- 438
J e s t r z e c z ą znam ienną, że w sz y sc y rozmówcy z g o d n i b y l i c o do t e g o , że powinny z n ik n ą ć p o d z ia ły w śród wyznawców C h r y stu sa , je d n a k ż e p r z y to c z o n e p rzez Georga w yzn an ie w ia r y / t . 2 , 3 5 2 - 3 5 7 / , utrzym ane w du chu u n it a r ia ń s k im s p o t k a ło s i ę zo sp rzeciw em p r z e d s t a w i c i e l i Innych w yzna". Z a sa d n ic z ą p r z e sz k o d ę w d op row adzeniu do p e łn e j j e d n o ś o i w i d z i a ł F a u stu s w w ie r z e w T r ó jc ę 3 w ię t ą / t . 2 , 4 1 8 / . S ą d z ił on,' że fu n dament r e l i g i i " c h r y s t i a ń s k i e j " z a w ie r a s i ę w sło w a c h C h r y stu sa / J 17, 3 / o jednym "prawdziwym Bogu" i posłanym p r z e z N ie g o J e z u s i e C h ry stu s i e / t . 2 , 4 9 4 / . Warto na k o n ie c d o d a ć , ż e k o r z y s t a n ie z "Compondlum" u ła t w ia opracowany p r z e z Jffrg en sen a N a m e n r e g iste r / t . l , 8 5 - 2 i i / oraz p r z y p is y / t . l , 2 1 3 - 2 2 2 / .
K s. J e r z y M isiu r e k - L u b lin
3 . D iz io n a r i o p a t r i s t i c o e d l a n t i c h i t a o r i s t l a n e , d i r e t t o da A ngelo d i B e r a r d in o , v ó l . I : A -F, C ą sa le M on ferra to 1 9 8 3 , M ą r i e t t l , s.XXV + 7 0 5 ,
Id e a op racow an ia p o d ręczn eg o sło w n ik a d o s t a r c z a j ą c e g o z w ię z ły c h i p r e c y z y jn y c h in f o r m a c j i o h i s t o r i i i k u lt u r z e w c zesn eg o c h r z e ś c i ja ń s tw a n a r o d z iła s i ę we W łoszeoh w końcu l a t s i e d e m d z ie s ią t y c h . Obec n ie możemy p o d z iw ia ć j e j u r z e c z y w is t n ie n i e w p o s t a c i p ie r w s z e g o tomu " D iz io n a r io p a t r i s t i c o e d i a n t i c h i t a c r i s t i n n e " . Tempo j e g o p r z y g o to w a n ia i w ydania j e s t z a i s t e im p on u jące b io r ą c pod uwagę f a k t , że j e s t on d z ie łe m 167 autorów r e p r e z e n t u j ą c y c h k i l k a n a ś c i e państw e u r o p e j s k ic h 1 p o z a e u r o p e j s k ic h . 0 od p ow ied n i poziom naukowy s ło w n ik a za d b a ł I n s t y t u t P a tr y s ty c z n y A u gu stin ian u m r e p rezen to w a n y p r z e z ^ n g e lo d i B e r a r d in o , a wspomagany p r z e z gru p ę k o n s u lta n tó w , w śród k tó r y c h s p o tykamy n azw isk a w y b itn y ch s p o c j a l i s t ó w , ja k n p .: J ea n C ribom ont, A d a lb e r t Hamman, T it o O r la n d i, M an ilo S im o n o t t l , P a o lo S t n i s o a l c o , P a są u a le T e s t i n i .
H a s ła w s ło w n ik u ob ejm u ją c h r o n o lo g i c z n ie o k r e s od czasów a p o s t o l s k i c h do Body W ieleb n ego / + 7 3 5 / na Z a ch o d zie i Jana D am asceń sk iego /+ 7 4 9 / na W sch o d zie. Są one opracowano na o g ó ł p r z e z w y b itn y c h f a chowców z d an ej d z ie d z i n y r e p r e z e n tu j ą c y c h ró żn e w yzn an ia i k r a j e , z p rzew agą autorów w ło s k i c h . N ie k tó r e z h a s e ł p r z y b ie r a j ą form ę k r ó t k ic h tr a k ta tó w opracowywanych p r z e z w i e l u autorów w r ó ż n y c h a s p e k t a c h . W ięk szo ść h a s e ł z a w ie r a za zw y cza j d o b r z e z e s t a w io n ą b i b l i o g r a f i ę d o —
439
prow adzoną n iem a l do d n ia d z i s i e j s z e g o . N i e s t e t y w h a s ła c h n i e ma o d s y ła c z y u k a zu ją cy ch io h wzajemne p o w ią z a n ia . N ie d o g o d n o ść t ą r e d a k c j a s ło w n ik a o b ie c u j e z m n ie js z y ć p r z e z z a m ie s z c z e n ie w to m ie tr z e c im li c z n y c h in d ek só w .
