UNI VERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODO WSKA
LUBLIN —POLONIA
VOL. XXXVIII, 1 SECTIO G 1991
InstytutHistorii iTeorii Państwai Prawa UMCS Zakład Prawa Rzymskiego
Krzysztof AMIELAŃCZYK
Ustawodawstwo Korneliusza Sulli na rzecz restauracji republiki i zaprowadzenia porządku publicznego
Legislation of Cornelius Sulla for the Restoration of RepublicandPublic Order
Rozpatrującproblematykę ustawodawstwa sullańskiego, uznałem za bardziej celowe zająć się nie analizą prawną tekstów ustaw (ich pełne odtworzenie jest dziś niemożliwe) czy analizą ich praktycznego funkcjonowania (trudno z braku odpowiednich źródełją przeprowadzić), lecz zagadnieniami wynikającymi z py tania: czy ustawy te, wśród których znaczna część, jak się wydaje, ma dość szcze
gółowy i wyłącznie kryminalny charakter, mają wspólny mianownik i czy pełnią w koncepcji politycznej dyktatora jakąśz góry wyznaczoną rolę? Udzielenie od powiedzi na to pytanie wymaga przeprowadzenia historycznej interpretacji wy padków, które doprowadziły do dyktatury Sulli, wskazania jej politycznych, społecznych i gospodarczych uwarunkowań, jej charakteru i przebiegu. Potrzeb
najest zatem choćby krótkaanaliza burzliwego okresu chylącej się ku upadkowi republiki, by móc zrozumieć, kim dla Rzymu miał stać się Sulla i jego komple ksowe ustawodawstwo. Niezbędny będzie także przegląd całości prawodawstwa sullańskiego, stanowiącego swoistą „kodyfikacji’, jednakz takimjedynie odwo
łaniem do postanowień normatywnych ustaw, które dostarczyłoby argumentów do poszukiwanej odpowiedzi.
1
Okres ostatnich dziesięcioleci istnienia republiki rzymskiej różnie się okre śla. M.Jaczynowskana przykład posługuje sięw swejHistoriistarożytnego Rzymu (Warszawa 1974) następującąchronologią: 133-70 r. p.n.e. (lata kryzysu), 70-30 r.
p.n.e. (lata upadku). Często także ostatnie stulecie nazywane jest rewolucyjnym, a proces zmiany formacjiustrojowej z republikańskiej na cesarskąwprost- re wolucją1. W konsekwencji sullańskiemu przewrotowi przypisuje się charakter
1 Por. np.: R.Syme: TheRomanRevolution,Oxford 1960,s. 16; M. Roztowcew -cyt.zaS.
U tez en ko: Kryzysiupadek republikiw starożytnymRzymie, Warszawa 1973, s. 26; U. von Lübtow:
Römisches Volk, sein Staat und sein Recht, Frankfurt am Main 1955,s.351.Utczenkomianem rewolucji
kontrrewolucyjny iwsteczny, obliczony na zachowanie władzyprzez rzymską no bilitas2. Choćtermin „rewolucja” („kontrrewolucja”) niewydaje się trafny3, pro blematyka przejścia republiki w pryncypat wyznaczona jest wyraźnie przez społeczną walkę klas o władzę w państwie, a także ich walkę o ziemię (powra cający aspekt reform agrarnych). Rzym republikański utożsamiany jest z polis panującej, dawnej arystokracji, która zarówno w swej warstwie senatorskiej - wielkich właścicieli ziemskich, jak i handlowo-finansowej (ekwitów), traci sto
pniowo na sile i znaczeniu4. Ekwicijako warstwa wyjdą z tej operacji zwycięsko poprzez sojusz z radykalnymi, wymierzonymiw senat, ruchamiplebejskimii da dzą początek odrodzonej klasie panującej przyszłego imperium. Ale zanim to nastąpi, toczyć będą krwawe boje z obrońcamisenatu i rzymskiej tradycji rodo wej, skupionymi w początkach I wieku p.n.e. wokół Sulli i jego programu.
