View of St. Augustine and the Ancient Theatrical Drama

(1)

"Vox Patrum" 8/1988/ z . 14

ŚW. AUGUSTYN A STAROŻYTNY

DRAMAT TEATRALNY

w r o z l e g l e j i w ie lo k r o tn ie j u ż przebadanej l i t e r a c k i e j s p u ś c iź n le św. Augustyna warto również p r z e ś le d z ić je g o s t o 

sunek do sta ro ż y tn e g o dramatu t e a t r a ln e g o . Przez tego ro d zaju dramat rozum ieć będziemy nie ty lt;o tr a g e d ie 1 kom edie, a le rów

n ie ż ic h pochodne - mim i pantomimę, k tó re w o k re sie p a t r y s t y  cznym opanowały sceny t e a t r a ln e . Zebrane u^agi na ten temat są

tym b a r d z ie j godne zauw ażenia, że pochodzą od c z ło w ie k a , k tó ry w swej m łodości pasjonow ał s i ę te a tr e 1 p ó ź n ie j je d n a k , podo

bnie ja k w ie lu rzym skich m oralistów i ogół Ojców K o ś c io ł a , za  j ą ł zdecydowanie negatywne stanow isko wobec w spółczesnych s o -

o

bie widowisk te a tr a ln y c h , a tym samym w dużym sto p n iu 1 wobec dramatu s ta r o ż y tn e g o . Postaw iony problem omówimy w tr z e c h za 

sa d n iczy ch c z ę ś c ia c h : w p ie r w s z e j, prezentowanej w obecnym z e

-1

2

P o r. C o n fe ssio n e s I I I 2, 2 1 4 , CSEL 33, 44 i 46, tłum .

Z . Kubiak /Św. A u gu styn , W yznania, Warszawa 1982/, 34-35:

"Bardzo mnie wtedy p o c ią g a ły widowiska te a tr a ln e / s p e c ta c u -

la

t h e a t r i c a / , bo b yły pełne obrazów m ojej n ie d o li . . . Wte

dy w te a tr a c h u cz e stn icz y łe m w ra d o ści kochanków, gdy występ n ie rad o w ali s i ę so b ą, c h o c ia ż to s ię ty lk o f i k c y j n i e rozgry wało na s c e n i e " .

Żaden chyba z Ojców K o ś c io ła n ie zasypywał w spółczesnych so  b ie p rzed staw ień te a tr a ln y c h ta k im i inwektywami, ja k to c z y  n i ł A u gu styn , głów nie w "De c i v i t a t e D e l" I I 27, 16-18. Po

t ę p ia je tam ja k o "ta liu m numinum p l a c a t i o p e tu la n tis s im a in p u rissim a in p u d e n tissim a n eąu issim a inm undissim a". Swoją krytyk ę widowisk te a tr a ln y c h oparł w dużej m ierze o IV k s i ę 

gę "De r e p u b lic e Cyceron a. P o d k re śla ł głów nie niem oralny wpływ t e a t r u , k tó re g o p rze d sta w ie n ia o k r e ś la ł ja k o "fo e d u s"

"De c i v i t a t e VI 7 , 74/, " t u r p is " /De c i v i t a t e I , 32, 3; I I 4 , 17; 20, 30; IV 3 , 3; VI 6, 57; 7 , 2; 8 , 19; V I I I 5 , 13;

14, 58; 18, 13; 27, 45; X V I I I 12, 62; De opere monachorum 20; De vera r e lig io n e 51, 100; Sermo 198, 3 / , "dedecorus" / E p is t o ła 138, 14/, " l u d i b r i s " /De c i v i t a t e VI 9 , 45; V I I I

18, 18; 21, 62/, "obscoenus" /De c i v i t a t e I I 4 , 25; 6 , i2 ; VI 7 , 94; 8 , 47; V II 27, 34; V I I I 5 , 12; 14,

w De consensu e v a n g e lista ru m I 51: "T h e a tra , dinum e t p u b lic a e p r o f e s s i o n i s " ; "n e q u issim i c i v i t a t e I I 4, 20/; "tu rp es e t lnfam es agunt

14/. Ponadto

caveae t u r p i t u - s c a e n ic i" /De

s c . in scaena" /De c i v i t a t e VI 7. 91; V 12, 83 /. Innym klasycznym przykłade

(2)

3 7 0 -s z y c i e , p r z y b l i ż y m y a u g u -s t y ń -s k ą z n a jo m o ś ć d r a m a tu t e a t r a l n e g o , w d r u g i e j z a ś i t r z e c i e j u m i e s z c z o n e j w n a s tę p n y m z e s z y c i e , s c h a r a k t e r y z u j e m y a u g u s t y ń s k ą m ł o d z i e ń c z ą p r ó b ę t w ó r c z o ś c i d r a m a t y c z n e j o r a z j e g o t e o r e t y c z n e u w a g i n a te m a t p o s z c z e g ó l n y c h g a tu n k ó w d r a m a t u .

I . AUGUSTYŃSKĄ ZNAJOMOŚĆ DRAMATU TEATRALNEGO

1 . D ra m a t t e a t r a l n y w ż y c i u św . A u g u s ty n a Z n a jo m o ś ć t w ó r c z o ś c i s c e n i c z n e j z a w d z i ę c z a ł A u g u s ty n p r z e d e w s z y s tk im w ia d o m o ś c io m z d o b y ty m w s z k o l e , j a k r ó w n i e ż o g l ą d a n i u s z t u k n a s c e n i e . Od d z i e c i ń s t w a c i e k a w i ł y g o p r z e d s t a w i e n i a s c e n i c z n e , d o s t ę p n e d l a s t a r s z y c h , u r z ą d z a n e w r o d z i n n e j 3 4 T a g a ś c i e , p o s i a d a j ą c e j p r a w d o p o d o b n ie w ła s n y n i e w i e l k i t e a t r . 3 n e g a ty w n e g o o d d z i a ł y w a n i a t e a t r u i t w ó r c z o ś c i d r a m a t y c z n e j j e s t d l a A u g u s ty n a a ż c z t e r o k r o t n i e w sp o m in a n y p r z e z n ie g o m ło d y s ł u g a w " E u n u c h u " T e r e n c j u s z a , k t ó r y z u p o d o b a n ie m a n a l i z u j e m i ł o s n ą s c e n ę J o w i s z a / E u n u c h u s 5 8 3 - 5 9 1 = De c i v i - t a t e D e i I I 7 , 28 i 4 0 ; 1 2 , 2 0 ; C o n f e s s i o n e s I 1 6 , 2 6 ; E p i s t o ł a 9 1 , 4 / . P o t ę p i a ł o n n i e t y l k o p r z e d s t a w i e n i a mimów i p a n to m im ó w , l e c z t a k ż e w y s t ę p u j ą c y c h w t e a t r a c h c y t r z y - s t ó w , k t ó r z y c z ę s t o b e z w s t y d n i e p r z e d s t a w i a l i s w o je t e k s t y : " T a l i b u s e n im t u r p i t u d i n i b u s c a n t i o n u m a n i m i h u m a n i i l l e c t i e n e r v a n t u r , e t d e c i d u n t a v i r t u t e , f l u e n t e s i n t u r p i t u d i n e m " /S e r m o 9 , 5 / . F . G. M a ie r / A u g u s t i n u n d d a s a n t i k e Rom, S t u t t g a r t 1 9 5 5 , 3 4 / b e m e r k t : "Kaum e i n e E r s c h e i n u n g d e r r 8 - m i s c h e n K u l t u r h a t A u g u s t i n s o r a d i c a l v e r u r t e i l t w ie d a s Thea t e r " . C o n f e s s i o n e s I 1 0 , 1 6 , CSEL 3 3 , 1 5 , K u b ia k 1 4 : "M o je n i e p o s ł u s z e ń s t w o w obec s t a r s z y c h n i e p o l e g a ł o n a w y b i e r a n i u r z e c z y l e p s z y c h . J e g o ź r ó d ł e m b y ł a p a s j a z ab a w y . . . j a k t e ż n a p a w a n ie u s z u p r z e r ó ż n y m i b a ś n i a m i s c e n i c z n y m i / f a l s i s f a b e l l i s } . . . Oczy m o je z c o r a z w i ę k s z ą c i e k a w o ś c i ą o t w i e r a ł y s i ę n a t a k i e w i d o w i s k a , a b y ły t o w id o w is k a d o r o s ł y c h / l u d o s m a i o - r u m / " . H . T r e i d l e r / T a g a s t e , R E 2 R e i h e I V A 2 ,2 0 0 9 / p r z y j m u j e i s t n i e n i e t a k i e g o t e a t r u w T a g a ś c i e , II. K u r f e s s n a t o m i a s t / H e i d n i s c h e s M i l i e u i n A u g u s t i n s B e k e n n t n i s s e n , " H i s t o r l s c h e B i a t t e r f # r d i e k a t h o l i s c h e D e u t s c h l a n d " 1 6 0 / 1 9 1 7 / , B d. 2 , 6 5 1 / n i e d o p u s z c z a t a k i e j m o ż l i w o ś c i u w a ż a j ą c , ż e p r z e d s t a w i e n i a s c e n i c z n e o d b y w a ły s i ę w n i e j n a F o ru m . 4