P a tr o lo g ć w z a i n t e r e s u j ą p r z e d e w s z y stk im h a s ł a o so b o w e. W D i - z io n a r i o p o św ieco n o stosu n k ow o d u żo h a s e ł p is a r z o m w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń skim p iszą cy m w ję z y k a c h o r i e n t a l n y c h , ja k s y r y j s k i , k o p t y j s k i , g r u z iń s k l c z y o r m ia ń s k i, c z e g o brak w p o ls k im S ło w n ik u w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k ie g o p iś m ie n n ic tw a " c z y w in n y c h t e g o ty p u s ło w n ik a c h . Mamy w ię c t u t a h a s ła p o św ięco n o m .l n . Abrahamowi z K a sz k a r , A g a th a n g e lo s o w i, B a r sa n u - f i u s z o w i, B arhadbsabba, B e sa , ^ n a n is o c z y B znikow i z K o lb . Oprócz au torów p is z ą c y c h w j ę z y k a c h o r i e n t a l n y c h om ów ieni s ą o c z y w iś c i e w s z y sc y in n i p is a r z e w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s c y a ta k ż e l u d z i e z w ią z a n i z p iś m ie n nictw em , c h o c ia ż sam i n ie p i s a l i . Obok im io n s t a r o ż y t n y c h w i e l e h a s e ł omawia d z i e ł a lu b g a tu n k i l i t e r a c k i e , ja k n p . a g r a f a , a p o ft e g m a ta , apo k r y fy , B rev ia riu m d e H ie r o so ly m a , C o n s u lt a t io n e s Z a c c h a e i e t A p o l l o - nii, d i a l o g , D id a c h e , e p ig r a m a t; brak j e s t jed n a k biogram ów l u d z i ż y - ją c y c h w prawdzie w c z a s a o h n o w o ży tn y ch , a l e s i l n i e zw ią z a n y c h ze s t a r o ż y t n o ś c ią c h r z e ś c i j a ń s k ą p r z e z swe b a d a n ia naukowe, ja k np . J . S . A ssem ani, A .B u t le r , F .C a b r o l, B .D e le h a y e .
S z c z e g ó l n i e rozbudow any j e s t d z i a ł p r o z o p o g r a f i l z w ią z a n e j z h i s t o r i ą K o ś o lo ł a . Nawet d ru g o rzęd n e p o s t a c i e m ają sw o je b io g ra m y , co d o ty c z y g łó w n ie o só b ż y j ą c y c h i d z i a ł a j ą c y c h w p ie r w s z y c h c z t e r e c h w iekach h i s t o r i i K o ś c i o ł a . Oprócz p r z e d s t a w i c i e l i h i e r a r c h i i k o ś c i e l nej r e p r e z e n to w a n i s ą c e s a r z e , k o n s u lo w ie i i n n i w y ż s i u r z ę d n ic y p ań stw o w i, w odzowie o r a z c z o ło w i h e r e z j a r c h o w ie . Ważne s ą ta k ż e h a s ł a h is to r y c z n o om aw iające s z e r e g term inów zw ią za n y ch z h i s t o r i ą s t a r o ż y t nego c h r z e ś c i j a ń s t w a , ja k n p . ad b e s t i a s , a u d i e n t i a e p i s e o p a l i s , c e — zaropapizm , d i s c i p l i n a a r c a n i , c z y prawo a z y l u . P rzy d a tn e s ą z w ła s z c z a h a s ła d o t y c z ą c e p o s z c z e g ó ln y c h soborów i synodów k o ś c i e l n y c h .