Podział sceny politycznej Rzymu między dwa zwalczające się obozy5 o od miennych na ogół i przeciwstawnych programachukształtował sięjeszcze wtoku działalności Grakchów, lecz problematyka klasowych i politycznychzależności w republice rzymskiej nie stała się przez to łatwiejsza do rozwikłania dla dzisiej
szego historyka. Kuszące bowiem porównanie rzymskiej rzeczywistości politycz
nej do współczesnego schematu typu parlamentarnego: „partiarządząca - partia opozycyjna” - jest narzędziem niebezpiecznym6, mogącym prowadzić do pomi nięcia wielu specyficznie rzymskich,społecznych uwarunkowań, takichjak feno men tradycji familiirodowych i sprawowanej przez nie władzy czy wszechobecny, inspirującypodziały, kultwłasności rzymskiej. Bez wątpienia jednak sprzeczność interesów i zróżnicowanie klasowe społeczeństwa rzymskiego doprowadziło do wytworzenia dwóch podstawowych ruchów (prądów): arystokratycznego i demo
kratycznego7, dwóch fundamentalnych partii politycznych8. W związku z tym proponuję przyjęcie uproszczonego podziału sceny politycznej Rzymuna: 1) par tię rządzącej nobilitas czy inaczej - partię senatorską, która reprezentowała in
teresy oligarchii rodowej zarówno w dziedzinie politycznej (utrzymaniawładzy),
określa wydarzeniaod ruchów Grakchów aż do wojny ze sprzymierzeńcami. Nie uważa za rewolucję wojen, któredoprowadziły bezpośrednio dopowstaniacesarstwa - Utczenko: op. cit., ss. 43, 44. Terminem
„rewolucja” posługuje się także E. S. Gruen, choćuważa, że bieg zmian wyraźnie splatał sięz tradycjonali
zmem rzymskim -E. S.Gruen: The Last Generationofthe Roman Republic, Berkeley-LosAngeles-Lon don 1974, ss.2 i 5.
2 Oznaczeniu pojęcia i charakterze rzymskiej nobilitas patrz: U tcze nko : op.cit., s. 47; M. G elze r:
Die Nobilität derrömischen Republik, [w:] Kleine Schriften, Wiesbaden 1962, Bd. I,s.134; S y m e: op. cit. , s. 10i n.; F. Seг г ао: Classi, partiti elegge nella republica romana, Pisa1974,s. 166 i n.
3 Por. A. Wiliński, M. Kuryłowicz:Dallarepublicaalprincipato [w:] La rivoluzioneromana, Inchiesta tra gli romanisti,Napoli 1982, s.221. Autorzy podkreślają, że tej zmiany ustrojowej nie można nazwać rewolucją, gdyżnieprzekazała ona władzy w ręce nowej klasy społecznej.
4 U t czenko: op.cit., ss. 24,25.
5 Por.np. S e rrao: op. cit., ss.174-182; F.Câsola i L. L a b r u n a: Z.a lotta politicodopo Sulla, I populäres [w:]Lineamentidistoria deldiritto romano,Milano1979,s. 387.
6 R. Syme stwierdza: "Thepolitical life oftheRoman Republic was stamped andswayed,notbyparties and programmes ofa modem andparliamentarycharacter,not by the ostensible opposition between Senate and People, Optimales and Populäres nobiles and novi homines, but by the strife for power, wealth and glory"- Sy me :op. cit.,s.11.
7Se г г a о: op. cit., ss. 174-182.
8 Ibid., s. 174.
jaki ekonomicznej (utrzymania własności ziemskiej) i 2) partię demokratyczną (czy, jak kto woli, stronnictwo antysenackie), reprezentującą dążenia reforma torskie plebsu miejskiego i wiejskiego oraz sprzymierzonego z nim stanu ekwi- tów, będącą w opozycji do rządzącej nobilitas.
Tak przedstawiony obraz politycznypozostawiawieledo życzenia, po pierwsze z uwagi na wysoce kontrowersyjne użycie terminów: „partia”, „stronnictwo”9, po drugie ze względuna to, iżwrzeczywistości życie polityczne republikańskiegoRzy
mu odznaczało się dużo barwniejszym kolorytem, niż by to z niego wprost wynika ło10.Przyjęcie gojednak pozwolinastosunkowoszybkie przejściedo problematyki uwarunkowań I wojny domowej i ustanowionej przez Sullę dyktatury.
Sulla wstąpił na arenę dziejową jako doskonały dowódca i strateg wojskowy.