(3)

371 Można p r z y p u s z c z a ć , że n i e w y staw io n o w nim k la s y c z n y c h d r a

matów, l e c z p r z e w a ż n ie mim, r z a d z i e j p an to m im ę. C h o c ia ż o g l ą

d a n ie w id o w isk t e a t r a l n y c h p r z e z d z i e c i n i e b y ło z a b r o n io n e ,

to je d n a k gdy z ic h r a c j i z a n ie d b y w a ły s i ę one w n a u c e , b y ły

g

surowo k a r a n e . A u g u sty n z n a jd y w a ł mimo t o s p o s o b y , by na n ie

u c z ę s z c z a ć . Z t e k s t a m i dram atów z e t k n ą ł s i ę po r a z p ie rw s z y

ju ż w s z k o l e e le m e n ta r n e j p o d c z a s n a u k i c z y t a n i a i p i s a n i a ,

p rzy k t ó r e j w y k o rzy sty w an o m .i n . fra g m e n ty z k o m e d ii T e r e n c j u -

s z a . Sam s i ę s k a r ż y ł , że obok słó w p o ż y te c z n y c h p o z n a ł wówczas

ja k o d z ie c k o n ie m a ło g o r s z ą c y c h h i s t o r i i o J o w is z u i w ie le

z b y te c z n y c h w y ra ż e ń , j a k " z ł o t y d e s z c z " , " ł o n o " , "om am ić",

s k l e p i e n i e n i e b i e s k i e " , z a c z e r p n i ę t y c h od te g o k o m e d io p is a r z a

7 P e ł n i e j s z ą z n a jo m o ść d ra m a tu zdobyć A u g u sty n d o p ie r o p o d

c z a s sw o ich s tu d ió w g ra m a ty c z n y c h w p o b l i s k i e j M ad au rze, g d z ie

8 m .in .o b o w ią z a n y b y ł p o z n a ć n i e t y l k o podstaw ow ych d ram atu rg ó w

a le ró w n ie ż mógł sw o b o d n ie u c z ę s z c z a ć do m ałeg o m ie jsc o w e g o

5

6

7 C o n f e s s io n e s I 10, 16, CSEL 3 3 , 15, K ubiak 1 4 : " . . . n ie m a l

w szyscy l u d z i e u w a ż a ją z a w sk azan e p ro w a d z ić tam sw o je

d z i e c i , potem z a ś bez o p o ru p o z w a la ją t e d z i e c i b i ć , j e ś l i

p rz e z t a k i e s p e k t a k l e z a n ie d b a ły s i ę w n a u c e " .

C o n f e s s io n e s I 19, 3 0 , CSEL 3 3 , 27, K ubiak 2 2 : "N ie p o d o

bałem s i ę naw et owym lu d z io m , gdyż i c h n i e z l i c z o n ą i l o ś ć

ra z y okłam ywałem - p e d a g o g a , n a u c z y c i e l i , ro d z ic ó w - aby

u z y sk a ć w olny c z a s n a zabawy i g ry . . . na o g l ą d a n i e g ł u

p i c h w id o w isk , a w r e s z c i e n a n a ś la d o w a n ie t e g o , co w i d z i a

łem na s c e n i e / s t u d i o s p e c t a n d i n u g a t o r i a e t i m i t a n d i l u -

d i c r a / " .

C o n f e s s io n e s I 2 4 -2 6 , CSEL 3 3 , 2 2 -2 3 : " d i d i c i i n e i s m u lta

v e rb a u t i l i a . . . l e g i e t to n a n te m Jovem e t a d u l t e r a n t e m . . .

I t a e rg o non c o g n o sc e re m u s v e r b a h a e c , imbrem e t aureum e t

gremium e t fucum e t te m p la c o e l i e t a l i a v e r b a quae i n eo

lo co / s c . i n c o m o e d i i s / s c r i p t a s u n t , n i s i T e r e n t i u s i n -

d u c e r e t " .

De c i v i t a t e D ei I I 8 , CCL 4 7 , 4 1 : "co m o ed iae s c i l i c e t e t

t r a g o e d i a e . . . quas e tia m i n t e r s t u d i a , quae h o n e s ta ac

l i b e r a l i a v o c a n t u r , g u e r i l e g e r e e t d i s c e r e c o g u n tu r a s e n i

b u s " . P o r . H. I . M a rro u , H i s t o r i a w ychow ania w s t a r o ż y t

n o ś c i , t ł u m . S . Ł o ś, W arszaw a 1969, 3 5 4 , 3 8 9 , 3 9 0 .

8

(4)

372 -t e a -t r u i o g lą d a ć w y s-ta w ia n e -tam mimy. Czy jed n ak s p o -t k a ł s i ę

wówczas z te k s ta m i w ie lk ic h g r e c k ic h tr a g ik ó w - A j s c h y lo s a ,

S o f o k l e s a i E u r y p id e sa o ra z komików A r y s t o f a n e s a i Menandra,

j e s t m ało praw dopodobne, tym b a r d z i e j , że zarów no w ów czas, ja k

i w p ó ź n ie j s z y c h s t u d i a c h , odczuw ał n ie c h ę ć do g r e k i , k t ó r e j

n ig d y d o s t a t e c z n i e n i e p o z n a ł ; p r z e k o n a n ie t o z d a j e s i ę rów

n i e ż p o tw ie r d z a ć brak j a k ie g o k o lw ie k i c h c y t a t u w c a ł e j j e g o

p ó ź n i e j s z e j s p u ś c i ź n i e l i t e r a c k i e j . Raz t y l k o wspom ina o r o l i

Agamemnona w " t r a g e d i i " ^ , a l e tru d n o p o w ie d z ie ć , c z y w o g ó le

c h o d z iło mu tu o g r e c k i lu b ł a c i ń s k i dram at, c z y t e ż o ja k ą ś

drobną s c e n ę odgrywaną p r z e z pantom im a.

W

innym znów m ie js c u

p i s z e o w y s o k ie j s p o łe c z n e j p o z y c j i aktorów g r e c k ic h E s c h in e -

s a i A rystodem a , k t ó r z y mimo i ż o d g r y w a li t r a g e d i e , p e ł n i l i

p ó ź n ie j ważne fu n k c je p ań stw ow e, a l e c z y n i t o w o p a r c iu o "De

r e p u b lic a " C yceronam i.

Z ł a c i ń s k i c h dram aturgów n a j l e p i e j p o z n a ł i , j a k p ó ź n ie j

zobaczym y, n a j c h ę t n i e j c y to w a ł o b j ę t e g o kanonem l e k t u r s z k o l

nych T e r e n c j u s z a . Innych dram aturgów o k r e su r e p u b lik a ń s k ie g o ,

o k tó r y c h w j e g o c z a s a c h p o w o li zap om in an o, j a k E n n iu s z , P la u t ,

P a k u w iu sz, N e w iu sz , C e c y l i u s z , p o z n a ł t y l k o p o b i e ż n ie i trudno

p r z y p u s z c z a ć , by ic h o s o b i ś c i e c z y t a ł . Można n a to m ia s t p r z y

j ą ć , że mógł p ozn ać z w ła s n e j le k t u r y t r a g e d i e S e n e k i. Sw oja

9

10 H. Funke, E u r ip id e s , JbAC 8 / 8 1 9 6 5 -1 9 6 6 , 2 7 6 : "Dass A ugustin

E u r ip id e s gek an n t h a t , i s t nach s e i n e r s e lb s b e z e u g t e n Ab-

n e ig u n g g eg e n d ie g r i e c h i s c h e S p ra ch e /C o n f. I 2 0 / kaum

zu e r w a r te n " . P o r. A. S tę p n ie w s k a , Czy ł a c i ń s c y O jcow ie

K o ś c io ła z n a l i t r a g e d i o p is a r z y g r e c k ic h ? "Vox Patrum"

6 / 1 9 8 6 / z . 1 1 , 6 1 0 -6 2 6 ; H. JM rgens, Pompa d i a b o l i . D ie l a -

t e i n i s c h e n K ir c h e n v a te r und d as a n t ik e T h e a t e r ,S t u t t g a r t

1 9 7 2 ,3 4 : " A u g u s t in .. . k en n t d a g eg en nur e i n i g e v o lk s tłtm lic h e

L ie d e r aus g r i e c h i s c h e n T ra g d d ien " ; G .C o m b es,S a in t A u g u stin

e t l a c u l t u r e c l a s s i g u e , P a r i s 1 9 2 7 ,1 2 :" 1 1 ne s a l t r i e n ,

p e u t - o n d i r e , du t h e a t r e g r e c " .

