p o d ję to p ró b ę p r z e k o n a n ia ro d z ic ó w i w y c h o w a w c ó w , ż e „ N ie le ż y w n a tu rz e d z ie c k a a m o ż e i n ic z y je j u ż y w a ć z a b a w y w c ia s n y c h trz e w ic z k a c h lu b s u k ie n k a c h , m y ś le ć o te m , b y ic h n ie z g n ie ś ć i n ie p o p la m ić ”77. A p e lo w a n o , a b y p o z b a w ić b a l s z tu c z n e g o św ia tła , p ię k n e g o s a lo n u i stro jó w , w k o n s e k w e n c ji c z e g o z n ik n ie g łó w n y je g o u ro k . K a rc o n o o rg a n iz o w a n ie b a ló w s u ro w y m i s ło w a m i tw ie rd z ą c , ż e „ je s t to p rz e d e w s z y s tk im ta rg o w ic a p ró ż n o ś c i”78. N a ła m a c h c z a s o p is m u c z u la n o w y c h o w a w c ó w , ż e w w y n ik u te g o ro d z a ju im p re z n a c z o ło w e m ie js c e w y s u w a się z w y k le z a z d ro ś ć o ła d n ie js z ą s u k ie n k ę k o le ż a n k i, o p ię k n ie js z e w ło s y 79.
P u b lic y ś c i u p o m in a li, b y z a b a w a b y ła o d p o w ie d n ia d o w ie k u d z ie c k a . Z d a rz a ło się, ż e p ró b o w a n o j ą o rg a n iz o w a ć d la n a jm ło d s z y c h n a w z ó r z a b a w d la d o ro sły c h . T y m c z a s e m k a ż d y w ie k p o trz e b u je z a b a w y do s ie b ie o d p o w ie d n io p rz y s to s o w a n e j80.
S z c z e g ó ln ie k ry ty k o w a n o o s o b y d o ro słe , fa łs z y w ie w y o b ra ż a ją c e so b ie , iż to co im s p ra w ia p rz y je m n o ś ć m o ż e w p o d o b n y s p o s ó b o d d z ia ły w a ć ta k ż e n a m ło d s z e p o k o le n ie . T a k ie m y ś le n ie ś w ia d c z y ło o b ra k u z n a jo m o ś c i p s y c h ik i d z ie c k a . W je g o n a tu rz e z d e c y d o w a n ie n ie le ż a ło w y b ie r a n ie ta n c e rk i lu b c z e k a n ie n a ta n c e rz a , i z a c h o w y w a n ie fo rm , p rz e s trz e g a n y c h p rz e z lu d z i d o jrz a ły c h n a te g o ty p u z a b a w a c h 81.
C e l d o b ro c z y n n y , k tó ry p rz y ś w ie c a ł p o d o b n y m im p re z o m , b y ł tra k to w a n y k ry ty c z n ie p rz e z p e d a g o g ó w , k tó rz y u z n a w a li, ż e j e s t n ie w ła ś c iw y a n a w e t s z k o d liw y 82. M n ie j n ie p rz y c h y ln ie tra k to w a n o b a lik i d z ie c ię c e p ry w a tn e o rg a n iz o w a n e w g ro n ie k re w n y c h i z n a jo m y c h , lu b z a b a w ę z b io r o w ą s z k o ln ą p o d n a d z o re m n a u c z y c ie li. „ k a w a le r” i „ p a n ie n k a ” , k tó rz y
74 M. Ilnicka, Zabawy dzieci..., dz. cyt., s. 338. 75 JednazMatek,dz.cyt.,s. 132-133. 76 Tamże, s. 133. 77 Tamże, s. 134. 78 Tamże, s. 133. 79 Tamże. 80 Tamże, s. 131. 81 Tamże, s. 133.
