Konkurencyjność gospodarki w kontekście działań polityki społecznej – perspektywa krajowa

Pełen tekst

(1)Konkurencyjność gospodarki w kontekście działań polityki społecznej – perspektywa krajowa.

(2)

(3) Konkurencyjność gospodarki w kontekście działań polityki społecznej – perspektywa krajowa. Redakcja: prof. dr hab. Andrzej Kowalski dr Marek Wigier. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2016.

(4) Autorzy opracowania są pracownikami naukowymi Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowego Instytutu Badawczego. Publikacja afiliowana jest do dorobku IERiGŻ-PIB.. Monografia jest efektem realizacji badań Programu Wieloletniego 2015-2019 „Rolnictwo Polskie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagrożenia, propozycje”. W publikacji zaprezentowano wybrane referaty wygłoszone podczas konferencji zorganizowanej przez IERiGŻ-PIB w dniach 22-24 czerwca 2016 roku w Jachrance k/Warszawy. Celem opracowania jest przybliżenie czytelnikowi najważniejszych, wybranych zagadnień związanych z kształtowaniem polityki społecznej w kontekście rozwoju konkurencyjności rolnictwa i gospodarki żywnościowej w wymiarze krajowym. Charakterystyczna dla publikacji wielowątkowość ukazywania problemów polityki ekonomicznej i społecznej przedstawia je w ścisłym związku z działaniami Wspólnej Polityki Rolnej UE.. Recenzent dr hab. Stanisław Kowalczyk, prof. nadzw. SGH Korekta Barbara Pawłowska Barbara Walkiewicz Redakcja techniczna Leszek Ślipski Projekt okładki IERiGŻ-PIB. ISBN 978-83-7658-632-8. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) 1. Wprowadzenie Dr Marek Wigier .

(6) PIB 2.

(7) !"# $%# &$ '*+ .

(8) PIB Abstrakt 2.1 Wprowadzenie 2.2

(9)

(10)

(11)

(12) 2.3

(13)

(14) !

(15)

(16) "#$#%! "%&' "( )* : ;

(17) < 3. ! 1 36 + 8+ 9'+;% < "# $%# &=++ % + .

(18) PIB Abstrakt . 3.1 Wprowadzenie . 3.2 = > > * > ? 3.3 ) ?

(19) >;> > * '( @

(20) D>;F > > *

(21) '(# )*

(22) : ;

(23) <

(24) 4. " # # " 1 $%# 36 + &+$ < "# +# 9!8 .

(25) PIB Abstrakt

(26)

(27) (& Wprowadzenie

(28)

(29) (" )> *H * > LF

(30). (' OH

(31) H Q > ( )* : ;

(32) < .

(33) 5. $ % # # 1 $%# 8% >$ < "# +# 9!8 .

(34) PIB Abstrakt #(& Wprowadzenie #(" T V X ?H Y #(' )> * ZF [ H #( )> * F * Z [ * > *

(35) > > ;

(36) #(# \H H * > H* > * H #(] ! ; * > Q > * Z #(^ T_ Z >

(37) > *> * H ;>Z Z #(` )* : ;

(38) < 6. & ' ( " . 1 $%# ? +< "# +# 9!8 .

(39) PIB Abstrakt ](& Wprowadzenie ](" q ;LF Q >$>

(40) * . ](' ! F Q >$>

(41) > *

(42)

(43) * . ]( ! F?Q >$>

(44) * Z ](# )* . : ;

(45) < 7. " &

(46) ) ' # # 1 '

(47) * .

(48) PIB Abstrakt ^(& Wprowadzenie .

(49) ^(" F ;

(50) *Q > ^(' )Q * . ^( v

(51) >

(52) >

(53) F Q !x ^(# )* : ;

(54) < 8. ! % ' +, 6 '6 1AA< 6 ? = C ++

(55) < A# % ?+ .

(56) F !8 Abstrakt `(& Wprowadzenie `(" x?