Spośród z a g a d n ie ń dogm atycznych i f i l o z o f i c z n y c h n a le ż y z w r ó c ić uwagę na l i c z n e h a s ł a om aw iające h e r e z j e i s e k t y r o z w ij a j ą c e s i -
w o b r ę b ie c h r z e ś c i j a ń s t w a , ja k i p oza nim , np. a r ia n iz m , anom eizm , b a r - b e lo g n o s t y c y , c i r e o n c e l l i o n i , donatyzm o ra z biogram y głów n ych h e r e z j a r - chów, ja k A r iu s z , B a z y l i d e s , C o ry n t, D o n a t, B u tyoh es 1 i n n i . W S ł o n i k u z n a la z ł y s i ę r ó w n ież h a s ł a z d z ie d z i n y a p o lo g e t y k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j c h r y s t o l o g i i , e s c n a t o l o g i i o r a z o b sz e r n e h a s io 'd o g m a t 'b ę d ą c e zarysem d z ie jó w dogm atyki w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i e j . J e ś l i c h o d z i o h a s ł a z d z i e
-440
d ż in y f i l o z o f i i , to o p ró cz biogramów f i l o z o f ó w p o g a ń sk ic h z o k r e su p a t r y s t y c z n e g o , z a m ie sz c z o n o ciek a w e h a s ł a porów naw cze, n p . a r y s t o - t e l i z m i O jco w ie, h e lle n iz m a c h r z e ś c i j a ń s t w o , f i l o z o f i a a n ty c z n a a O jco w ie, k u lt u r a a n ty c z n a a c h r z e ś c i j a ń s t w o .
A rcheologów z a i n t e r e s u j ą p r z e d e w sz y stk im h a s ł a t o p o g r a f ic z n e , I k o n o g r a fic z n o o r a z n ie k t ó r e h a s ł a h is t o r y c z n e i l i t u r g i c z n e . Na w stę p io w arto z w r ó c ić uwagę na d o s k o n a le n a p is a n e h a s ł o A r c h e o lo g ia c h r z o ś c i j a ń s k a , k tó r e g o autorem j e s t II.B randenburg. H a s ło , a r a c z e j d łu ż s z y a r t y k u ł , omawia d e f i n i c j ę t e j d y s c y p lin y n au k ow ej, j e j z a m ie r z e n ia badaw czo, h i s t o r i ę o r a z a k tu a ln y s t a n b a d a ń . W ielk a sz k o d a , że w D iz io n a r i o n ie ma jed n ak biogramów w y b itn y c h a rc h e o lo g ó w c h r z e ś c i j a ń s k i c h , ja k : G.B. de R o s s i e g o , J .W il p e r t a , F .J .D O lg e r a c z y Th. K la u s e r a , k tó r z y w n i e ś l i i s t o t n y w kład do p o z n a n ia s t a r o ż y t n o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j .
H a s ła t o p o g r a f ic z n e d o t y c z ą a lb o p o s z c z e g ó ln y c h m ie j s c o w o ś c i, a lb o c a ły c h p r o w in c ji w Imperium Romanum. O b s z e r n ie j s z e h a s ł a to p o g r a f i c z n e n a p is a n e p r z e z autorów o odm iennych s p e c j a l n o ś c i a c h , np. h a s ł o A le k s a n d r ia n a p i s a l i T .O r la n d i / h i s t o r i a m i a s t a / , M .S im o n e tti / s z k o ł a a le k s a n d r y j s k a , s y n o d y / i M .F a lla C a s t e l f r a n c h i / a r c h e o l o g i a / p o d z ie lo n e s ą na s e k c j e . I c h poziom naukowy j e s t z r ó ż n ic o w a n y . Wy sokim poziomem o d z n a c z a ją s i ę z w ła s z c z a h a s ł a d o t y c z ą c e P ółw ysp u B a ł
k a ń sk ie g o / n p . A c h a ia , A x i o p o l i s , C a l l a t l s , B p ir , F i l i p p i , K o r y n t/ a u to r s tw a a rch eo lo g ó w I.B a r n e a i D . l . P a l l a s a , a ta k ż e P ółw ysp u I b e r y j s k ie g o /n p . B a ie a r y , B e t i c a , Ć a r t h a g i n e n s l s / n a p is a n e p r z e z P . de P a l o l a , o b sz e r n e h a s ło E g ip t , k tó r e g o c z ę ś ć a r c h e o lo g i c z n ą o p r a c o w a li P.G rossm ann i H .G .S e v e r in . N a d sp o d ziew a n ie n i s k i poziom m ają h a s ł a d o ty c z ą c e A fr y k i b ó łn o c n e j , s z c z e g ó l n i e t e , k tó r y c h au torem j e s t V .S a x er / l i t u r g i s t a a n i e a r c h e o l o g ! / , n p . w h a ś l e 'K a r t a g in a ' li c z ą c y m T s t r o n p o ś w i ę c i ł on t y l k o k i l k a zdań zabytkom a r c h e o lo g ic z n y m t e g o m ia s t a . D otkliwym brakiem h a s e ł to p o g r a f ic z n y c h j e s t c a łk o w it e p o z b a w ie n ie ic h j a k ic h k o lw ie k map, planów c z y i l u s t r a c j i . D la a rch eo lo g ó w cenne s ą ta k ż e h a s ł a z z a k r e s u i k o n o g r a f i i w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i e j , k r ó t k i e l e c z n a p isa n e p o p r a w n ie , np . Abra ham, Adam i Ewa, a n i o ł , D a n ie l, E l i a s z , k t ó r e s ą za zw y cza j fra g m en ta mi o b s z e r n i e j s z y c h a r ty k u łó w .