De serm one Domini i n monte I I 5 , PL 3 4 , 1271: "Sunt enim

h y p o c r it a e s i m u l a t o r e s , tamquam p r o n u n t i a t i o r e s personarum

a lie n a r u m , s i c u t l n t h e a t r i c i s f a b u l i s . Non enim q u i a g l t

p a r t e s Agamamnonis i n t r a g o e d ia v e r b i g r a t i a , s l v e a l i c u i u s

a l t e r i u s ad h is t o r ia m v e l fabulam quae a g i t u r p e r t i n e n t i s

v e r e i p s e e s t " .

De c i v i t a t e D el I I 1 1 , 1 - 8 , CCL 4 7 , 4 2 -4 3 : " . . . e tia m s c a e -

n ic o s a c t o r e s earundem fabularum non p a rv o c i v i t a t i s honore

d ig n o s e x is t im a r u n t , s i quidem , quod l n eo quoque de r e pu

b l i c e l i b r o commemoratur, e t A e s c h in e s A t h e n i e n s i s , v i r

e lo q u e n t i s s i m u s , cum a d u le s c e n s t r a g o e d i a s a c t i t a v i s s e t ,

rem p u b lica m c a p e s s i v i t e t A ristodem um , tr a g ic u m ite m

a c to r e m , maximus de r e b u s p a c ia ac b e l l i leg a tu m ad P h l l i p -

pum A t h e n ie n s e s s a e p e m is e r u n t" .

(5)

373

znajom ość s ta r o ż y tn e g o dramatu p o g łę b ił Augustyn podczas r e  to ryczn ych studiów w p o s ia d a ją c e j w span iały t e a t r i o b f i t u -

12

ją c e j w różnorodne widowiska sc e n icz n e K a r ta g in ie . Tutaj nie ty lk o j u ż m usiał podczas ćw iczeń an alizow ać i poznawać stru k tu rę k la sy cz n y ch t r a g e d i i i k o m e d ii, a le mógł j e w c a 

ło ś c i lu b we fragm entach o g lą d a ć i s łu c h a ć w a u d y to ria ch lub w t e a t r z e , w którym c z ę s t o , a nawet c o d z ie n n ie , odbywały s i ę

13 p rze d sta w ie n ia .

Augustyn zd a je s i ę sugerow ać, że o g lą d a ł tam je s z c z e

wystawiane "p rzy z w o itsz e tr a g e d ie i kom edie": "haec sunt s c a e n l-corum t o l e r a b i l i o r a ludorum, comoediae v i d e l i c e t e t tr a g o e d ia e ,

14

hoc e st fa b u la e poetarum agendae in s p e c t a c u li s " . W o p a rciu o tę wypowiedź i spotykane n ierzad ko w je g o tw ó r c z o ś c i te r m i-

15

ny: " t r a g o e d ia " , " t r a g i c u s " , "com oedia", "com icus" , d y sk u tu je

12 13

E n a rra tio n e s in Psalmum 103, 1, 13, CCL 40, 1486: " / C a r - th ago/ ubi abundant s p e c t a c u la " .

0 codziennych p rz e d sta w ie n ia ch w K a r ta g in ie p o r . De c i v i t a t e Dei V II 26, 28, CCL 47, 208: " c o t i d i e ca n ta re n tu r e t s a l t a - re n tu r in t h e a t r i s " ; A rn o b iu s, Adversus n a tio n e s IV 36;

S a lv la n u s , De gu b ern ation e VI 20; G. C h a r le s -P ic a r d , Le Carthage de s a in t A u g u s tin , P a r is 1965; G. G. Lepeyre - A. P e l l e g r i n , Carth age L a tin e e t C h re tie n n e , P a r is 1950. 14 De c i v i t a t e Dei I I 17-18, CCL 47, 41.

15 _{S o l i l o ą u i a I I 18, 2, PI 32, 893: " a liu d e s t falsum esse}

v e l l e , a liu d verum e sse non p o s s e . Ita q u e ip s a opera hom i- num v e lu t comoedias e t tr a g o e d ia s aut mimos e t id genus

a l i a possumus operibus pictorum flctoru m ąu e coniungere . . . sed i l l a v o lu n ta te etiam verus tra g o e d u s, eo v i d e l i c e t quo

im p le b a t, in s t it u t u m " ; De ordin e I I 39, CCL 29, 129: "Ad primum /sonum/ p e r tin e r e tragoedos e t comoedos v e l choros

culuscem odi atque omnes omnino qui voce p ro p ria c a n e r e n t"; De sermone Domini i n monte I I 5 , PL 34, 1271: "Sunt enim

h y p o c r ita e s im u la to r e s , tamquam p r o n u n tla tio r e s personarum alien aru m , s i c u t in t h e a t r i c i s f a b u l i s . Non enim qui a g i t

p a rte s Agamemnonis i n tr a g o e d ia v e rb i g r a t i a , s iv e a l i c u i u s a l t e r i u s ad h is to r ia m v e l fabulam quae a g it u r p e r t i n e n t i s , vere ip se e s t ; sed sim u la t eum e t h y p o c r ita d i c i t u r " ; S e r - mo 198, 3 , PL 38, 1026: "Etenim i l l a daemonia d e le c ta n tu r

c a n t i c i s v a n i t a t i s , d e le c ta n tu r n u g a to rio s p e c ta c u lo e t

tu r p itu d in ib u s v a r i i s theatrorum , in s a n ia c i r c i , c r u d e l i - ta t e a m p h ith e a tr i, certam in ib u s an im osis eorum qui pro

p e s t ile n t lb u s hominibus l i t e s e t co n te n tio n e s usque ad i n i - m ic it ia s s u s c ip iu n t , pro mimo, pro h i s t i o n e , pro pantomimo, pro a u r ig a , pro v e n a to re . I s t a fa c ie n t e s q uasi th u ra ponunt daem oniis de cord ib u s s u i s " ; De b ea ta v l t a 2, PL 32, 960:

"iii sunt hom ines, quos cum v e l la cry m a b ile s tr a g o e d ia e f o r - tunarum suarum, v e l inanium negotiorum an xiae d i f f i c u l t a t e s

(6)

374 s i ę od dawna nad tym , czy r z e c z y w i ś c i e w 2 . p o ł . IV w. w y s ta

w ian o j e s z c z e w A fry c e d ra m a ty k l a s y c z n e . Tak na p r z y k ł a d

W ern er W eismann u w aża, że k o m ed ie mogły być j e s z c z e wówczas

g d z i e n i e g d z i e w y s ta w ia n e , k l a s y c z n e n a t o m i a s t t r a g e d i e j u ż n i e ,

bo z n i k ł y od d^

_{z e s c e n ł a c i ń s k i e g o Z achodu i m ilc z ą j u ż}

o n ic h ta k ż e ź r ó d ł a ś w i e c k i e . K ied y z a ś B isk u p H ippony w spo

m ina " t r a g o e d i a e

* +

a g e n d a e i n s p e c t a c u l i s " lu b używa w z e s t a

w ie n iu z mimami te rm in ó w " h i s t r i o " , " c a n ta n s t r a g o e d i a m " , to

ma na m y ś li p r z e d e w s z y s tk im pantom im ów lu b tr a g e d io w y c h ś p i e

waków / t r a g i c u s c a n t o r / , k t ó r z y u b r a n i w a k t o r s k i e s z a t y ś p i e

w a li p o je d y n c z e w y b ran e fra g m e n ty z g r e c k i c h lu b ł a c i ń s k i c h

t r a g e d i i , czy t e ż w o p a r c i u o n i e u k ł a d a l i nowe

16 Tego r o d z a

j u " t r a g i c y " z n a n i b y l i w Rzym ie od p o c z ą tk u c e s a r s t w a , a r o l e

i c h bez u w ła c z a n ia w ła s n e j g o d n o ś c i g r a l i n i e r z a d k o p a t r y c j u

-17

s z e , a n a w e t c e s a r z e , j a k n p . N eron

, w sp o m in an i t a k ż e p r z e z

a u to ró w c h r z e ś c i j a ń s k i c h

18 Ic h w y s tę p y o k r e ś l a n o o g ó l n i e :

* + + i n l i b r o s d o c to ru m s a p ie n tis s i m o r u m ą u e hominum t r u s e r i n t

,t

+ +

16

17 W. W eism ann, K ir c h e und S c h a u s p i e l e . D ie S c h a u s p i e l e im U r-

t e i l d e r l a t e i n i s c h e n K ir c h e n v & te r u n t e r b e s o n d e r e r B ertlck -

s i c h t i g u n g von A u g u s tin , W Hrzburg 1 9 7 2 , 1 2 6 -1 2 8 i 4 1 .