(57) *> *

(58) H >* `(' ) Q)

(59)

(60) F \{$"` . `( ! F > > L> > *

(61) H >* F \{$"^|"` `(# )* : ;

(62) < 9. $' % % % . 1 $%# A# ? J < "# +# 9!8 .

(63) F !8 Abstrakt 9.1 Wprowadzenie 9.2 * H };

(64) *

(65) ;

(66) 9.3 OF H *H ~( OF H ~(# )* : ;

(67) < 10.

(68)

(69) !"# $%# 3+ J Dyrektor Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki PIB.

(70)

(71) Dr Marek Wigier. 1 Wprowadzenie Analiza zagadnienia konkurencyjno rolnictwa i gospodarki ywnociowej w kontekcie dziaa polityki spoecznej jest wanym fragmentem wspóczenie prowadzonych bada naukowych. Prowadzenie racjonalnej polityki ekonomicznej z uwzgldnieniem problemów spoecznych ma charakter ponadczasowy i nieprzemijajcy. Wspóczesny wiat jest peen konfliktów i sprzecznoci, z którymi musz sobie poradzi polityka ekonomiczna (zwana take gospodarcz) i spoeczna. Aby stawi czoo wyzwaniom XXI wieku, obie te polityki powinny by realizowane równolegle. Zanim zatem przejdziemy do analizy poszczególnych polityk oraz ocen konkurencyjnoci, spróbujmy uporzdkowa i zdefiniowa nasze rozwaania. W polu zainteresowania polityki ekonomicznej pozostaje niepodzielnie wzrost gospodarczy oraz trway i zrównowaony rozwój. Polityka ekonomiczna definiowana jest zatem jako caoksztat wiadomych (chocia moe si zdarzy, i o skutkach niezamierzonych) dziaa pastwa, których celem jest oddziaywanie na gospodark (jej funkcjonowanie, dynamik oraz struktur), stosunki ekonomiczne (ustrój gospodarczy) oraz na powizania gospodarcze z zagranic. Celem polityki ekonomicznej jest zapewnienie odpowiedniego miejsca danemu spoeczestwu w midzynarodowym podziale pracy oraz zapewnienie konkurencyjnoci dziaalnoci gospodarczej w warunkach rynkowych. W ujciu makroekonomicznym zmierza do utrzymania produkcji na poziomie zapewniajcym pene wykorzystanie czynników produkcji (zwaszcza siy roboczej), stabilnego poziomu cen i wzrostu gospodarczego. Moe by take nakierowana na okrelone dziedziny ycia gospodarczego (np. przemys, budownictwo mieszkaniowe, rolnictwo, handel zagraniczny itp.) lub dotyczy konkretnych problemów (np. inwestycje, ochrona rodowiska, ubezpieczenia, ksztatowanie cen, pac, walka z bezrobociem, inflacj). Polityka spoeczna w naszym powszechnym rozumieniu jest celow dziaalnoci pastwa (take podmiotów samorzdowych czy innych organizacji) zmierzajc do poprawy ogólnych warunków pracy czy stosunków spoeczno-kulturowych, które prowadz do optymalnego zaspokojenia potrzeb spoecznych i indywidualnych ludnoci. Wedug Adolfa Wagnera polityka spoeczna za pomoc ustawodawstwa i administracji zwalcza niedomagania w dziedzinie procesu dystrybucji. Adam Kurzynowski uwaa, e jej celem jest ksztatowanie ogólnych warunków pracy i bytu ludnoci, prorozwojowych struktur spoecznych oraz stosun9.