Już wojna z Jugurtą (111-105 r. p.n.e.),w trakcie której służył pod rozkazami Ma riusza, przysporzyła mu wiele sławy, ale i nie ukrywanej zawiści ze strony równie ambitnego, ale nie tak błyskotliwego przełożonego11. Stosunek między należącym do stanuekwickiego Mariuszem a sympatyzującym z senatem Sullą przybrał w r. 88 p.n.e. formę otwartego konfliktu,gdy zgodnie z obowiązującymi przepisami, drogą losowania,powierzono Sulli (jako konsulowi) dowództwow wojnie z Mitry- datesem12. Wtedy tozmowa trybuna ludowego P. Sulpicjusza Rufusa z Mariuszem zaowocowała, po walkach zbrojnych na komicjach, formalnymodebraniem Sullido wództwa i przekazaniem go Mariuszowi. Odpowiedzią Sulli był pierwszy w historii marsz armii zawodowej na Rzym13.Po jego zdobyciu władza wróciła w ręce senatu, choć nie na długo. Pod nieobecność Sulli, zajętego wojną z Mitrydatesem, znów górę wzięli popularzy. Ale i ci nie cieszyli się długo zwycięstwem - po zawarciu pokoju z MitrydatesemSullaponownie wyruszył na Rzym. Pokonawszy wojskapo pularów w walnej rozprawie u Bramy Kolińskiej, niedaleko miasta, Sulla i jego zwolennicy opanowali stolicę państwa. Pierwsze decyzje, które zapadły, dotyczyły przeciwników politycznych Sulli. Ich nazwiska umieszczone zostały na tzw. listach proskrypcyjnych - osób skazanych na śmierć i objętych konfiskatą majątku14.
9 Trudno także dlatego mówić o partiach we współczesnym znaczeniu, że przynależnośćdo ugrupowań nie miała charakteru formalnego, a i onesame prezentowały rzadko jakiś spójny, jednolity program polityczny (por. różnorodne, odmienne cechy wystąpień Grakchów, Cynny i Katyliny).
1° U tczenko:op. cii., s.235, podważając teorię „dwupartyjności” Th. Mommsena udowadnia, że termin „optymaci” nie oznaczał nigdy nazwy stronnictwa nobilów, gdyż takiego stronnictwa, partiiformalnie nie było, leczokreślał ludzi „najlepszych rozumem iduchem”,niezależnie od przynależności do tegoczy innego ordo (nawet wyzwoleńców).
u Plutarch: Sulla 4 i 5.
12R. Baum an :Lawyers in Roman RepublicanPolitics, München 1983,s. 37;TŁoposzko -.Historia społeczna republikańskiego Rzymu,Warszawa 1987, s.270.
13 Łoposzko:o/>. cit.,s. 271;M. Jaczyno wska -.Historia starożytnegoRzymu, Warszawa 1984,s. 142.
14Plutarch: Sulla 31; App i an:В. с., 1,95;Dio : 109.Na temat proskrypcji patrz np.: Łoposz- ko:op.cit.,s. 96 i n.; J. В1 eic ke n :Geschichte der römischenRepublik, München 1982, s. 73;Duchâtiment dans lacité; supplices coporeles et peinede mortdans le monde antique:table rondeorganisée par l'École françaisede Rome avec leconcours duCentre national de larecherche scientifique, Roma 1984; A. Calore:
L’aiutoaiproscritti sillani,Labeo 1989 vol. 35, z.2, ss. 194-214. Dyskusję nadpytaniem,czy proskrypcje chronologicznie wyprzedzały ogłoszenie dyktatury,patrz uF. Hinarda: De ladictature à latyrannie, Réflexions surla dictature de Sulla, [w:] Dictatures (Actes de al TableRonde 1984), Paris 1988, s.92 i 93.Por.
także R. Wittmann: Res publica recupcrata, [w:] Gedächtnisschriftfur Wolfgang Kunkel, Frankfurt am Main 1984, ss. 570 i 571.
W wyniku proskrypcji ucierpiała zwłaszcza warstwa ekwitów - 2600 skazanych15, choć nie zabrakło na listach również nazwisk 90 senatorów16. Sulla nadał wol
ność i własne imię rodowe Cornelii 10 tysiącom niewolników osób proskrybo- wanych, tworząc z nich wierną i posłuszną gwardię17. Oparciemwojskowym dla władzy mieli jednaksłużyćprzedewszystkim weterani sullańscy, którychw liczbie
150 tysięcy obdzielił ziemią, uzyskaną głównie kosztem drobnych rolników ital skich. Armia ta w imię własnych interesów gotowa była stanąć znów pod rozka
zami swego wodza i bronić uzyskanych zdobyczy18. Podczas gdy w kraju szalała wciąż fala popełnianych w majestacie prawa mordów i grabieży, Sulla na mocy lexValeria z r. 82 p.n.e. objął rządy jakodictator legibus scribendis et rei publicae constituendae19.