S u e t o r l u s , N ero d i , 3 : " T r a g o e d la s quoque c a n t a v i t " ; T a c itu s

A n n a le s XV 65 i XVI 2 1 ; P h i l o s t r a t u s , V i t a A p o lo n ii V 7;

A. L e s k y , N e r o n ia n a . M elan g es II. G r ć g o i r e , B r u x e l l e s 1949,

4 0 2 -4 0 7 ; G. W i l l e , M u sic a Rom ana, D ie B e d e u tu n g d e r M usik

im L eben d e r ROmer, A m sterdam 1 9 6 7 , 1 9 6 7 , 3 3 8 -3 5 0 . O ś p i e

w akach t r a g i c z n y c h p o r . C. J . G r y s a r , (łb e r d a s C a n tic u m und

d e n C hor i n d e r rd m is c h e n T ra g O d la , " S i t z u n g s b e r i c h t e d e r

K a i s e r l i c h e n 8 s t e r r e i c h i s c h e n A kadem ie d e r W is s e n s c h a f te n

i n W leń ". P h i l . - h i s t . K la s s e 1 5 /1 8 5 5 / 3 7 0 -3 9 4 ; G. B o i s s l e r ,

De l a s i g n i f i c a t i o n d e s m ots s a l t a r e e t c a n t a r e tr a g o e d ia m ,

"R evue A r c h e o lo g iq u e " N. S . 4 / 1 8 6 1 / I I 3 3 9 -3 4 3 ; L. F r i e d -

l& n d e r, D a r s t e l l u n g e n a u s d e r S i t t e n g e s c h i c h t e Roms, L e ip -

z i g 1 9 2 2 , I I 1 2 3 -1 2 4 i 1 7 7 ; G. J . T h e o c h a r i d i s , B e itrH g e

z u r G e s c h ic h te d e r b y z a n t i n i s c h e n P r o p h a n t h e a t e r s im IV und

V J a h r h u n d e r t , MHnchen 1940, 4 9 - 6 4 .

P o r. F ir m ic u s M a te r n u s , De e r r o r e p ro fa n a ru m r e l i g i o n u m

6 , 7 ; A m b ro siu s, De E l i a e t i e i u n i o 35 i 4 7 ; E x p l a n a t i o

P s a lm ! 3 8 , 1; P r u d e n t i u s , C o n tr a Symmachum I I 6 4 7 -6 4 8 ;

H ie ro n y m u s, I n H ie z e c h ie le m X 3 3 , 2 3 -3 3 .

(7)

375 " t r a g o e d i a s c a n e r e " , t o z n a c z y : " t r a g i c u m carm en c a n e r e .

P o n a d to n aw et w ó w czas, gdy A u g u sty n mówi w y r a ź n ie o " t r a -

19 g ik u R o s c ju s z u " ^ , t o n i e o p i e r a s i ę n a w ła s n y c h p r z e m y ś l e

n i a c h , a l e i d z i e z a c y c e r o ń s k im i uwagam i o tym a k t o r z e . T ak

że je g o w z m ia n k i w "W y zn an iach " o o g lą d a n y c h w t e a t r z e b u d z ą -

20 cy ch w s p ó łc z u c ie " l u c t u o s a e t t r a g i c a "

i o M e d e i, n i e ś w ia d

c z ą w c a le o o g l ą d a n i u g r a n y c h j e s z c z e wówczas t r a g e d i i , j a k

2 i

to p r z y jm u ją n i e k t ó r z y b a d a c z e ty c h problem ów

, a l e r a c z e j

o o g l ą d a n i u pantom im y m a ją c e j z a p r z e d m io t w y d a r z e n ia o p ie w a

ne w t r a g e d i a c h , m . i n . l o s y M e d e i.

U k o ń c z e n ie s tu d ió w w K a r t a g i n i e n i e p r z e r w a ł o k o n t a k t u

A u g u sty n a z dram atem s c e n ic z n y m , n a d a l b y ł z a p a m ię ta ły m b y w a l

cem t e a t r u . Co w i ę c e j , j a k o m łody n a u c z y c i e l r e t o r y k i w z i ą ł

u d z i a ł i z w y c ię ż y ł w k a r t a g i ń s k i m a g o n ie d ra m a ty c z n y m , u k ł a

d a j ą c , j a k zobaczym y n i ż e j , "c a rm e n t h e a t r i c u m " , z a k t ó r y p r o -

k o n s u l W in d y c ja n o z d o b i ł je g o głow ę " c o r o n a a g o n i s t i c a " . Rów

n i

p ó ź n i e j ^ p o d c z a s sw ego p o b y tu w M e d io la n ie p o s i a d a j ą c y

w s p a n ia ły t e a t r , byw ał c z ę s ty m je g o w id;

c h o c ia ż gdy r o z

p o c z ą ł s i ę p r o c e s je g o n a w r a c a n ia , c z y n i ł t o c o r a z r z a d z i e j

22 i z w ahaniem , bo c z u ł w s o b i e w e w n ę trz n e r o z d a r c i e

. D o p ie ro

r a d y k a ln e w y r z e c z e n ie s i ę t r z e c i ! p o ż ą d l i w o ś c i i s k o n c e n tr o w a

-19

20

21 S o l i l o ą u i a I I 1 0 , 18, PL 3 2 , 8 9 3 .

C o n f e s s io n e s I I I 2 - 4 , CSEL 3 3 , 4 4 - 4 7 .

P o r . A. M M ller, Das BUhnenwesen i n d e r Z e i t von K o n s t a n t i n

b i s J u s t i n i a n , "Neue J a h r b H c h e r fU r d a s k l a s s i s c h e n A l t e r -

tum" 2 3 / 1 9 0 9 / 4 0 ; P . S c h ń f e r , Das S c h u ld b e w u s ts e in l n d e n

C o n f e s s io n e s d e s h e i l i g e n A u g u s tin u s , W urzburg 1 9 3 0 ,4 8 ;

G. Com bes, S a i n t A u g u s tin e t l a c u lL u r e c l a s s i ą u e , P a r i s

1 9 2 7 , 4 2 ; H. F u n k e, E u r i p i d e s , JbAC 8 / 9 , 1 9 6 5 /1 9 6 6 , 2 7 6 .

P o r . C o n f e s s io n e s V I I I 1 0 , 2 3 -2 4 , CSEL 3 3 , 1 8 9 -1 9 0 , K u b iak

146: "K to ś s i ę z a s t a n a w i a , c z y ma i ś ć n a z e b r a n i e m a n ic h e j

czyków , c z y r a c z e j do t e a t r u . . . k t o ś z n a s b ę d z ie s i ę wa

h a ł i m i o t a ł m ięd zy dwoma s p rz e c z n y m i c h ę c i a m i , czy ma i ś ć

czy ma i ś ć do c y r

-do t e a t r u czy -do n a s z e g o k o ś c i o ł a

k u czy do t e a t r u , j e ś l i w je d n y

p r z e d s t a w i e n i a " .

9 w

d n iu o d b y w a ją s i ę t u i t a

22

(8)

376

-n ie uwagi -na problem ie Boga, doprow adziło go do z trudem wy pow iedzianego z d a n ia : "Sanę me ia a th e a tr a non r a p iu n t" -

"z pewnością ju ż mnie nie p o c ią g a ją widowiska t e a t r a ln e " . Mimo jednak wymaganego przez c h r z e ś c ija ń s tw o w yrzeczen ia

s ię w sze lk ich w idow isk, n ie zrezygnow ał nigdy z komedii Teren- c ju s z a , k tó re prawdopodobnie nadal czytyw ał i s z c z e g ó ln ie we

wczesnych swoich pismach c z ę s to c y to w a ł, ce n ią c ję z y k i ż y c io  wą mądrość tego dram aturga 24 Gdy p ó ź n ie j z o s t a ł kapłane

/391/ i biskupem /396/ fa s c y n a c ja t a o s ł a b ł a .

Będąc pasterzem Hippony, p o s ia d a ją c e j o d le g ły zaled w ie o 400 m. od je g o b a z y lik i w sp an iały m ieszczący 6000 widzów

25

t e a t r , z k tó re g o c z ę s to d o ch o d ziły o k la s k i i k rz y k i widzów, p r o s ił n ierzadko swoich rozkochanych w widowiskach i u cie k a  ją c y c h na o g lą d a n ie "p ró żn o ści i sza lo n y ch kłamstw" nawet

w c z a s ie nabożeństw w iernych: "A b s tin e te v o s , ąuantum p o t e s t i s , a n ugatoribus s p e c t a c u lis " . U bolew ał, że do te a tr u u c z ę s z c z a -

27

j ą nawet duchowni oraz w ie lo k r o tn ie wykazywał, że przez u d ział w tego ro d za ju widowiskach s ce n icz n y ch c h r z e ś c ija n ie s p r z e n ie

-23 C o n fe ssio n e s X 35, 56, CSEL 33, 269, Kubiak 208.

24 P o r. De b eata v i t a 25, CCL 29, 78: "V e rissim a e s t enim i l l a s e n t e n t ia : "nam tu quod v it a r e p o s s is stu ltu m a d m itte re

e s t ' = T e r e n tiu s , Eunuchus 761.