(72) ków spoecznych opartych na równoci i sprawiedliwoci spoecznej, sprzyjajcych zaspokajaniu potrzeb spoecznych na dostpnym poziomie. Jan Rosner okrela polityk spoeczn jako dziaalno pastwa i organizacji spoecznych w dziedzinie ksztatowania warunków bytu i pracy, zmierzajcych do optymalnego zaspokojenia indywidualnych i spoecznych potrzeb, za Stanisaw Rychliski rozumie j jako naukowo usystematyzowany zbiór wskazówek, jak usuwa lub choby agodzi niesprawiedliwoci i szkody pynce dla jednostki i spoeczestwa z ustroju pracy najemnej, oraz jak przeciwdziaa dalszemu narastaniu tych niesprawiedliwoci i powstawaniu nowych szkód. Polityka spoeczna skupia si zatem na dziaaniach w zakresie m.in. ograniczenia ubóstwa i nadmiernego zrónicowania dochodów, rosncej migracji zarobkowej i politycznej, przeciwdziaania narastajcym problemom demograficznym oraz dziaaniom prorodzinnym, ograniczaniu bezrobocia, rozwoju zasobów mieszkaniowych, poprawie warunków opieki zdrowotnej, prewencji i przezwycianiu zjawisk patologii spoecznej, poprawy sprawnoci systemów ubezpiecze spoecznych czy poprawy dostpnoci do edukacji i dóbr kultury. Nad ww. wyzwaniami czsto góruje jednak rosncy deficyt finansów publicznych czy niedoskonaoci w funkcjonowaniu rynków i pastwa. S to wyzwania szczególnie wane. Jednym z zasadniczych obszarów naszych rozwaa w dalszej czci publikacji jest take konkurencyjno. Pojcie konkurencyjnoci zwizane jest z potencjaem, moliwociami oraz umiejtnociami danego podmiotu rynkowego do sprostania konkurencji, czyli rywalizacji ze strony innych podmiotów dziaajcych w tej samej brany na rynku. Konkurencja jest zatem procesem, w którym uczestnicy rynku, dc do realizacji swoich celów i maksymalizacji swojej satysfakcji, próbuj przedstawi oferty korzystniejsze od ofert swoich rywali. Konkurencja wystpuje zarówno midzy sprzedawcami, jak i nabywcami. Sprzedawcy konkuruj o pozyskanie konsumentów, podczas gdy nabywcy konkuruj o ograniczone zasoby na rynku. W teorii makroekonomii funkcjonuje take pojcie konkurencyjnoci midzynarodowej, która analiz przenosi do poziomu ponadnarodowego, badajc i porównujc konkurencyjno gospodarek poszczególnych krajów. Pojcie konkurencyjnoci naley do kategorii czsto stosowanych w teorii, praktyce i metodologii bada ekonomicznych. Jednoczenie pozostaje jednym z poj najbardziej niejednoznacznie zdefiniowanych i wieloaspektowych1. Dua liczba definicji konkurencyjnoci wynika midzy innymi z czenia ich z rónymi teoriami ekonomii, np. z teori wzrostu gospodarczego, handlu midzynarodowego czy mikroekonomii. Std te konkurencyjno jest zagadnie 1. Wsparcie publiczne i konkurencyjno polskiej gospodarki ywnociowej, M. Wigier (red.), Program Wieloletni 2011-2014, nr 129, IERiG -PIB, Warszawa 2014. 10.