m ie li n a w ła s n y m b a lu p ra w ić s o b ie g rz e c z n o ś c i s ta n o w ili p a ro d ię d o ro s ło ś c i, co b y ło s z k o d liw e w y c h o w a w c z o 83. P u b lic y ś c i o s trz e g a li ta k ż e p rz e d n ie s to s o w n ie u r z ą d z a n y m i in n y m i d o m o w y m i z a b a w a m i n a p o d o b ie ń s tw o z a b a w „ d la d o ro s ły c h ” 84. N a ła m a c h c z a s o p is m k ry ty k o w a n o c z ę s to to w a r z y s z ą c e n ie k tó ry m z a b a w o m d z ie c ię c y m d ą ż e n ie do z b y tk u , w rę c z s n o b iz m u 85. P o d k re ś la n o , ż e k o n c e n tr o w a n ie u w a g i n a s tro ju i w y g lą d z ie z e w n ę trz n y m n ie m a n ic w s p ó ln e g o z ro z s ą d n y m w y c h o w a n ie m m ło d e g o c z ło w ie k a , k tó r y p o w in ie n d o s trz e g a ć p o z a w y g lą d e m z e w n ę trz n y m , in n e w a lo r y p ię k n a u d ru g ie j o s o b y 86. N a ła m a c h p r a s y w s p o m in a n o , ż e e s te ty k a d z ie c ię c a n ie ro z ró ż n ia k o s z to w n o ś c i tk a n in , z k tó ry c h s p o rz ą d z o n e s ą ic h u b ra n ia , p ó k i n ie p r z y u c z ą ic h d o te g o ro d z ic e . D z ie c i lu b u ją się w b a r w a c h ż y w y c h , n a w e t ja s k r a w y c h 87. P o s ia d a ją n a tu ra ln y p o c ią g d o j a s n y c h k o lo ró w , g d y ż b a r w y te s ą w h a r m o n ii z ic h u s p o s o b ie n ie m , a „ c z y b a r w y te m a p e r k a lik c z y je d w a b , to j e s t im z u p e łn ie o b o ję tn e ” 88. Z d a n ie m p u b lic y s tk i m a tk i p rz e sa d z a ły , s tro ją c d z ie c i w e d łu g n a jn o w s z e j m o d y 89. W w ie lu ro d z in a c h w y c h o w a n ie o d b y w a ło się b e z p la n u i ś w ia d o m e g o d z ia ła n ia w y c h o w a w c z e g o . Z d a r z a ły się d o d a tn ie w p ły w y w y c h o w a w c z e , a le c z ę sto w y p ły w a ły z e s z c z ę ś liw e g o z b ie g u o k o lic z n o ś c i z e w n ę trz n y c h , d z ia ła ją c y c h w te d y ty lk o k o rz y s tn ie , g d y z n a la z ły d o b ry g ru n t w ła g o d n y m
i p o w o ln y m c h a ra k te rz e d z ie c k a 90.
B łę d e m p ię tn o w a n y m n a ła m a c h „ K ro n ik i R o d z in n e j” b y ło u w a ż a n ie d z ie c i z a „ ż y w e la lk i” , z a „ b a w id e łk a ” w k tó re m o ż n a w s z c z e p ić w ła s n e g u s ta 91. U w a g i te b y ły z a s a d n e z w ła s z c z a w p o z b a w io n y m p a ń s tw o w o ś c i n a ro d z ie , k tó ry p o w in ie n b y ć s o lid a rn y w w a lc e z c u d z o z ie m s z c z y z n ą . R a tu n k ie m w tej s y tu a c ji b y ło m ą d re w y c h o w a n ie m ło d y c h p o k o le ń P o la k ó w w d u c h u p a trio ty c z n y m .
O g ró d , św ie ż e p o w ie trz e , r u c h b rz m i lep iej n iż s a lo n b a lo w y , a le n a w e t ty c h k o rz y ś c i n ie z a p e w n ia ły z a b a w y w O g ro d z ie Z o o lo g ic z n y m 92. T a k a
83 Tamże, s. 17. 84 Tamże, s. 18.
85 Jedna z Matek, dz. cyt., s. 132. 86 Tamże, s. 134.
87 Tamże. 88 Tamże.
89 M. Ilnicka, Zabawy dzieci..., dz. cyt., s. 338.
90 M. Ilnicka, Najwyższa zasada wychowania. (Ustęp z dzieła A. G. Riecke: Nauka
wychowania), „Bluszcz” 1871, nr 14, s. 105.