Do dzisiaj sporny jest w nauce charakter tej dyktatury. Ib, że zdobyta ona została gwałtem i po raz pierwszy przy użyciu armii zawodowej, dało precedens dla czasówmającychnadejść w przyszłości. Dyktatura ta po raz pierwszyzostała stworzona na użytek „wewnątrzpaństwowy”, w odróżnieniu od dyktatury w daw
nej formie, ogłaszanej dla obrony granic państwa20. Łączyła się z bardzo silną militaryzacją państwa i jego polityki (proskrypcje, kolonizacja weteranów, Kor- neliusze). Nosiła zatem piętno wojskowego przewrotu i charakter tyranii i tak też była przez wielu starożytnych odbierana21. Pogląd tenznaleźć można również i we współczesnej romanistyce. Sztandarowa jest w tym względzie praca J. Car- copino {Sylla ou la monarchie manquée, Paris 1942), który próbuje wykazać, że Sulla, posługując się dyktaturą jako politycznym narzędziem, stworzyłwistocie militarną monarchię. Skrajne stanowiskoJ. Carcopino nie znalazło poparcia w literaturze22, jednak krytyczna ocena Sulli i jego rządów nadal dość często gło
szona jest przez historykówstarożytności. Z tych najnowszych chyba najbardziej charakterystyczne są prace F. Hinarda, a wśród nich także osobna monografia poświęcona Sulli23.Historyk tenwidzi wogłoszeniu dyktaturyjedynie chęćstwo rzenia pozorów legalności, pod którymi Sulla ukrył rzeczywiste intencje sprawo
wania władzy wsposób iście tyrański -brutalny i absolutny24. Ponownie można odnaleźćw nich ideę J. Carcopino, zresztą Hinard posługuje się wprost jej ter minologią25. Bardziej obiektywnie wygląda obrazSulli i jego dyktatury, gdy się
15Appian:S. с., 1,103.
16 Loc. cit.Por. też B. c.,1,95.
17Ja czy nows к a : op. cit., s.165;Ł o po szko: op. cit.,s.277 i 278;Fröhlish : L.Comelius Sulla Felix, RE IVss. 1560,1561.
18A. Krawczuk: Kolonizacja sullańska, Wrocław 1960, passim', Utczenko; op. cit.. s. 270.
Najlepsze majątki otrzymali jednak bogaci nobilowie, stronnicySulli- por. J a cz у n ow s к a : op.cit., s. 150.
19Appia n : В. с.,1,462.
20 Bleicken:op. cit.,s. 73.
21 Por. choćby: Cicero : pro Rose. Am. 139; Plutarch: Sulla38,7; Appian : В. с., I, 99, 462;
Seneka:Clement.. 10,1.
22 Bardzo krytyczną recenzję tej książkinapisał M. G e 1 z e r,patrz: Kleine Schriften, s.103 i n. Por.
takżeUtczenko:op.cit.,s.272.
23F. Hinard:Sulla, Fayard 1985,passim.
24Id.. De ladictatureàla tyrannic..., s. 96.
25 Ibid., s.90 („despotyzm legalny”).
nań spojrzy chłodniejszym okiem i bezzbytniego popadania w przesadę, tak jak to uczynił w swej pracy R. Wittmann26. Jego wywódopartyo znane powszechnie źródła historyczne, analizujący skrupulatnie legitymację władzy, sposób jej ob jęcia przez Sullę (z udziałem interrexa), charakter ustaw, z których żadna nie została wydana poza trybem komicjalnym, przekonuje, że władza ta nie wykra czała w istocie poza ramy tradycyjnego ustroju27.
Dlatego, zanimprzedstawię rzeczywisty program polityczny KorneliuszaSul
li,proponuję krótko rozprawić sięz pewnym stereotypem, którego emocjonalny charakter, jeśli nie uniemożliwia, to w każdym razie utrudniasprawiedliwyosąd tej postaci i chyba najbardziej rzutuje na tak jednostronną ocenę Sulli dokony
waną czasamiw nauce. Sądzęmianowicie, że niewolno przykładać naszej współ czesnej miary do terroru proskrypcji zarządzonych przez Sullę. Wprawdzie „ich groza trwoży jeszcze do dziś’, jak pisał Th. Mommsen28, ale w starożytności eliminowanie przeciwników politycznych, nawet na tak wielką skalę, nie było czymś niespotykanym i spełniało rolę instrumentu politycznego29. Dośćpowie
dzieć, że kilka lat wcześniej Sertoriusz i Cynna, dowodzącywojskami Mariusza poopanowaniu Rzymu, podstępniewymordowali ponad 4tysiące osób30. Ponad to, „broniąc” dalejSulli, trzeba przyznać,że proskrypcje dosięgły tylko tych jego wrogów, którzy mimo przegranej nie wyrzekli się swych przekonań: tym, którzy
„zmienili poglądy” i przystalido zwycięzców, życie darowano31. Po raz pierwszy także działania polegające na eliminacji politycznych przeciwników wtłoczone zostały w karby prawa publicznego, co w końcu należy odnotować jako postęp, skoro dotąd odbywało się to w sposób nie kontrolowany i żywiołowy32. Nie po- zostaje zatem nic innego jak, porzucając zbędne emocje, powtórzyć za M. S.