(73) niem zoonym i niejednoznacznym. W literaturze mona znale ponad 400 definicji2, std istnieje wiele kryteriów opisujcych to pojcie. Na temat wpywu poszczególnych czynników ksztatujcych konkurencyjno gospodarki opinie naukowców i analityków s podzielone i jest to o tyle zrozumiae, e bardzo szybko zmieniaj si one w czasie i przybywa nowych determinant3. Obecnie konkurencyjno nie ogranicza si jedynie do rywalizacji cenowo-kosztowej. Coraz wiksze znaczenie odgrywa bowiem jako produktów, innowacyjno, nowe technologie, wydajno pracy, techniki marketingowe itd.4 Wraz ze zmian charakteru konkurencji obserwuje si ewolucj przeniesienia punktu cikoci z tradycyjnych czynników na unikatowe, wykreowane przez czowieka. A jak zauwaa K. Pawlak5, ,,kady kraj (region lub przedsibiorstwo) sam buduje, a nastpnie musi utrzyma i rozwija przewag konkurencyjn, przede wszystkim wdraa nowe technologie, rozwijajc inwestycje, promujc edukacj czy prowadzc polityk pozwalajc podmiotom gospodarczym dziaa efektywnie”. Obecnie coraz wiksze znaczenie w okreleniu czynników decydujcych o pozycji konkurencyjnej danego kraju czy sektora, a take konkurencyjnoci przedsibiorstwa odgrywaj kwestie zwizane z funkcjonowaniem rynków midzynarodowych i midzynarodow polityk handlow. W XVIII i XIX wieku wieku ekonomia odesza od zajmowania si problemami spoecznymi, oddajc to zadanie innym dyscyplinom. Dla Adama Smitha, Davida Ricarda czy Johna Milla wzrost dobrobytu oznacza przewanie wzrost wytworzonego produktu. Postulowali oni oddzielenie praw produkcji od zmiennych praw dystrybucji, aby uwolni ekonomist od dylematu spraw podziau i sprawiedliwoci. W klasycznej teorii niewidzialnej rki rynku przyjto, e leseferyzm zapewni maksymalny dobrobyt. Dla wikszoci ekonomistów sprawiedliwo nie bya zatem problemem ekonomicznym. Uznano, e najwaniejszym celem jest efektywno. W latach 30. XX w. ekonomici sdzili, e mona posugiwa si optymalnoci Pareta do oceny gospodarki bez wypowiadania sdów wartociujcych. Próbowano formuowa warunki, w których równowaga ogólna osignie optimum Pareta, co miao mie znaczenie dla dobrobytu spoecznego 2. Olczyk M. [2008], Konkurencyjno – teoria i praktyka, na przykadzie polskiego eksportu artykuów przemysowych na unijny rynek w latach 1995-2006, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu.Pl, Warszawa. 3 Porter M.E. [2001], Porter o konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. 4 Porter M.E. [2010], Przewaga konkurencyjna. Osiganie i utrzymywanie wyników, Seria Klasyka Biznesu, Wyd. Rzeczpospolita, Warszawa. 5 Pawlak K. [2013], Midzynarodowa zdolno konkurencyjna sektora rolno-spoywczego krajów Unii Europejskiej, Rozprawy Naukowe, nr 448, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Pozna.. 11.

(74) i efektywnej alokacji zasobów. Tak pojta wolno gospodarcza czsto prowadzia jednak do wielu nierównoci. W XXI wieku pytanie, jak pogodzi popraw efektywnoci ekonomicznej z celami szeroko rozumianej polityki spoecznej, znów stao si aktualne. Wikszo ekonomistów zgadza si z tez, e sposób podziau wytworzonej produkcji ma wpyw na efektywno i sprawiedliwo gospodarowania. Na nowo okazuje si, e nie mona realizowa skutecznej polityki gospodarczej, w tym polityki rolnej, z pominiciem potrzeb i skutków spoecznych. Obie polityki, ekonomiczna i spoeczna, powinny by spójne. Kady rzd realizuje je w imieniu caego spoeczestwa i adna z tych polityk nie powinna by rozpatrywana oddzielnie i nie powinna dominowa. Niniejsza monografia kontynuuje trend bada interdyscyplinarnych rozszerzajcych „sektorowe” podejcie do problemów ekonomiczno-spoecznych na rzecz ich wspólnej i kompleksowej analizy. Charakterystyczna dla publikacji wielowtkowo ukazywania problemów polityki ekonomicznej i spoecznej ukazuje je w cisym zwizku z dziaaniami Wspólnej Polityki Rolnej UE i rozwojem obszarów wiejskich w Polsce. Prezentowany materia moe suy nie tylko dyskusji naukowej, ale moe by take pomocny przy podejmowaniu przyszych rozstrzygni w sferze gospodarczej i politycznej. Publikacja zawiera wybrane referaty wygoszone w jzyku polskim podczas midzynarodowej konferencji naukowej pt. „Konkurencyjno gospodarki w kontekcie dziaa polityki spoecznej” zorganizowanej przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy w Jachrance w dniach 22-24 czerwca 2016 r. w ramach Programu Wieloletniego 2015-2019 pt. „Rolnictwo polskie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagroenia, propozycje”. W konferencji wzio udzia ok. 150 uczestników, wród nich reprezentanci Instytutów naukowo-badawczych, uczelni wyszych, administracji publicznej, wiata polityki, doradztwa rolniczego, sektora bankowego i ubezpieczeniowego, organizacji branowych oraz praktyki gospodarczej. Zakres tematyczny konferencji obejmowa zagadnienia dotyczce m.in.: x rozwoju regionalnego i lokalnego oraz spójnoci spoeczno-gospodarczej na obszarach wiejskich; x skutecznoci instrumentów WPR i innych programów interwencji publicznej; x roli instytucji w budowaniu kapitau spoecznego; x przemian w infrastrukturze technicznej i spoeczno-ekonomicznej wsi; x moliwoci rozwoju i poprawy konkurencyjnoci rolnictwa i przemysu spoywczego; x dywersyfikacji róde utrzymania ludnoci wiejskiej; x budowania innowacyjnych systemów transferu wiedzy i informacji rolniczej;. 12.