25 P o r. E . M arec, Hippone. A n tiąu e Hippo R e g iu s , A lg e r 1950, 5 4 -5 9 .

26 P o r. Sermo 9, 17, CCL 41, 141; E n a rra tio n e s in Psalmum 50, 1, CCL 38, 599: "Quam multos enim hodie f r a t r e s n o stro s

cogitam us e t plangim us ir e in v a n it a t e s e t in s a n ia s menda- c e s , n e g le g e re quo v o c a ti s u n t" ; 30 I I s . I I 2 , CCL 38,

203: "Quomodo autem non t r ib u le t u r i s t e /Dominus/ de hac

m u ltitu d in e , quando v id e t ip so s im plere th e a tr a e t amphithea t r a , qui p au lo antę e c c l e s i a s im p le v e ru n t"; 30, 12, CCL 39,

1400: "Nonne i p s i sunt qui th e a tr a e t am p hith eatra im plent per ludos e t per a l i a s p e c t a c u la , qui im p len t e c c l e s i a s

per d ie s f e s t o s ? " ; 147, 7 , CCL 40, 2144: "E t multum i n t e n t i in i l l a s p e c t a c u la , quae i l l i s p la c e n t . . . e t aliq u an d o nos quoque i b i sedimus e t insanavim us; quam m ultos putamus i b i

nunc se d e re , fu tu ro s non solum c h r i s t i a n o s , sed etiam e p i - s c o p o s ? " .

27 E n a rra tio n e s in Psalmum 147, 8 , CCL 40, 2145: "A liquando d im isso th e a tr o aut am p h ith eatro, cum c o e p e r lt ex i l l a

cavea evomi tu rba perditorum . . . v ld e n t plerumque ut f i t t r a n s ir e servo s O e i, cognoscunt ip so h a b itu . . . e t d icu n t apud sem etipsos e t secum: 0 m iseros i s t o s , quid p e r d u n t".

(9)

- 377

w le r z a ją s i ę przyrzeczeniom c h r z c ie ln y m , a d la innych s ą z g o r -OQ

szeniem . W o p a rciu o Cycerona p o d k r e ś la ł, że " n u llo modo p o tu is s e s c r ip t lo n e s e t a c tio n e s r e c ip i comoediarum, n i s i

„29

ores r e c ip ie n tiu m consonarent Ta negatywna b is k u p ia pos tawa wobec widowisk te a tr a ln y c h w y r a z iła s i ę również w zm n ie j szonym k o r z y s ta n iu z tekstów tw ó rczo ści s c e n ic z n e j, nawet z u -

30

lu b io n ych sztu k T e re n cju sz a . N ie do pom yślenia b yło u n iego w ykorzystyw anie kom edii w k ościeln ym n au czan iu elementarnym,

31

ja k to c z y n ił w spółczesny mu Hieronim . Dopiero po 413 r . z ł a  g o d z ił n ie co swój stosunek do s z tu k i s c e n ic z n e j, co z n a la z ło

swój wyraz m .in . w zw iększonej znów l i c z b i e cytatów z T e re n cju  s z a , choć n ie mógł s i ę nigdy zdecydować na r e w iz ję

32 zarzutów przeciw niemu

o raln ych

2 . Dramat t e a t r a ln y w pism ach św. Augustyna

T r a g e d i a i k o e d i a

Po tym krótkim scharakteryzow an iu stosunku św. Augustyna do tw ó rczo ści s c e n ic z n e j, warto s i ę z a s ta n o w ić , w jakim s to p 

niu j e j znajom ość o d z w ie r c ie d liła s i ę w je g o pism ach. Otóż n ie znał on, ja k j u ż w spom inaliśm y, żadnych dramaturgów g re c k ich

z w łasnej o s o b is t e j le k tu r y w o r y g in a le i trudno s i ę d o szu k i wać u n iego ja k ic h k o lw ie k cytatów z ic h d z i e ł . Z dramaturgów

ła c iń s k ic h z n a ł je d y n ie i n a jc z ę ś c i e j cytow ał ty lk o T e re n cju sza

28 E n a rra tio n e s in Psalmum 50, 1: 30 I I s . I I 2; 99, 12; 147, 7; Sermo 51, 2; De c a te c h is a n d is rudibus 11 i 48.

29 E p is t o ł a 91, 4 , CSEL 34, 430, 8 -9 .

30 H. Hagendahl /A u gu stin e and the L a tin C l a s s i c s , v o l . I I : A u g u s tin e 's A t t i t u d e , GMteborg 1967, 378/ tak p is z e o cy 

ta ta c h T e re n cju sza w tym c z a s i e : "They c o n s is t m ostly o f sh o rt d i c t a , th a t had become p ro v e rb s, or p h r a s e o lo g ic a l r e m in is c e n c e s ? .

31 P o r. R u fin u s , A p o lo g ia c o n tra Hieronymum I I 11, CCL 20, 92: " . . . etiam i l l u d a d d a tu r, ubi c e s s e t omne commentum, quod in m onasterio p o s itu s in Bethleem . . . Maronem suum

comicosque ac ly r i c o s e t h is t o r ic o s a u cto re s t r a d i t i s s i b i ad discendum Del timorem p u e r u lis exp o n eb at".

(10)

- 378

Ten k o m ed io p isarz n a le ż ą c y do rzym skiego kanonu autorów s z k o l n ych , był c z ę s t o cytow any rów nież przez in n ych Ojców K o ś c i o ł a . S t a ł s i ę on s z c z e g ó ln ie d r o g i Augustynow i ta k że z in n ych w zg lę  dów, bo p o c h o d z ił z K a r ta g in y i le k t u r ę je g o kom edii uważał n ie

t y lk o za s z k o ln y , a le za swój życiow y p a t r io t y c z n y obow iązek.

To żywe in te re so w a n ie s i ę tym dram aturgiem z n a la z ło swój wyraz w lic z n y c h czerp an ych z n ie g o w yp o w ied ziach , p r z y ta c z a n y c h c z ę 

ś c i e j od ja k ie g o k o lw ie k in n ego p oety z w yjątk iem W e r g iliu s z a .

H. Ilagendahl wym ienia 28 te re n cju szo w y ch fragmentów cytowanych 33

w 40 m ie js c a c h pism św. A u gu styn a . Pochodzą one z 5 kom edii rzym skiego d ram atu rga, cytow anych z r e s z t ą n a j c z ę ś c i e j rów nież

i p rzez in n y ch autorów w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ic h , a m ia n o w icie :

HA H c*

"A n d ria " - i6 ra zy , "Eunuchus" - 10 ra zy , "A d elp h oe" - 5 ra

33

34

Zebrane w d z i e l e : A u g u stin e and th e L a t in C l a s s i c s , I ,

GMteborg 1967, T e stim o n ia 617-644 na s s . 254-264; c f r A . P i l s , A u g u stin u s quae h a u s e r it ex T e r e n t ii c o m o e d iis , Wien 1921

/Mps/; H. B e ck e r, A u g u s tin . S tu d ie n zu s e in e r g e i s t i g e n E n tw ic lu n g , L e ip z ig 1908, 7 5 -7 7 .

A n d ria w. 61 - De b e a ta v i t a 32, 226, CCL 29, 83: "Unde i l l u d praeclarum e s t e t non in m e r ito d iffa m a t u r " ; De d o c t r in a C h r i

s t ia n a I I 39, 58, CCL 32, 72; In Psalmutu 118, Sermo 4 , 1, PL 37, 1509: " illa m memorabilem e t nobilem que se n te n tia m . . .

quam G ra e c i lau d an t in s a p ie n tib u s s u i s e t l a t i n i laudando c o n s e n t iu n t : *Ne quid nim is*"; w. 68 - E p i s t o ł a 8 2 , 31, CSEL 34/2, 382, 14: "m agis v a l e t v u lg a r e p ro verb iu m "; C o n fe s s io - nes X 23, 34, CSEL 33, 253; w. 75 - De moribus E c c l e s i a e I 33, 70, PL 32, 1340; w. 126 - E p i s t o ł a 21, 2, CSEL 34/1, 50,

13; w. 189 - E p i s t o ł a 258, 5 , CSEL 5 7 , 609, 7: "Memento quid m ihi d i x e r i s p r o fe c tu r o comicum quidem de T e r e n tio r e c o le n s

versum , sed tamen aptissim um e t u t ilis s im u m " ; w. 204 - De

m a g istr o 4, 9 , CCL 29, 167: "cum s e n i domino apud Terentium se rv u s r e t t u l i t " ; w. 305-306 - De b e a ta v l t a 25, 5 3 , CCL 29, 79: " e t i l l a eiusdem co m ici s e n t e n t ia non minus v e r a e s t " ;

De T r i n i t a t e X I I I 7 , 10, CCL 50 A , 395: "Hoc e s t enim, quod s a p ie n te r d i x i t T e r e n t iu s " ; De c i v i t a t e Del X IV 25, CCL 48,

448: " s i c u t a i t T e r e n t iu s " ; w. 306-308 - De c i v i t a t e Dei XIV 8 , CCL 48, 424: "P orro apud Terentium f l a g i t i o s u s a d o le s c e n s "; w. 309 - C o n tra Ju lia n u m opus im perfectum IV 8 7 , PL 45, 1387; w. 407-408 - Q u a estio n es in Heptateuchum IV 4$ CSEL 28/2, 357,

11: "Positum e s t aut eta hoc verbum e t in co m o ed ia"; w. 730 - De o rd in e I 7 , 20, CCL 29, 98.