Popławskim, że: „[...] brutalność Rzymian nie była ani destruktywna, ani barba rzyńska; ona była trudną do zrozumienia formą nieokiełznanego rozwoju państwo wego organizmui społecznej kultury”33.
Jakizatem charakter powinna mieć obiektywna ocenasullańskiej dyktatury?
Sądzę, że należałoby wskazać zarówno jej cel, jak i sposób realizacji. Przypo
mnimy więc, że Sullę ogłoszono dyktatorem, przed którym postawiono zadanie spisania prawi uporządkowaniarepubliki. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że tak precyzyjnie wytknięty w lex Valeriacel dyktatury i określonekompetencje dyktatora wyznaczają jednocześnie czas jej trwania - do zakończenia procesu legislacyjnego, restaurującego republikę34. Brak jest więc, moim zdaniem, pod
26W i 11ma n n; op. cit., ss. 563-582.
27Ibid.,s.581.Por. także ss. 564i 565.
28Cytuję za: Frö h 1 i s h :op. cit., s.1566.
29 Wi 11ma n n :op. cit.,s. 570.
30Ł oposzko: op. cit., s. 275;K. Kumaniecki:Cyceroni jego współcześni,Warszawa 1959, s. 67.
Por.wpóźniejszych czasach naprzykładproskrypcjeIItriumwiratu.
31 G r ue n: op. cit., s. 7. Faktten podważa motyw zemsty,jakiprzypisuje Sulli H i n ar d:Dc la dictature àla tyrannie...,s. 96.
32W i 11 ma n n :qp. cit.,s. 572.
33Cytuję za J. Justyńskim: Listypolityczne Cycerona, Warszawa1970, s.65.
34Wit tman n: op.cit., ss. 579 i 580.
staw, by mówić o dyktaturze Sulli, iż ustanowiono ją na czas nieograniczony35 iz faktem tym łączyć zbyt daleko idące wnioski. Nieoznaczenie terminuw latach, aściślej w miesiącach (jak to czyniono dawniej),nie powinno nikomusugerować, że Sulla kreował swój urząd jako dożywotni (na wzór tronu monarszego)36.
Świadczy o tym choćby zawrotne tempo prac ustawodawczych, jakie od razu po dyktowano, liczba wydanych w ciągu 2 lat ustaw i wreszcie zrzeczenie się dykta tury przez Sullę po zakończeniu dzieła „kodyfikacji”. Oczywiście, oznaczenie terminu w ten sposób nie było przypadkowe, nie krępowało dyktatora, pozosta
wiającmu swobodę uznania, kiedy prace ustawodawcze zostaną ukończone. Gdy do takiego przekonania doszedł, postanowił swój urząd złożyć37.
Dziełem Sulli stało się kompleksowe ustawodawstwo, regulujące niemalże wszystkie dziedziny życia publicznego, mające dzięki temu rangę konstytucji odrestaurowanej republiki. Składało się nań co najmniej 27 ustaw38, głównie regulujących działalnośćkluczowych instytucji państwowych i ścigających poważ ne przestępstwa karne. Ustawy karne spełniały szczególną i specyficzną rolę - gwarancji stabilności wprowadzonego ładu prawnego. Właśnie koncepcję pań stwa jako nienaruszalnego porządkuprawnegozdaje się w swym programie lan
sować Sulla. To prawo ma zapobiec w przyszłości ponownej militaryzacji polityki39. Ib ustawa urasta do miana instrumentu politycznego oddziaływania:
ma za zadanie zastąpić w tym względzie armię w czasach stabilizacji sytuacji wewnętrznej40. Treść postanowień tej konstytucji sprowadza się do likwidacji ustroju grakchańskiego, a więc do przywrócenia roli senatu, ograniczenia kom
petencji trybunów ludowych, pozbawienia ekwitów prawa zasiadania w sądach przysięgłych. Czy jednak cel dyktatury został osiągnięty? Czy republika została odrestaurowana? Na te pytania należy odpowiedzieć przecząco.
Ustrój zaprowadzony przezSullę przetrwał tylko (a może jednak aż?) 20 lat i dyktatura nie zapobiegła upadkowi republiki. Sulla, to trzeba przyznać, obrał słuszny co do zasadykierunek ratowania „ginącej zgody” w społeczeństwie rzym
skim. Przekonanie, że „państwona ustawachsię opiera” miało na stałe zadomo wić się w rzymskiej myśli politycznej41. Jednak nawet najlepsze ustawy nie mogły powstrzymać: z jednej strony - przeżywania się magistratur i komicjów, utraty autorytetu senatu, a więc upadku znaczenia instytucji republikańskich, a z dru giej - rozszerzania się prawa obywatelstwa, rosnącej świadomości plebsu, aspi
35 Tak np. U t cze n ko: op. cit, s.181; Ja czyn owska: op. cit, s.165; K. Ku ma nieć ki .Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu,Warszawa1964, s. 303 iid.:Cyceron...,s.68.