(75) x zmian w zasobach pracy na wsi oraz roli kapitau ludzkiego w rozwoju spoeczno-ekonomicznym obszarów wiejskich. Gównym wtkiem niniejszej monografii pozostaj relacje midzy polityk ekonomiczn i spoeczn a konkurencyjnoci gospodarki, pomidzy wydatkami publicznymi a ich wpywem na sytuacj ekonomiczn gospodarstw rolnych, dochody ludnoci i zachodzce na obszarach wiejskich zmiany spoecznodemograficzne i rozwój zrównowaony. Autorzy poszczególnych rozdziaów staraj si odnosi w swoich badaniach do ww. problemów z perspektywy rolnictwa, przemysu spoywczego i obszarów wiejskich. W rozdziale drugim prof. dr hab. Wojciech Józwiak analizuje sytuacj ekonomiczno-spoeczn maych gospodarstw rolnych (o wielkoci ekonomicznej do 4 SO), poszukujc odpowiedzi na pytanie, czy stanowi one problem spoeczny, czy gospodarczy. Artyku zawiera dane porównawcze na temat: struktury dochodów, wielko gospodarstw, zasobów ziemi, kadry kierowniczej, nakadów pracy, wyposaenia w mechaniczn si pocigow, struktury wykorzystania uytków rolnych, organizacji i intensywnoci produkcji dla gospodarstw do 4 SO (maych) i o wielkoci 25-50 SO. Z bada wynika, e brak jest jednoznacznej odpowiedzi na zawarte w tytule opracowania pytanie. Problem spoeczny dotyczy nie tylko gospodarstw o wielkoci do 4 SO, lecz take czci wikszych gospodarstw o wielkoci 4-15 SO i 15-25 SO. W skali kraju podjta w referacie tematyka odnosi si do okoo 950 tys. gospodarstw rolnych, tj. 66,7% wszystkich gospodarstw rolnych osób fizycznych. W rozdziale trzecim dr Agnieszka Bezat-Jarzbowska i prof. dr hab. Wodzimierz Rembisz odnosz si do implikacji spoeczno-ekonomicznych wynikajcych z cen, rzadkoci i produktywnoci jednego z czynników produkcji rolniczej, tj. ziemi. Autorzy analizuj relacje cen ziemi i jej produktywnoci w odniesieniu do wielkoci zasobów w wybranych krajach europejskich w latach 2007, 2010 i 2013. Z bada wynika, e równolegy i wzajemnie zaleny wzrost ceny i produktywnoci czynnika ziemia jest wyrazem racjonalnej reakcji producentów na jego ubytek. Jest to prawidowo ogólna, uwarunkowana prawami rynku i musi prowadzi do racjonalnych alokacji tego czynnika. Zalenoci te winny znajdowa wyraz w zmianach strukturalnych i spoecznych w rolnictwie i na wsi oraz w regulacjach obrotu ziemi i organizacji rynku ziemi. W rozdziale czwartym dr hab. Agnieszka Wrzochalska na podstawie bada ankietowych prowadzonych na terenie 72 wsi w caej Polsce analizuje przemiany spoeczne zachodzce na obszarach wiejskich. W artykule wzito pod uwag wybrane cechy demograficzne, poziom wyksztacenia ludnoci wiejskiej, zmiany stylu ycia na obszarach wiejskich, aktywno spoeczn mieszkaców wsi, poziom zaufania i autorytety oraz potrzeby mieszkaców wsi. 13.