Eunuchus w. 59-61 - De c i v i t a t e Dei X IX 5 , CCL 4 8 , 669, 12:

"commemorat idem T e r e n t iu s " ; w. 257 - C o n tra Ju lia n u m I I 7 , 37, PL 4 4 , 700; w. 583-591 - C o n fe s s io n e s I 16, 26, CSEL 33, 23,

12: " n i s i T e r e n tiu s in d u c e r e t nequam ad u lescen tem proponentem s i b i Iovem "; tam że, CSEL 33, 23; E p i s t o ł a 91, 4 , CSEL 34/2,

249, 21: " E t re v e ra T e re n tia n u s i l l e a d u le s c e n s " ; De c i v i -

t a t e Dei I I 7 , CCL 4 7 , 40, 29: "H inc apud Terentium f l a g i t i o s u s 35

(11)

- 379

16 137 38

zy , "Phorm io" - 5 razy , "Hautontimorumenos" - 4 razy . 39 Wykaz Hagendahla u z u p e łn ia w pewnym sto p n iu Ueiko Jd rg e n s ,

odkrywając k i l k a te r e n c ja ń s k ic h wypowiedzi głów nie w augu-

s ty ń s k ic h r e g u ła c h , a m ian o w icie: 5 nowych fragmentów z "A n d r ii

A A Q

2 z "Eunucha" i 1 z "Form iona" . Znaczące j e s t rów nież r o z

-36

37

3

a d u lescen s s p e c t a t tab u lam "; De c i v i t a t e Dei I I 12, CCL 47, 44, 20: " e t dignum f u i t , ut T e re n tiu s v e s te r f l a g i t i o I o v i s " w. 761 - De b e a ta v i t a 25, 44, CCL 29, 78: "V e rissim a

enim i l l a s e n t e n t ia " ; w. 1024 - De ord in e I 3, 9 , 72, 29, 93: "non dictum e s t commodius apud Terentium qu d i c i a <e " ; :'łł e s t CCL nunc w. 1029 - C o n tra Ju lian u m I I I 5 , 11, PL 44, 70 Adelphoe w. 57-58 - E p is t o ł a 185, 21, CSEL 57, 19, i l :

"Proponunt n ob is quidam sen ten tiam cuiusdam s a e c u la r is

a u c to r is qui d i x i t " ; w. 69-75 - E p is t o ł a 185, 2 i , CSEL 57,

19, 18: "Nam ut de ip so a u cto re / s c . T e r e n tio / i s t i s resp o n - d e a tu r "; w. 769 - E p is t o ł a 26, 3 , CSEL 34/1, 85, 9: "H ic

tu fo r t a s s e T e r e n tia n i s e r v i m ihi responsum d e d e r is " ; w. 823 825 - E p is t o ł a 138, 4 , CSEL 44, 129, 11; w. 867-868 - De c i - v i t a t e Dei X IX 5 , 8 -9 , CCL 48, 669: "Adudiant apud com icos

suos hominem cum sensu atque consensu omnium hotninum d ic e r e " Phormio w. 318 De ordine I I 7 , CSEL 34/2/, 73, 33, 132; Con tra 1355. E p is t o ł a 155, 5 , CSEL 4 4 , 435, 12; w. 419 2 i , CCL 29, 118; w. 541 - E p is t o ł a 40, 3, 2; w. 780 - C o n fe ssio n e s VI 11, 18, CSEL Ju lianu m opus im perfectum IV 34. PL 45,

Hautontimorumenos w. 75-77 - E p is t o ł a 155, 14, 14: "Hinc e t i ł l e co m icu s"; C o n tra Ju lian u m IV 44, 781; w .719 - Con tra P e tilia n u m I I I 21, 25,

181, 16; tam że, I I I 22, 16, CSEL 52, 182, 15. 39 H. JH r g e n s , Pompa d i a b o l i , d z . c y t . , 112-145.

CSEL 44, 444, 16, 83, PL

CSEL 52,

40 A ndria w. 67-68 - C o n fe ssio n e s X I I 30, 41, CSEL 33, 342; w. 69 - R e g u la e , GL V 519, 31-33: "/quamquam lectum

s i t abhinc apud Terentium / in t e r e a m u lier quaedam a b - h in c trie n n iu m "; w. 74-75 - R e g u la e , GL V 517, 8 -9 :

"/ T e r e n tiu s / vitam parce ac d u r ite r ageb at /pro d u re /"; w. 211 - R e g u la e , GL V 509, 29-31: "unde e t T e re n tiu s d i x i t " ; w. 426 - R e g u la e , GL V 509, 33-35: "quae p r o v e r - b ia d ic u n tu r , ut T e re n tiu s d i x i t " . Eunuchus w. 315 - v ir g in e / pugilem micos I I I 16, 35, me/ p r o r s u s " . R e g u la e , GL esse a iu n t " ; CCL 29, 56: V 497, 41: "/ T e re n tiu s de w. 331-332 - C o n tra a ca d e - " liq u e t d o ie ra re / . . . n e s c ir e Phormio w. 780-781 - C o n fe ssio n e s VI 11, 18, CSEL 3 3 , 132,

18: "/iam tr ic e n a ria m aetatem gerebam/ in eodem lu to h a e s i- ta n s " .

41

(12)

380

-m ieszczen ie ty ch cy ta tó w : n a jw ię ce j ic h j e s t , ja k -można było s i ę spodziew ać, w d ia lo g a c h i w l i s t a c h , n a jc z ę ś c ie j p r z y ta  czane przed p rzy ję cie m kapłaństw a i pod sam kon iec ż y c i a . J e 

ś l i chodzi o d z ie ł a t e o lo g ic z n e , to w pism ach z l a t 387-413 l i  czących w " P a t r o l o g i i " M ignę*a b lis k o 3200 kolumn, d o strz e g a  my niemal ca łk o w ite zerwanie z ulubiohym kom ediopisarzem ; z n a j duje s i ę w n ic h zaled w ie 5 cy ta tó w , sprowadzonych do k r ó tk ic h

43

s e n t e n c ji i fr a z e o lo g ic z n y c h r e m in is c e n c ji . Po tym o k resie w zrasta znów l i c z b a te r e n c ja ń s k ic h cy ta tó w , z tym że są one p rzy ta cza n e z r a c j i a s c e ty c z n y c h , ja k np. k ilk a k r o tn ie wspo minana scena z " A n d r ii" /w. 305-308/ o oceniającym postępowa

n ie Jo w is z a n ie w o ln ik u . Przy cytow aniu n ie wym ienił jednak

nigdy t y t u łu cytow anej k o m ed ii, an i n ie o b ja ś n ia ł b l i ż e j i n ie o ce n ia ł j e j a u to r a , ja k to n ie k ie d y c z y n ił podczas p r z y ta c z a -

44

n ia innych p is a r z y , a le alb o bezim iennie w łą cza ł je g o w iersz w swój t e k s t , albo te ż krótko wskazywał na je g o pochodzenie

form ułą: " s i c u t a i t / d i x i t , commemorat, in d u c it / T e r e n t i u s " ^ , "u t apud Terentium "

d i x i t " 4 ?

46

, "u t T eren tian u s i l l e ad u lescen s /servu s/ , "u t comicus de T e re n tio y e r s u s "^ ^ , "u t i l l e c o m ic u s " ^

50

"y e r is s im a e s t i s t a com ici s e n t e n t ia " , "u t positum in comoe-d i a " 5 l , lub o g ó ln ie j: "u t v u lg a re proverbium ", "u t i l l a memora-

52

b i l i s e t n o b i li s s e n t e n t ia " , "u t i l l u d praeclarum " , ja k o że

43 44

P o r. H . H agendahl, d z .c y t . I I 378 / p o r . wyżej n . 30 /.

P o r. Homer / C o n fe ssio n e s I 16/, P ith a g o ra s /De consensu

ev a n ge lista ru m I 12; De ordine I I 53 /, S o c r a te s /De consensu e van gelistaru m I 12/, P la to /De c l v i t a t e Del V I I I 4; X V I I I

37; De consensu e v a n g e lista ru m I 12/, P lo tin u s / C o n tra a c a - demicos I 1; I I 5 / , S a l l u s t i u s /De b ea ta v i t a 31/, Varro /De c i v i t a t e Del XIX 22/, C ic e r o / C o n fe ssio n e s IV 7 / .