36 Por. dla kontrastu dyktaturę Cezarainperpetuum - Kumaniecki:Historia...,s. 318.
37Logiczność tego rozwiązania jest tak prosta, że aż budzi u wielu historyków podejrzenia. Właściwa interpretacja - W i 11 m a n n :op. cit., s.580; Lii b t o w : op. cit., ss. 352i 353.
3« Dokładna ich liczba niemoże być podana, w każdym raziena temat27 istnieją wzmianki w przekazach historycznych. Warto podkreślić, że wszystkie te ustawy były ustawami ludowymi,uchwalanymi na komicjach, cowskazuje na dużeprzywiązanie dyktatora do tradycjii chęć jej przestrzegania - por. W i11 ma n n : op.
cit, s. 569.
39J. В1 e i скe n: Lex publica, Gesetzund Recht in derrömischenRepublik, Berlin 1975, s. 246. Por.id:
Geschichte..., s. 75.
40 Wprawdzie miało się później okazać, żeodmilitaryzacji polityki niema już odwrotu,jednak na leges Comeliae„następcy” Sulli również musieli odpowiadać ustawami.
41 В1 ei ск e n :Geschichte—, s.74.
racji politycznych otoczonych armiami przywódców wojskowych. W programie Sulli brak było reform społecznych42. Załamanie się sullańskiej konstytucji od słoniło słabość rządzącej klasy. Mimo stworzonych gwarancji ustawowych nie mogła już ona udźwignąć ciężaru władzy.
Nie wydaje się jednak, by dyktator poprzez intensyfikację podziałów, zaos
trzenie wrogości i przez powołanie reakcyjnego porządku przyśpieszyłizapewnił upadek republiki. W rzeczywistości Sulla pojawił się w sytuacji, gdy zwaśnioną, walczącą o urzędy i pozycję klasę rządzącej arystokracji wezwały do współzawod nictwa inne żądne przywilejów warstwy. Pod tymi naciskami musiała się ona ugiąć, a że niestało się to wcześniej, zawdzięczać mogła jedynie umiejętnej sul
lańskiej polityce. Dyktator ogłosił swego rodzaju rozejm wewnątrzklasy nobilów rzymskichorazgentelmen ’sagreementna rozwiązywanie waśniwewnątrz rodziny.
Liczył, żetylko zjednoczonaw imię wyższej sprawyrzymskanobilitas skutecznie będzie mogła odpierać coraz silniejsze ataki. Dlatego też stosował umiejętnie metodę kooptowania dosenatu jednostek najbardziej niezadowolonych i niewy godnych, neutralizując wten sposóbichwpływy. Realizacjitegocelusłużyć miało znacznerozszerzenieliczby senatorów (do 600). Obok ekwitów znaleźli się rów nież w nowym senacie przywódcy arystokracji municypalnej, która dostarczała przez swe tendencje separatystyczne niemało kłopotów Rzymowi. Ihka polityka znacznie osłabiła opozycję, która stała się teraz samapo części władzą i nie za mierzała niszczyć systemu, lecz wręcz starała się go chronić43.
2
Gros ustaw Sulli, które znamy, bądź o których przynajmniej wiemy, że ist niały, dotyczyło zasadniczo dwóch typów materii: 1) zmian w ustroju organów państwa oraz 2) systematyzacji prawa karnego44. Te dwa bloki ustawuzupełnia kilka aktów prawnych o odmiennej od wspomnianych wyżej treści45. Ustawy pierwszej grupy mają charakter, jak byśmy dziśpowiedzieli, norm prawakonsty
42 Wi 11 ma n n :op.cit., s. 573.
43 Por. Gr u e n: op. cit, ss. 9,10.
44Wsporządzeniu zestawienia ustawSulli pomocne mi były przede wszystkim następujące prace: A Berger: Encyclopedic Dictionary of Roman Law, Filadelfia 1953; Fröh 1is h : op. cit., ss. 1522-1566;F.
de Martino: Storia della constituzione romana, vol. Ill, Napoli 1958; Th. Mommsen: Römisches Strafrecht, Graz 1955; G. Rot on d i:Legespublicaepopuli Romani,Hildesheim1962.