(76) Z bada wynika, e nastpuje upodabnianie si rodowiska wiejskiego do miejskiego wyraajce si m.in. poprzez znaczcy wzrost poziomu wyksztacenia ludnoci wiejskiej, popraw wyposaenia mieszka oraz wykorzystania infrastruktury IT jako wanego narzdzia pracy, wzrost aktywnoci spoecznej mieszkaców wsi i zaangaowanie w sprawy lokalne oraz polityk. Rozdzia pity, autorstwa dr hab. Barbary Chmielewskiej, powicony zosta problematyce zmiany jakoci ycia na obszarach wiejskich. Badania prowadzono na podstawie wyników europejskiego badania dochodów i warunków ycia (EU-SILC) oraz budetów gospodarstw domowych. Przy ocenie wzito pod uwag dochody, wydatki, sytuacj mieszkaniow, wyposaenie mieszka, infrastruktur otoczenia i ocen subiektywn. Z bada wynika, e w badanym okresie poprawia si sytuacja dochodowa ludnoci wiejskiej i rolniczej oraz relacje dochodowe midzy wsi a miastem, na korzy mieszkaców wsi. W strukturze dochodów gospodarstw domowych wzroso znaczenie dochodów z pracy, a zmniejszyo dochodów z rolnictwa oraz wiadcze spoecznych. Zmniejszyy si take dysproporcje poziomu wydatków midzy wsi a miastem. Nadal gorsze ni w miecie jest wyposaenie mieszka w podstawowe instalacje techniczne (gównie kanalizacyjne i gazowe) oraz nowoczesne dobra trwaego uytkowania (Internet, TV satelitarna i kablowa). Gorsze s warunki infrastruktury technicznej, drogowej i komunikacyjnej, bardziej utrudniony dostp do usug i nowoczesnych technologii. Poprawa jakoci ycia na wsi wymaga przede wszystkim poprawy sytuacji dochodowej mieszkaców wsi oraz szeroko rozumianego zrównowaonego rozwoju obszarów wiejskich. Niezbdna jest poprawa wyposaenia w infrastruktur techniczn, drogow, wodn, kanalizacyjn i gazow, co nie tylko uatwi codzienne ycie, ale przyczyni si do powstania nowych miejsc pracy, gównie w usugach, handlu oraz w maych i rednich przedsibiorstwach. W rozdziale szóstym dr hab. Marcin Gospodarowicz dokonuje oceny spójnoci terytorialnej pod wzgldem spoecznym i gospodarczym gmin w Polsce. Zgodnie z teori gospodarczego rozwoju lokalnego przedmiotem rozwaa jest lokalny wymiar spójnoci. Autor opracowania przyjmuje, e spójno spoeczno-gospodarcza gmin wie si z ich rozwojem spoeczno-gospodarczym, który w duym stopniu wynika ze stanu gospodarki, sytuacji finansowej gminy i rynku pracy. Do obliczenia poziomu spójnoci wykorzysta miar rozwoju Hellwiga. Analiza wyników prowadzona jest z poziomu lokalnego i regionalnego. Autor opracowania dowodzi, e wyodrbnione grupy gmin na skali poziomu spójnoci terytorialnej i spoeczno-gospodarczej wymagaj odrbnej polityki spójnoci, która tworzyaby warunki do lepszego wykorzystania istniejcych i potencjalnych zasobów lokalnych zgodnie ze strategicznymi celami rozwoju. 14.