De c i v i t a t e Doi X IV 25, 15^ X IX 5 , 12; I I 12, 20, CCL 48, 448; 669; CCL 47, 44; De T r in it a t e X I I I 7 , 10, 57, CCL 50

A,

395; C o n fe ssio n e s I 16, 26, CSEL 33, 23, 13-21. 46 De m a g istro 4 , 9 , 88 i X IV 8 , 65, CCL 47, CCL 29, 93. CCL 29, 167; De c i v i t a t e Del I I , 7 , 28 40 1 CCL 48, 424; De ordine I 3 , 9 , 72, 47 48 49 E p is t o ł a 91, E p is t o ł a 258 E p is t o ła 155 CCL 48. 669. 4 , CSEL 34/2, 429 5 , CSEL 57, 609, 14, CSEL 44, 444 21; 7. 14; 26, 3 , CSEL 34/1, 85, 9. De c i v i t a t e Doi X IX 5 , 50 De b eata v i t a 25, 4 4 -4 5 , CCL 29, 78.

51 Q uaestiones de H eptateucho IV 49, CSEL 28/2, 357, 11.

E p is t o ła 82, 3 1 ,CSEL 34/2, 382, 14; In Psalmum 118 Sermo 4 , 1, PL 37, 1509; De b e a ta v i t a 32, 226, CCL 29, 83;

(13)

381 -w i e l e t e r e n c j u s z o -w s k ic h -w ie r s z y s t a ł o s i ę z czasem p r z y s ł o -w i a -

53 mi

i A u g u sty n mógł j e c z e r p a ć ta k ż e z t e g o ź r ó d ła n ie zn a

j ą c naw et i c h p o c h o d z e n ia . Formuły t e ś w ia d c z ą n ie w ą t p liw ie

o j e g o dużym u z n a n iu d la t e r e n c j a ń s k i e j s z t u k i tw o r z e n ia

54 maksym i i c h ż y c io w e j w a r t o ś c i

. A u gustyn ow i zn an e s ą rów

n i e ż im io n a n ie k t ó r y c h p o s t a c i w y s tę p u ją c y c h w k om ed iach T e -

55 r e n c j u s z a , ja k Chremes i Parmeno w y s tę p u ją c y w "Eunuchu"

o ra z G ly c e r iu n r , k t ó r e w ja k im ś s t o p n iu su p o n u ją ta k ż e z n a

jom ość t y c h dram atów .

Innych ł a c i ń s k i c h dram aturgów o k r e s u r e p u b lik a ń s k ie g o

B iskup Hippony zn a t y l k o z i m i e n i a , a j e ż e l i k t ó r e g o ś z n ic h

c y t o w a ł, t o c z y n i ł t o za w sze b e z im ie n n ie z d r u g ie j r ę k i . N ie

b y ł jed n ak w tym o d o s o b n io n y , bo w IV i V w. o g ó l n i e j u ż o n ic h

zapom niano i naw et na Z a c h o d z ie j u ż b ard zo rzadko na n ic h s i ę

pow oływ ano. Tak w ię c r a z wspom ina razem N e w iu sz a , C e c y liu s z a

i P la u t a w p rzy to czo n y m fr a g m e n c ie z "De r e p u b lic e " C y c e r o -

57 na

i r a z c y t u j e t e g o o s t a t n i e g o k o m e d io p is a r z a w p r z y t o c z o -

58 nym fr a g m e n c ie z "De g e n t e p o p u li Romani" Warrona

. Im iona

ty c h dram aturgów s ą je d n a k d l a A u gu styn a p u sty m i term in am i

znanymi t y l k o z C yceron a i W arrona. B e z im ie n n ie p o n a d to c y t u j e

53

54

55

56

57 E p i s t o ł a 1 8 5 , 2 1 , CSEL 5 7 , 1 9 , l i .

P o r . A. O t t o , D ie S p r ic h w B r te r und s p r ic h w M r tlic h e n Ited en sar

t e n d e r ROmer, L e ip z ig 1 8 9 0 , 3 6 8 , 2 2 5 , 1 6 .

E p i s t o ł a 2 5 8 , 5 , CSEL 5 7 , 6 0 9 , 6 - 8 : "comicum quidem de T eren

t i o versu m , s e d tamen a p tisslm u m e t u t ilis s im u m " ; E p i s t o ł a

1 5 5 , 1 4 , CSEL 4 4 , 4 4 4 , 1 2 -1 5 : "Hinc e t i I l e c o m lc u s , s i c u t

l u c u l e n t i s i n g e n i i s non d e f i t r e s p l e n d e n t i a v e r i t a t i s " .

E p i s t o ł a 7 , 2 , 4 , CSEL 3 4 , 1 5 , 1 9 - 2 0 .

P o r . R e g u la e , GL V 4 9 8 , 2 .

De c i v l t a t e D el I I 9 , 1 5 - 1 6 , CCL 4 7 , 41 = C ic e r o , De r e p u -

b l i c a IV 1 0 , 1 1 -1 2 / f r g . / : "quam s l P la u t u s , i n q u i t , n o -

**s t e r v o l u i s s e t a u t N a e v iu s P u b lio e t t*n. S c i p i o n i a u t**

C a e c i l i u s Marco C a to n i m a le d ic e r e " .

De c i v i t a t e D el XXI 8 , 2 4 , CCL 4 8 , 771 = De g e n t e p o p u li

Romani /A m p h itr io 2 7 5 /: " s t e l l a V e n e r is n o b i l i s s i m a , quam

P la u t u s V esperuginem . . . a p p e l l a t " ; p o r . H agen d ah l,

d z . c y t . , s . 2 1 9 , t e s t . 5 0 6 .

(14)

382

-59

ra z fragm ent w ie r s z a z " I f i g e n r i " E n n i u s z a oraz t r z y k r o t n ie

wspomina / ra z c y t u je / pewne m ie js c e z dram atycznej tw ó r c z o ś c i 6C

Pakuw iusza o " l a t a j ą c e j M edei" . Pakuw iański motyw dziw nego la t a ją c e g o potw ora m usial wywrzeć na młodego A ugustyna duże w r a ż e n ie , skoro go aż t r z y k r o t n ie wspomina i prawdopodobnie

c z y n i , ja k zobaczymy n i ż e j , przedmiotem próby swej dram atycz nej t w ó r c z o ś c i. N ie j e s t rów nież w yk lu czo n e, że Biskup H ip p o -

ny mógł o s o b iś c ie c z y t a ć i s t n i e j ą c e j e s z c z e fragm enty drama ty c z n e j tw ó r c z o ś c i Pakuw iusza lu b zn ać ten motyw z p rze k a zy  wanej u s tn ie t r a d y c j i , choć Hagendahl uważa, że zna go on na pewno z Cyceron a \

Z dramaturgów n a to m ia st okresu c e s a r s k ie g o A ugustyn cy  t u je ty lk o b ezim ien n ie dw ukrotnie Senekę z form u łą "quidam

„62

t r a g ic u s a i t m niej znanego t r a g e d io p is a r z a Pomponiu- s z a Sekundusa bez ja k ie g o k o lw ie k b liż s z e g o o k r e ś le n ia p rzy

omawianiu metrów w ierszo w ych . Ta znikoma i l o ś ć cy ta tó w z tw ó r-i raz 59 60 61 62 P a c u v iu s , t r . i n c . XXXVI /39 C i c e r o , De r e p u b lic a I I I , 14 15, 29, PL 32, 898: "Non en i

C o n fe s s io n e s X 16, 25, CSEL 33, 244: "Neque enim nunc:

scrutam ur p la g a s c a e l i au t siderum i n t e r v a l l a demetimur" /TRF Ribbeck s . 4 7 / . Je g o źródłem j e s t prawdopodobnie C y c e r o n , De r e p u b lic a I 30, H agen d ah l, t e s t . 377, s . 172,

XXXVI /397/ R . /TRF 150, wg Weismanna/, JAUgMEł ł/ A itMES , SO 111 OqU id 11

15, 29, PL 32, 898: "Non enim cum d i c i t u r : i u n c t i s a l i t i - bus anguibus Medeam v o l a s s e " ; E p i s t o ł a 7 , 2 , 4 , CSEL 34/1,

15, 17: "ego Medeae cum s u is san gu ib u s a l i t i b u s i u n c t i s iu n g o " ; C o n fe s s io n e s I I I 6 , i i , CSEL 33, 53, 2 -4 : "Nam

versum e t carnem etiam ad veram pulm enta t r a n s f e r o ; v o la n -__________ e t s i cantabam , non asserebam , e t s i c a n t a r i non credebam "; H agen d ah l, t e s t . 492, na s s . 214-C o n fes

e t carne; tern autem Medea audiebam ,

215.