91 JednazMatek, dz. cyt., s. 134.
n o w o ś ć p o ja w iła się w W a rs z a w ie w 1885 ro k u . P o m y s ł z o s ta ł p o d ję ty n a sk u te k te g o , ż e w ś w ię ta i n ie d z ie le ro d z ic e p rz y w o z ili tu d z ie c i, a b y o b e jrz a ły z w ie rz ę ta , o k tó ry c h c z y ta ły a lb o s ły s z a ły w o p o w ie ś c ia c h . A ż d o tą d b y ła to z a b a w a p o ż y te c z n a , b o z p e w n y m n a u k o w y m w z g lę d e m p o łą c z o n a i p e d a g o g ic z n ie d o b ra , g d y ż w y o b ra ź n ia w z ru s z a ła się w sp o s ó b p o d o b n y j a k p rz y u lu b io n y m d z ie c ię c y m c z y ta n iu o d a le k ic h m o rz a c h i lą d a c h . A le ta k ie w y c ie c z k i z d a rz a ją c e się k ie d y in d z ie j w s k ro m n y c h w a ru n k a c h z w y k łe g o s p a c e ru , a z a b a w y u s y s te m a ty z o w a n e to ró ż n ic a o g ro m n a . O g ró d z o o lo g ic z n y b y ł c iasn y , n ie d a w a ł d z ie c io m m o ż liw o ś c i s w o b o d n e g o p o b ie g a n ia a p rz e d s ta w ia ł w a d ę o g ro m n ą z p o w o d u z a p a ch ó w , k tó re s p ro w a d z a ło s ą s ie d z tw o z w ie rz y ń c a . Z e w z g lę d ó w h ig ie n ic z n y c h n ie m ó g ł b y ć o b ra n y m n a m ie js c e s ta le p o w ta rz a ją c e j się ro z ry w k i, lic z n ie js z e g o z b ie r a n ia i z a b a w y ta m d z ie c i. W y c ie c z k i n a ś w ie ż e p o w ie trz e p o w in n y m ie ć sw ó j c e l p o łą c z o n y z k o r z y ś c ią w id o c z n ą d la z d ro w ia , O g ró d Z o o lo g ic z n y n ie p o s ia d ł w a ru n k ó w o d p o w ie d n ic h . U w a ż a n o , ż e s p a c e r d o O g ro d u B o ta n ic z n e g o , c z y p o b lis k ic h Ł a z ie n e k , M o k o to w a , W ie rz b n a b a rd z ie j j e s t d la d z ie c i o d p o w ie d n i. W O g ro d z ie Z o o lo g ic z n y m ć w ic z e n ia g im n a s ty c z n e m o g ły b y ć u d z ia łe m ty lk o o g ra n ic z o n e j lic z b y d z ie c i. R e s z ta o b ra c a ła się w k ó łk o , p rz e z c a ły c z a s b a c z n ie o b s e rw u ją c s ie b ie n a w z a je m . P u b lic z n o ś ć to z w ła s z c z a m a tk i, ro d z ic e , tłu m ob cy , k tó ry się z a b a w ie d z ie c k a p rz y g lą d a ł. C h ę ć p o p is u b u d z iła się w ó w c z a s w d z ie c ia c h m im o w o li. Ś w ia d k o w ie w d z ie w c z y n k a c h z a u w a ż y li r u c h y k o k ie te ry jn e , a w c h ło p c a c h w id z ie li w y ra ź n ie , ż e p a m ię ta ją o o c z a c h , k tó re im się p rz y g lą d a ją . U c z u c ie w s p ó łz a w o d n ic tw a ro z b u d z a ło się ta k ż e w m a tk a c h 93. U b io ry n ie k tó ry c h d z ie c i b y ły z b y t w y tw o rn e 94. W ra m a c h z a b a w u rz ą d z a n o fe s ty n y lu d o w e , p o p is y lin o c h o d a , s z e re g p rz e d s ta w ie ń c y rk o w y c h o ra z p o c h o d y k o s tiu m o w e , p u s z c z a n ie p ra w d z iw e g o b a lo n u z ż y w y m a e ro n a u tą i p o d o b n e „ d z iw o w is k a ”95. W O g ro d z ie Z o o lo g ic z n y m u rz ą d z a n o c o ś w ro d z a ju b a lu le tn ie g o d la d z ie c i, k tó ry o k a z a ł się d o b ry m p o m y s łe m , d a w a ł b o w ie m sp o s o b n o ś ć w s p ó ln e j za b aw y . W O g ro d z ie S a s k im u g a n ia ły s ię b a n d y n ie s fo r n y c h d z ie c ia k ó w , ale m ie js c e n a te g o ro d z a ju im p re z y n ie b y ło o d p o w ie d n ie , a n i ta z a b a w a w ś ró d tłu m u s p a c e ro w ic z ó w n ie m o g ła b y ć s w o b o d n ą i w ła ś c iw ą 96. C h o d z i o to,