45 LegesComeliae: l)de proscriptione,zarządzająca ogłoszenie list osób wyjętych spod prawa, za których głowy przewidziano nagrody; 2) agraria, namocy której 150 tys. weteranów przydzielono w dowód ichzasług majątkiuzyskane z przymusowych wywłaszczeń i konfiskat; 3)frumentaria, wstrzymująca rozdawnictwo zboża; 4) sumptuaria, przeciwkomarnotrawstwu związanemu znadmiernymi wydatkami na przyjęcia i pogrzeby; 5)de confirmandis, wprowadzającasłynną/icrio legisCornelia?, 6) desponsu (de adpromissoribus), określająca maksymalną sumę poręczenia za pomocą fideiussiona2tys. sesterców zadług tego samego dłużnika wobec tego samego wierzyciela; 7) de civitate Volateranis, pozbawiającaprawa obywatelstwa mieszkańców pewnego miastazbuntowanego przeciw grabieżom ziemi (por. U t c z e n к o: op. cit., s. 270.);
8)de ludis Victoriae instituendis, namocy której Sullaogłosiłdniod26 Xdo 1 XI czasem igrzysk nacześć swego zwycięstwa u BramyKolińskiej; 9) de aleatoribus,deklarująca ważność wszystkich zakładów zawiera
nych nalekkoatletycznychzawodach, których charakter wyrażał męstwo iodwagę; 10)de reditu Cn. Pompei, zezwalającaPompejuszowi na odbycie triumfu po powrocie z armią z Afryki.
tucyjnego. Ich celem jest - poprzez odnowienie urządzeń republikańskich -re
stauracja zachwianego przez Grakchów i Sulpicjusza ustroju. Ustawy karne na
tomiast pełnią dość szczególną rolę: mają mianowicie zagwarantować szeroko rozumiany porządek publiczny, niezbędny przy tak daleko idących konstytucyj
nych zmianach. Tak więc Sulla przed swym ustawodawstwem - wprowadzonym przecież wnadzwyczajnych warunkach stanu wyjątkowego,dopiero po zakończo
nej bratobójczej wojnie domowej - postawił spektakularny cel: gruntownego i trwałego odrestaurowania ustroju i porządku publicznego przy użyciu środków legalnych,a zatem w swej formiedemokratycznych.
To, że system stworzony przez Sullę tak często nazywany był reżimem czy tyranią,wynikało raczej z sytuacji, w jakiej ustawodawstwopowstawało -strachu przed proskrypcjami z jednej strony, z drugiej zaś - świadomości potężnego po parcia udzielanego dyktatorowi przez weteranów i wyzwolonych niewolników.
Sulla liczył jednak, że nie będzie już musiałuciekać się do ich pomocy. Wierzył, że ustawodawstwo, którestworzył, zapewnidalszy byt republice oraz bezpieczeń stwo i porządek publiczny jej obywatelom46.
Ustawy o charakterze norm konstytucyjnych
Lex Cornelia de tribunicia potestate (detribunis plebis) z r.82 p.n.e. była jedną z najważniejszych ustawi dlategojedną z najwcześniejwydanych.Dotyczyłaprze
cieżuprawnień trybunów ludowych,których działalność, począwszy od Grakchów poprzez Saturninusa, a na Sulpicjuszu skończywszy, doprowadziła do wzrostu świadomości plebsu, groźnego sojuszu z ekwitami, ograniczenia roli senatu47.
Sulla dopuścił do urzędu tylko senatorów, skrępował inicjatywę ustawodawczą trybunów, uzależniając ją każdorazowo od woli senatu, ograniczył prawo sprze ciwu (ius intercedendi')48, a nadto zakazał osobom dzierżącym trybunat ludowy późniejszego sprawowania innych urzędów (pretury, konsulatu). Postanowienia te pozbawiły trybunów jakiejkolwiek roli w państwie. Praktycznie przywróciły stosunki, jakie panowały przed lexHortensia z r. 287 p.n.e.49 oraz uczyniły urząd mało atrakcyjnym, skoro,jak uszczypliwie zauważył Fróhlish, jedynym nienaru
46 В1 ei с к e n : Lexpublica..., s.452: „[...] Nie można jednakkategorycznie odrzucić i takiejhipotezy, że wysiłekustawodawczy Sullipodyktowany był nie tylko szlachetnymi, wybiegającymi wprzyszłość, inten cjami, ale zawierał także pierwiastki odwetu,represji i koniecznej reakcji na kryzys upadającegopaństwa oraz,żestanowiąc doskonały środek propagandy, niesięgałtaknaprawdę istotykryzysu. Przecieżwiększość przeprowadzanych whistorii Rzymu reform była w istocie wymuszana przez potęgujący się regres, a upadającyustrój szukał wtedyobrony w nowym, częstorepresyjnym,ustawodawstwie”. Por. rec. J.Ko- drębskiego- „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1983, t. XXXV, г. 2.