H agen d ah l, d z . c y t . s . 377: "There can be no doubt t h a t the g o t the l i n ę from C ic e r o who quotes i t anonymously f o r the same p u rp o se" / C i c e r o , De in v e n tio n e I 27: "F a b u ła e s t , in

qua nec verae nec v e r i s im ile s r e s c o n t in e n t u r , cuiusm odi e a t : "Angues in g e n te s a l i t e s i u n c t i i u g o " / .

S e n e ca , Phaedra 200-201 = C o n tra Faustum XX 9 , CSEL 25/1, 545, 8 ; Troades 291-292: u Augustyna Sermones F r a n g ip a n i 8 , 5

/MA

I 231, 10/, H agen d ah l, t e s t . 58 5-58 6, s . 245.

Pomponius Secu n d u s, F r g . 8 -1 1 /TRF 268/ = De m u sica I V 31, PL 32, 1144, H agen d ah l, t e s t . 525, s . 223-224.

(15)

- 383

c z o ś c i n a jw y b itn ie js z e g o rzym skiego tr a g e d io p is a r z a okresu c e  sarstw a św iadczy n ie w ą tp liw ie , że je g o dramaty n ie wywarły

na przyszłym b isk u p ie Ilippony z b y t w ie lk ie g o w ra że n ia , podob nie z r e s z t ą , ja k i na innych ła c iń s k ic h O jcach K o ś c io ł a , ja k  kolw iek można p r z y p u s z c z a ć , że wspomniane wyżej c y ta ty mógł

64

zaczerpnąć z o s o b is t e j le k tu r y je g o sztu k . P o sta ć bowiem

i pisma tego f i l o z o f a s t o ik a , k tó ry ja k sam zauważa, " c i e s z y ł

s ię rozgłosem za czasów a p o s t o ls k ic h " , a le je g o ż y c ie o d b ie g a - 65

ło od głoszon ych zasad były mu, ja k s i ę o g ó ln ie p rzy jm u je , dobrze znane. W "De c i v i t a t e D e i" p r z y to c z y ł im iennie i z wy mienieniem t y t u ł u aż 8 cytatów z je g o tr a k ta tu "C o n tra s u p e r -

m it o lo g ii i rzym sk iej t e o l o g i i s t i t i o n e s " , przeciw przesądom , :

66

państwowej , c h o c ia ż stosunek do n iego i a ł zawsze r a c z e j e n i gm atyczny. Drugiego zaś w spółczesnego Senece tr a g e d io p is a r z a Pomponiusza Sekundusa Augustyn z pew nością n ie c z y t a ł , p r z y to 

czony natom iast je g o fragm ent za cz e rp n ą ł z pisma ż y ją c e g o pod 67

koniec I I I w. T eren cjan u sa Maura . b . P a n t o i

0 w iele m niej in fo r m a c ji p rze k a za ł nam Augustyn o pozo s ta ły c h gatunkach dram atycznych - pantomimie i mimie, mimo i ż przed swym nawróceniem o g lą d a ł je na pewno z upodobaniem w ie lo

-64 P o r. W. W e ism a n n ,d z.cy t. 125. 65

66

De c i v i t a t e Dei VI iO , 1, CCL 47, i 8 i , Kornatow ski I 325;

E p is t o ł a i5 3 , 14, CSEL 44, 412: "Seneca qui tem poribus apo- stolorum f u i t , c u iu s etiam quaedam ad Paulum apostolum legun

tu r e p i s t o l a e " .

De c i v i t a t e Dei VI 10-11 i V 8 CCL 47, 181-183, 135-13$.

Hagendahl t e s t . 587-594, s . 245-249; J . E , d 'A n g e r s , R e fu - t a t io n e t u t i l i s a t i o n a u g u stin ie n n e s de Seneque et du s t o i - cism e, "Revue des Etudes A u g u stin ie n n e s" 2/1956/ 471-503;

P . de L a b r i o l l e , S a in t A u g u stin e t Seneque, "Revue de p h i l o - lo g ie " 54/1928/ 47-49; Hagendahl s . 677-680.

Hagendahl s . 475: "They are no doubt taken over from T eren - tia n u s / v . 2138-2141/, who a t t r ib u t e s them to a t r a g i c

chorus o f Pomponius Secu n d u s". 67

(16)

384

k r o tn ie na s c e n i e . Pantomima, pochodna t r a g e d i i , c i e s z y ł a s i ę aż do końca c e sa r stw a dużym powodzeniem s z c z e g ó in ie wśród i n 

t e l i g e n c j i . W j e j s tr u k tu r z e można było w y ró żn ić: w y stę p u ją ce go na k otu rn ach i ubranego w drogocenne jedwabne s z a ty oraz t r a -

gediow ą maskę o zam kniętych u s ta c h przew ażnie m ęskiego je d n e  go a k t o r a -t a n c e r z a , k tó r y przy pomocy u s ta lo n y c h gestów p r z e  mawiał do p u b lic z n o ś c i rękami i ruchami c i a ł a od gryw ając po k o le i / d z ię k i zm ian ie masek/ różne r o l e , w tym ta k że k o b ie ce

oraz s t o ją c y na s c e n ie i śp ie w a ją cy p rzy w tórze muzyki i n s t r u  m en taln ej /sy m p h o n ia ci: c y t r a , f l e t , organy i do w y b ija n ia r y t  mu tzw . sca b e llu m / fragm ent j a k i e j ś t r a g e d i i lu b s p e c j a l n i e

u łożon e pod j e j wpływem n a j c z ę ś c i e j po greck u o tem atyce m i- t o l o g i c z n e j l i b r e t t o /ca n ticu m / . W zw iązku z te g o r o d z a ju

tem atyką a k c ję a k to r a pantomimy o k re śla n o c z ę s t o na Z a c h o d z ie , ja k j u ż w spom inaliśm y, wyrażeniem " s a l t a r e tr a g o e d ia m " . Aktora za ś te g o ż p r z e d s ta w ie n ia nazywano na Z a ch o d zie p rzew ażn ie " h i - s t r i o " , lu b r z a d z ie j w prost "pantom im us". Augustynow i znane

są te obydwa o k r e ś le n ia z tym, że term in " h i s t r i o " o d n o s ił

przew ażnie do aktorów w y stę p u ją cy ch na s c e n ie w o g ó le 69 k t ó

-68 P o r . L u k ia n o s, De s a l t a t i o n e ; L ib a n io s , Pro s a l t a t i o n e / O r a tio 64/; T h e o c h a r id is , d z . c y t . 2 0 -4 8 ; V . R o t o lo , 11

pantomimo, Palermo 1957; E . WHst, Pantom im us, RE X V I I I / 2 , 833-869; H . B i e r , De s a l t a t i o n e pantomimorum, Bonn 1920; 0 . W e in r e ic h , Epigram und Pantomimus, H e id e lb e r g 1948;

0 . P a s ą u a to , G l i s p e t t a c o i i I n S . G io v a n n i C r is o s to m o , Roma 1976, 137-160.

69 P o r. De c i v i t a t e Dei I 32, 24, CCL 4 7 , 32: " i n t h e a t r i s

c o t i d i e c e r ta tim pro h is t r io n ib u s i n s a n i r e n t " ; I I l i , 13, CCL 4 7 , 43: "vitam clv iu m lacerandam l i n g u i s poetarum e t h istrio n u m su b tra h e re a u s i s u n t " ; IV 26, 35, CCL 4 7 , 120:

" in i i l i s iu d is corruptorem p u d i c i t i a e Jovem t u r p is s im i h is t r io n e s ca n ta b a n t agebant p la c e b a n t " ; Sermo 9 0 , 5 , PL

a l e f i c i a , qui sim u i h i s t r io n e s amant"; 1461: " d i l i g u n t in v ice m qui h i s t r i o -

a m e re tis in v ic e « t, qui sim u i d i l i g e -Sero.o 198, 3 , PL 38, 1026: " l i t i s e t

ad i n i m i c i t i a s s u s c i p i u n t , pro mimo, pantomimo, pro a u r ig a , pro v e n a to r e " ; h!A I 68: "optim e f e c i t a n tiq u a d i s c i - omne genus h is tr io n u m in in fa m i lo c o 38, 562: "q u i sim ui Sermo 332, 1, PL 38, nes sim ui s p e c ta n t r e t i s h is tr io n e m " ; c o n te n tio n e s usque pro h i s t r i o n e , pro Serno Denis 14, 3, p lin a Romana, quae

WWW

d e p u t a v it " ; Sermones Prangipane 5, 5 , A)A 1 216: " Normę vid o s hominus res suas e ffu n d e n te s [ t i s t r i o n i b u s " ; De mu- s i c a I 2 , 2, PL 32, 1084 A: "Non enim t a l e a i i q u i d iiic

discenduitt e s t , <[uaie q u i i i b e t c a n to r e s h is t r io n e s q u e n o- v e r u n t" ; De m usica i 6, 11 -1 2 , PL 32, 1089-1090: " i n t e r

(17)