93 Tamże. 94 Tamże.
95 [M. Gawalewicz] Quis, dz. cyt., s. 217. 96 Tamże.
a b y d z ie c i n ie b y ły k rz y k liw e , p s o tn e i z d z ic z a łe w z a b a w ie . P a trz ą c n a h a r c e c h ło p c ó w w O g ro d z ie S a s k im p u b lic y s ta s tw ie rd z a ł „ m ia łb y m o c h o tę n ie k tó ry c h s p ę ta ć z a k a r ę i o s a d z ić w k ą c ie n a p o k u c ie ”97.
T o te ż w ra m a c h m iłe g o s p ę d z a n ia c z a s u p o s tu lo w a n o n a ła m a c h p ra sy , a b y n a jm ło d s i z a ję li się h o d o w lą ro ś lin . B y ło to m iłe z a ję c ie m a ją c e p o z y ty w n y w p ły w n a u s p o s o b ie n ie c z ło w ie k a . W z w ią z k u z ty m z a c h ę c a n o d o r o z d a w a n ia d z ie c io m w ra m a c h p o d a r u n k u ro ś lin d o h o d o w a n ia . N a ła m a c h „ B lu s z c z u ” in fo rm o w a n o o u ro c z y s to ś c i z d n ia 2 9 m a ja o rg a n iz o w a n e j p rz e z T o w a rz y stw o o g ro d n ic z e w c e lu w c z e s n e g o ro z w ija n ia u n a jm ło d s z y c h z a m iło w a n ia do k w ia tó w i s ta ra n n e g o ic h p ie lę g n o w a n ia 98. W ic e p re z e s T o w a rz y s tw a P io tr H o s e r o b ja ś n ił c e l im p re z y d z ie c io m . M ó w ił im , a b y u c z y ły się k o c h a ć k a ż d ą ro ś lin k ę , k a ż d y k w ia te k , p ie lę g n u ją c je . R a z e m z ro ś lin k ą w d o n ic z c e k a ż d e d z ie c k o o trz y m a ło ta k ż e in s tru k c ję w s k a z u ją c ą j a k się n ią z a jm o w a ć . S z a n u ją c ro ślin y , d z ie c i ro z w ija ły w s o b ie p o s z a n o w a n ie c u d z e j w ła s n o ś c i.