Z h a s e ł d o ty c z ą c y c h s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i e j l i t u r g i i a r c h e o lo g a z a ln t o r e s u j ą : o b s z e r n e , j a s n o n a p isa n e h a s ł o om aw iające g e n e z ę i r o z wój c h r z e ś c i j a ń s k i c h b u d ow li s a k r a ln y c h a u to r s tw a a r c h e o lo g a N .D uvala h a s ło ^cmentarz', k tó r e g o autorem j e s t C .F a s o la , h a s ł o M .C e c h e lli
44i
Trinoi omawiające sprzęty liturgiczne oraz hasła na temat poszcze gólnych sakramentów. Tam, gdzie było to możliwe i wskazane, redak torzy Dizionario tworzyli niemal artykuły obejmujące swym zasięgiem całoóó danego problemu. Spowodowało to jednak brak wielu haseł szcze gółowych, np. atrium, bazylika, baptystorium, katakumby, kielich. Rozwiązanie to wydaje się co najmniej dyskusyjne.
Dzieło to, mimo pownych mankamentów, można uznaó za udane, po mocne i cenne narzędzie w pracy każdego patrologa, archeologa czy historyka Kościoła zajmująoego się starożytnym chrześcijaństwem.
Tadeusz Gołgowski - Warszawa
4 . TEKSTY BIBLIJNE I PATRYSTYCZNE W NAUCZANIU ŁACINY
Kurt Smolak, Chrlstentum und rBmische Welt. Auswahl aus der christlichon latelnischen Literatur, Bd 1: Textband, Bd 2: Kommentarband, Wien 1984, HBlder-Pichler-Tempsky, s.176 + i92.
Uczestnicy ostatniego dorocznego zjazdu wykładowców ję zyka łaoińskiego i greckiego w Wyższych Seminariach Duohownych w Polsce, który odbył się na KUL 25 IX 1984 r., wołali głosem wiel kim o dwie rzeczy: i/ o podręcznik do nauczania łaciny i 2/ o anto logię tekstów chrześcijańskich, mogącą posłużyć do tego samego cflu. Można powiedzieć, że drugi ich głos został niejako wysłuchany i to prawie natychmiast, ale, niestety, nie przez polski rynek księgarski lecz... austriacki. Niemal w kilka dni po zjaździe trafiły z W ied nia do Polski pierwsze egzemplarze "Wyboru z chrześcijańskiej lite ratury łacińskiej" pt. "Christentum und rBmische Welt", przeznaczo nego do celów tydaktycznych. Pozycja ukazała się w serii "Orbis La— tinus", wydawanej przez Huberta Reitterera, Kurta Smolaka 1 Wilfrie da Winklera. Wybór opracował Kurt Smolak, uczeń jednego z wybitnych austriackich filologów klasycznych, obecnie sam piastujący katedrę filologii klasycznej na Uniwersytecie Wiedeńskim.
Antologia Smolaka obejmuje dwa tomiki. Pierwszy zawiera teksty, drugi - komentarz do nich. Podział nie jest jednak w pełni rozłączny. Tomik pierwszy zawiera bowiem także materiał
!["The lost theory of Asclepiades of Bithynia", J. T. Vallance, Oxford 1990 : [recenzja]]()