47Por.: Oruen: op. cit., s. 23i n.; Bieicken:Geschichte..., s. 73. Totakże zasprawą trybuna ludowegoodebrano Sulli dowództwowojskowe w wojniez Mitrydatesem,cobyłobezpośrednim powodem jego marszu na Rzym.Por. też N. R o go s z : Polityczna rola trybunatu ludowego, Katowice1988 (maszynopis pracydoktorskiej), ss. 1-16.
48 Co do rodzaju ograniczeń źródła są podzielone -por. Gru e n : op.cit.,s. 23; W i11 m a n n : op.cit., s.576.
49 Liv. ep. 89; Veil. II, 30,4; A p pia n : В. с. 1,100.
szonym uprawnieniem trybuna pozostało prawo udania się na wygnanie (ius au- xili ferendi)50.
Lex Cornelia de magistratibus z r. 81 p.n.e. ustalała kolejność (porządek) magistratur - tzw. ordo magistratuum, według którego urząd pretora powinien być sprawowany po kwesturze, a przed konsulatem. Minimalne granice wieku ustalono odpowiednio: dla kwestury 37 lat, pretury 40 lat, dla konsulatu43lata.
Wymagany był nadto, takjak niegdyś w lex Villia z r. 180 p.n.e., odstęp 2 lat między sprawowaniem dwu odmiennych urzędów. Konsulat można było objąć ponownie dopiero po upływie 10 lat. Ze sprawowaniem urzędów wiązało się wejście do senatu51.
Lex Cornelia de praetoribus octo creandis z r. 81 p.n.e. zwiększała liczbę pre torówz 6 do 8, co było prostąkonsekwencją powołania nowych trybunałów kar nych, którym pretorowie przewodniczyli.
Lex Cornelia dequaestoribus XX creandis (viginti quaestoribus) z r. 81 p.n.e.
podniosła liczbę kwestorówz8 do20 i dała im prawo automatycznego zasiadania w senacie52, co pozbawiło cenzorów ich głównego uprawnienia - uzupełniania składu senatu (lectio censorin')
Lex Cornelia de sacerdotis z r. 81 p.n.e. podniosłaliczbę pontyfików i augu- rów z 9 do 15 (8 plebejuszy, 7 patrycjuszy) i rozszerzyła Collegium Decemviri Sacris Faciundis do składu 50-osobowego, nadając mu prawo kontroli niezna
nych (obcych oficjalnym) nabożeństw.
Lex Cornelia de provinciis ordinandisz r. 81 p.n.e. zajmowała się organizacją 10 prowincji i zasadamiadministrowania nimi przez byłych 8 pretorów i 2 kon
sulów, którzy po roku służby w Rzymie obejmowali rządy w prowincjach jako promagistratury z prolongowanym imperium (prorogatio imperii). Okres służby na prowincji trwał również rok, choć mógł zostać rozciągnięty na następny de
cyzją senatu.
Lex Cornelia de imperio, z r. 81 p.n.e. różnicowała uprawnieniawypływające z imperium domi, a przysługujące konsulom oraz pretorom w Rzymie i w pro
mieniu 1 mili od miasta w stosunku do uprawnień imperium militiae prokonsu- lów i propretorów, rozciągających się poza wspomniany obszar. Imperium domi nie zawierałoodtąd już żadnych uprawnień wojskowych, kompetencje takie za trzymały natomiast promagistratury53.
Lex Cornelia iudiciaria z r. 81 p.n.e. zwracała ławy przysięgłych senatorom, choć przyznać trzeba, iż do nowego,powiększonego senatu weszłowielu ekwitów - doświadczonychsędziów dotychczasdziałających quaestiones.Gwarantowało to fachowość nowo powoływanych sądów.
Jak z powyższego przeglądu widać, reformy konstytucyjne Sulli zmierzały przede wszystkimdo odbudowania pozycji senatu, główniejego uprawnień usta-
50 Por. Frô h 1i s h : op. cit., s. 1559.
51 Por. G r uen :op. cit., ss.162 i 163, a także 170,177.
52 A.H.M. Jones: The Criminal Courts ofthe Roman Republic and Principale,Oxford1972,s. 2; L. T Błaszczyk: Ze studiów nad senatemrzymskim w okresie schyłku republiki,Łódź1965, ss. 56,57 i62.
53 Por. B1 e i с к en: Geschichte...,s.74.