Z a b a w y i w ła ś c iw e j ro z ry w k i s z u k a ją w s z y s c y lu d z ie 99. M ło d o ś ć n ie p o trz e b u je s z tu c z n e j p o d n ie ty , ż e b y w y w o ła ć w s o b ie ra d o ś ć , b o ty c h d o s ta rc z a ją s y tu a c je ż y c io w e . M ło d z ie ż n a le ż y u ś w ia d a m ia ć , w y ra b ia ją c p o w a g ę m y ś li i a b s o rb u ją c c z a s i e n e rg ię , ta k ie u ś w ia d o m ie n ie o c h ro n i j ą o d w y b ry k ó w g o rą c e j k rw i i w y o b r a ź n i100. R o z ry w k a s ta n o w i j e d n ą z p o trz e b d u c h o w y c h , ż y c ie p o z b a w io n e je j z u p e łn ie , n ie j e s t p e łn y m . K to je d n a k c z y n ił z n ie j g łó w n e z a d a n ie ż y c io w e , te n o b n iż a ł w a rto ś ć c z ło
w ie k a . G d y b y p ie n ią d z e , k tó re k o s z tu je b a lo w a to a le ta z o s ta ły z ło ż o n e n a ja k ą ś in s ty tu c ję d la u b o g ic h s z w a c z e k , n p . z a s iłe k p o d c z a s c h o ro b y lu b p rz y tu łe k w ra z ie n ie d o łę s tw a , c e l d o b ro c z y n n y b y łb y o s ią g n ię ty s k u te c z n ie j. Z a s ła n ia n ie s ię n im , ja k o sw e g o ro d z a ju p a r a w a n e m b y ło n ie o d p o w ie d n ie . L e p ie j o p ła c a ło się u rz ą d z a ć b a le w c e lu z b ie r a n ia fu n d u s z y n a p o s ta w ie n ie ja k ie g o ś p o m n ik a , n a c e le lite ra c k ie lu b a rty s ty c z n e , n a p o m o c d la u c z ą c e j s ię m ło d z ie ż y , a le „ ta ń c z y ć n a k o rz y ś ć n ę d z a rz y , m rą c y c h z g ło d u - to k r w a w a iro n ia , to u rą g a n ie cu d z e j n ie d o li, to p r o fa n a c ja ś w ię to ś c i i m iło s ie r d z ia ” - p is a ł n a ła m a c h „ B lu s z c z u ” M a ria n W a ż y c k i101.
97 Tamże.
98 [Z. Seidlerowa] Z. S., Święto dzieci i kwiatów, „Bluszcz” 1904, nr 23, s. 271. 99 M. Wyżycki, Taniec, „Bluszcz” 1907, nr 24, s. 272.
100 Tamże, s. 273. 101 Tamże.
O s trz e g a n o ta k ż e ro d z ic ó w , ż e z b y t d u ż a ilo ś ć in fo rm a c ji z a w a rta w lite ra tu rz e p rz e z n a c z o n e j d la d z ie c i ta k ż e j e s t s z k o d liw a , b o p ro w a d z i do z b y tn ie g o p rz e c ią ż e n ia m ło d e g o o rg a n iz m u , a w p rz y s z ło ś c i n a w e t o s ła b ie n ia w ła d z u m y s ło w y c h . P o d w z g lę d e m z d r o w o tn y m ź le o d b ija ło się n a d z ie c ia c h p ro w a d z a n ie ic h d o c y rk u , d o te a tr u n a n ie s to s o w n e p r z e d s ta w ie n ia , k tó re b y ły s z k o d liw e p o d w z g lę d e m n e rw o w y m . U w a ż a n o , ż e s z k o d liw a j e s t c a ła a tm o s fe r a te g o ro d z a ju w id o w is k .
A try b u te m w ie lu z a b a w j e s t z a b a w k a , k tó r a w u ję c iu J a n a B u ja k a s ta n o w i p rz e d m io t m a te r ia ln y w y k o n a n y d la c e ló w z a b a w o w y c h , z a w ie ra ją c y w s o b ie tre ś c i k u ltu ro w e w ła ś c iw e j d la n ie g o e p o k i z z a k re s u k u ltu ry m a te ria ln e j, d u c h o w e j lu b s p o łe c z n e j, k s z ta łtu ją c y ro z w ó j fiz y c z n y , p s y c h ic z n y i e m o c jo n a ln y 102. Z a b a w k ę z a te m m o ż e m y ro z u m ie ć w w ą s k im z n a c z e n iu , c z y li ja k o p rz e d m io t w y k o n a n y do u c z e s tn ic tw a w z a b a w ie o ra z w s z e rs z y m z n a c z e n iu ja k o k a ż d y p rz e d m io t, k tó ry m b a w i się d z ie c k o . M o ż e to b y ć m iś, la lk a , k o le j ż e la z n a , ło d y g i k w ia tó w , s tó ł103. B a w ią c się d o w o ln y m p rz e d m io te m z m ie n ia o n o je g o z n a c z e n ie i p rz e n o s i g o w in n ą rz e c z y w is to ś ć 104.
N ie z a w s z e w y b ra n e o n e b y ły z n a le ż y ty m z a s ta n o w ie n ie m się, c e lo w o , p rz e z co c z ę sto , n ie s p ra w ia ły rz e te ln e j, p ra w d z iw e j ra d o ś c i. A c z k o lw ie k z d a rz a ło się, ż e d z ie c k o w p ie rw s z e j c h w ili c ie s z y ło się n a w id o k p o d a ru n k u , trz e b a g o b y ło d o b ie ra ć o d p o w ie d n io do ro z w o ju , u p o d o b a ń i n a tu r y 105. K u p u ją c z a b a w k i n a le ż a ło n a to s p o jrz e ć z p u n k tu w id z e n ia p e d a g o g ik i, a n a w e t s z tu k i, a lb o w ie m w p ie rw s z y c h la ta c h ro z w o ju d z ie c k a s ą o n e n a jw a ż n ie js z y m z p o m o c n ic z y c h ś ro d k ó w w y c h o w a w c z y c h .
W X I X w ie k u p o ja w iło się w ie le k o s z to w n y c h z a b a w e k , w y s tę p o w a ło b o g a c tw o k s ią ż e k d la m ło d y c h lu d z i, m iły m a k c e n te m b y ła b o g a to p r z y b ra n a c h o in k a w ż o łn ie rz y k i, trą b k ę , k o n ik a , p o d c h o in k ą z n a jd o w a ło się p u d e łk o z e z w ie rz ę ta m i i p a s te rz e m . O to c a ła ro z m a ito ś ć „ g w ia z d k i” d la c h ło p c a . N a to m ia s t w ś ró d p o d a r k ó w g w ia z d k o w y c h d la d z ie w c z y n k i
102 J. Bujak, Zabawki w Europie, Kraków 1988, s. 15, 24; por. K. Kabacińska, Zabawy
i zabawki..., dz. cyt., s. 43-46.
103 K. Kabacińska, Zabawy i zabawki, dz. cyt., s. 43.
104 K. Kabacińska, W co i ja k bawiły się dzieci polskie w XVIII wieku?, [w:] Dziecko
w rodzinie i społeczeństwie. Dzieje nowożytne, t. 2, pod red. K. Jakubiaka, W. Jamrożka,
Bydgoszcz2002, s. 94.
z n a la z ły się: la lk a , g o s p o d a rs tw o , k u c h e n k a i co n a jw y ż e j s p rz ę ty d la la le k 106. Z a le c a n o , b y z a b a w k a b y ła d o s to s o w a n a d o in d y w id u a ln o ś c i d z ie c k a 107. P o w in n a b y ć ra d o ś c ią , z a d o w o le n ie m a c z a s e m n a u k ą . To n ie k ie d y p ie rw s z y s z c z e b e l do ro z w o ju w s z e lk ie j w ie d z y lu b t a le n tu 108.
J e s t o c z y w is ty m , ż e ta m , g d z ie s ą d z ie c i z n a jd u ją się la lk i, k o n ik i, z a b a w k i, k s ią ż e c z k i. W ś r ó d p re z e n tó w d la m ło d z ie ż y p o ja w ia ją się c z ę s to k le jn o ty , s u k n ie , k s ią ż k i109. Z a le c a n o , b y k u p o w a ć ro d z im e to w a ry , w y p ro d u k o w a n e w p o ls k ic h fa b ry k a c h . In fo rm o w a n o o w y s ta w ie n iu w 1903 r o k u n a w y s ta w ie g w ia z d k o w e j la le k k ra k o w s k ic h o r y s a c h s ło w ia ń s k ic h , w s tro ja c h lu d o w y c h z ró ż n y c h s tro n k ra ju , k tó re w z e s ta w ie n iu z fra n c u s k im i i n ie m ie c k im i „ ro b iły d z iw n ie m iłe w ra ż e n ie ” 110. J e d n a k b y ły m n ie j p o p u la rn e o d rz e c z y s p ro w a d z a n y c h z P a r y ż a 111.
N a ła m a c h p r a s y p is a n o , ż e z a b a w k i ro z w ija ją c e z m y s ły d z ie c k a łą c z y ły się z p e w n y m i ru c h a m i c ia ła i p r z e z n a c z o n e b y ły d la d z ie c i n a j m ło d s z y c h , do c z w a rte g o r o k u ż y c ia . P ó ź n ie j do z a b a w e k n a le ż a ło w p ro w a d z a ć sz tu k ę , k tó r a b y ła ró w n ie ż o b e c n a w ż y c iu ro z w ija ją c e g o się c z ło w ie k a , p a m ię ta ją c o z d r o w y m ru c h u , k o n ie c z n y m d la ro z w o ju c ia ła 112.
Z a b a w k a w e d łu g Z o fii S e id le ro w e j m ia ła ro z w ija ć z m y sły , w y o b ra ź n ię i z rę c z n o ś ć d z ie c k a , k tó re z e s w ą w ro d z o n ą d ą ż n o ś c ią d o n a ś la d o w n ic tw a , p rz y p o m o c y b u jn e j w y o b ra ź n i p o w o łu je d o ż y c ia m a rtw e p r z e d m io ty 113. C z y z p rz e ję c ie m o p o w ia d a p rz e z s ie b ie z m y ś lo n e h is to rie lu b n a k o la n a c h m a tk i s łu c h a b a jk i, c z y z la lk ą s w o ją b a w i się w „ p r a w d z iw e ” je d z e n ie , p ic ie , sp a n ie , z a w s z e z d r a d z a p ie rw s z e p rz e b ły s k i o d c z u w a n ia , ro z u m ie n ia , o ta c z a ją c e j g o w o k ó ł sz tu k i. W r o d z o n y w d z ie c k u p o c ią g d o z a b a w y j e s t w a ż n y d la p ó ź n ie js z e g o ro z w o ju . P o p ę d o w i te m u n a le ż y „ [ . . . ] n a d a ć w ła ś c iw y k ie ru n e k , d o s ta rc z a ć m u o d p o w ie d n ie j, p o siln e j straw y , w y z y s k iw a ć g o d la d o b ra d z ie c k a w ro z u m n y s p o só b , to w a ż n e z a d a n ie d la ro d z ic ó w , w y c h o w a w c ó w i w o g ó le d la d o ro s ły c h , o d n o ś n ie do ic h z a c h o w a n ia się z d z ie ć m i” 114. 106 Tamże. 107 Tamże, s. 591. 108 Tamże.
109 [J. Strokowa] J. z Z. Strokowa, Podarki gwiazdkowe, „Bluszcz” 1904, nr 52, s. 613. 110 Tamże.
111 Tamże.
112 Z. Seidlerowa, O zabawkach, dz. cyt., s. 590. 113 Tamże.
U p o m in a n o m a tk i, a b y z d a w a ły s o b ie s p ra w ę z fa k tu , ż e z a b a w k i o d g ry w a ją w a ż n ą r o lę w w y c h o w a n iu 115. S z c z e g ó ln ą u w a g ę p r z y k u w a ła o p is a n a n a ła m a c h „ B lu s z c z u ” la lk a , n a jp o p u la r n ie js z y p re z e n t d la d z ie w c z y n e k . P o d k re ś la n o k o n s e k w e n tn ie , ż e b y p rz y je j z a k u p ie z w ra c a ć u w a g ę n a g u s to w n y je j u b ió r. U b ra n ie to p o w in n o b y ć ła tw e do z d e jm o w a n ia , a b y d z ie c k o w id z ia ło w z a b a w c e o b ra z c z ło w ie k a , a n ie b ó s tw o z d o b n e w ś w ie c id e łk a . P o ls k i lu d , w n ie k tó ry c h m ie js c o w o ś c ia c h p o s ia d a ł m a lo w n ic z e u b ra n ia , z a te m z a le c a n o , a b y la lk i u b ie ra ć w p o ls k ie stro je lu d o w e 116.
P o w o d z e n ie m c ie s z y ła się la lk a f o n o g r a fic z n a E d is o n a , in fo rm o w a n o 0 ty m n a ła m a c h „ B ie s ia d y L ite ra c k ie j” z 1890 r o k u 117. B y ła w p ra w d z ie p o d o b n a d o w s z y s tk ic h te g o ro d z a ju z a b a w e k , a le p o ro z e b ra n iu je j z s u k ie n e k m o ż n a b y ło z o b a c z y ć , ż e k o rp u s w y k o n a n o z b la c h y a w e w n ę tr z u u m ie s z c z o n o fo n o g ra f, w p ra w io n y w r u c h z a p o m o c ą n a k r ę c a ją c e g o się m e c h a n iz m u z e g a ro w e g o . O tw ó r do n a k r ę c a n ia z n a jd o w a ł się n a p le c a c h lalk i, u k ry ty p o d u b ra n ie m . P ły ta b la s z a n a , s ta n o w ią c a p ie rs i, z a o p a trz o n a b y ła w d z iu rk i, k tó ry m i się w y d o b y w a ł g ło s. F o n o g r a f p rz e d w ło ż e n ie m go w la lk ę , m u s ia ł z o s ta ć n a b ity . D z ię k i n ie m u k a ż d a z la le k m ó w iła , ś p ie w a ła lu b p ła k a ła n ib y ż y w a , a n a k r ę c a ło s ię j ą z a p o m o c ą m e c h a n iz m u z e g a ro w e g o . D la d z ie c k a z łu d z e n ie b y ło z u p e łn e . W ła ś c ic ie lk a la lk i m o g ła z la lk ą j a k z ż y w ą to w a r z y s z k ą ro z m a w ia ć . Z a k ła d E d is o n a w y ra b ia ł d z ie n n ie o k o ło 5 0 0 ta k ic h z a b a w e k 118. K a ż d a la lk a n a p u d e łk u , w k tó re b y ła z a p a k o w a n a , m ia ła w y p is a n e s w o je im ię i w y k a z a rii, k tó re ś p ie w a 1 u stę p ó w , k tó re w y p o w ia d a . P rz y n a le ż y ty m d o b o rz e p ie ś n i i p ro z y , m o g ła b y ć n ie ty lk o z a b a w k ą , a le p o n ie k ą d i n a u c z y c ie lk ą 119.
N a ła m a c h p ra s y z o s ta ła z a m ie s z c z o n a u w a g a o s p e c ja liz o w a n iu z a b a w e k : k o n ie d la c h ło p c ó w , la lk i d la d z ie w c z ą t120. U w a ż a n o je d n a k , że c h ło p c y w b re w p o z o r o m c h ę tn ie b a w ią s ię la lk a m i i ty lk o s ta rs i w m a w ia ją im , ż e ta k a ro z ry w k a im n ie p rz y s to i. Z a b a w a la lk ą n ie w p ły w a ła n a z n ie w ie ś c ia ło ś ć c h ło p c ó w , j a k n ie z a n ik a ła k o b ie c o ś ć w d z ie w c z y n ie p o d w p ły w e m p o d a ro w a n e g o k o n ia , p is a n o w „ B lu s z c z u ” 121. Te u w a g i s ą a k tu a ln e ta k ż e d z isia j.
115 M. Ilnicka, Przegląd Piśmienniczy..., dz. cyt., s. 391. 116 G. Majewska, Wzdrowem ciele zdrowa dusza, dz. cyt., s. 78. 117 Lalki mówiące, „Biesiada Literacka” 1890, nr 24, s. 373. 118 Tamże.
119 Tamże.
120 G. Majewska, Wzdrowem ciele zdrowa dusza, dz. cyt., s. 78. 121 Tamże.