(77) pastwa i Unii Europejskiej. Obserwacja przemian spoeczno-gospodarczych w ostatnich latach nasuwa jednak wnioski o braku polityki spójnoci, która umoliwiaby wykorzystanie istniejcych zasobów, a jednoczenie stanowiaby czynnik wyrównujcy szanse rozwoju. W rozdziale siódmym dr Justyna Góral w czci na temat patnoci ONW jako instrumentu realizacji celów konkurencyjnych i spoecznych scharakteryzowaa problemy rolnictwa na tych obszarach, cele patnoci kompensacyjnych, dokonaa przegldu literatury na ten temat oraz przedstawia wyniki bada prowadzonych na podstawie danych z Polskiego FADN. Analiza efektów ekonomicznych gospodarstw otrzymujcych patnoci ONW pozwolia na sformuowanie wniosku, e bez patnoci kompensacyjnych mniejsza powierzchnia problemowych UR byaby uytkowana rolniczo, co skutkowaoby wiksz degradacj rodowiska oraz zniszczeniem lokalnych wizi spoecznych. Wiksze byoby take ujemne saldo migracji, których koszty spoeczne, rodowiskowe i ekonomiczne s wysokie. Mimo dopat upadek czci najsabszych gospodarstw, gównie górskich, jest raczej nieunikniony, ale to moe mie pozytywny skutek w postaci poprawy struktury obszarowej i konkurencyjnoci gospodarstw pozostaych. W rozdziale ósmym mgr Jadwiga Drod, mgr Mirosawa Tereszczuk oraz dr in. Robert Mroczek analizuj uwarunkowania spoeczno-ekonomiczne wpywajce na wzrost wydajnoci pracy w polskim przemyle spoywczym na tle krajów Unii Europejskiej. Do analizy wykorzystano dane z lat 2004-2014 w nastpujcych kategoriach: produkcja sprzedana, zasoby pracy, dane makroekonomiczne dotyczce zatrudnienia, ludno, wielko PKB oraz pochodne wska nika wydajnoci pracy. Z przeprowadzonych bada wynika, e w minionej dekadzie Polska zmniejszya dystans wydajnoci pracy w przemyle spoywczym w stosunku do najbardziej rozwinitych krajów UE-15. Nadal istnieje dua rónica (na niekorzy Polski) w wynagrodzeniach pracowników, gdy w 2014 roku przecitne wynagrodzenie byo w Polsce nisze o 25,3 pkt. proc. ni w UE-27/28 i o ponad poow nisze ni w UE-15. Rozdzia dziewity, autorstwa dr hab. in. Marioli Kwasek, zosta powicony zagadnieniom zrównowaonej konsumpcji ywnoci. Autorka przedstawia skal marnotrawstwa ywnoci na wiecie oraz sposoby jego ograniczenia za pomoc zrównowaonej diety. W artykule zawarto definicje ywnoci marnotrawionej i strat ywnoci, podajc jej skal w ujciu wiatowym i europejskim, zdefiniowano bezpieczestwo ywnociowe i wska niki obrazujce zjawisko godu i niedoywienia na wiecie. Z bada wynika, e kluczow dla powstrzymania marnotrawstwa ywnoci jest koncepcja zrównowaonej produkcji i konsumpcji, a jej wizualizacj jest piramida ywieniowa i rodowiskowa. W piramidzie ywieniowej jako najbardziej zalecane do spoycia znajduj. 15.

(78) si warzywa i owoce, a w piramidzie rodowiskowej te wanie produkty umieszczone s na poziomie najniszego oddziaywania na rodowisko. W ograniczeniu marnotrawstwa ywnoci ogromne znaczenie ma take edukacja konsumentów. Monografi koczy rozdzia podsumowujcy na temat konkurencyjnoci gospodarki w kontekcie dziaa polityki spoecznej. Nie ulega wtpliwoci, e we wspóczesnym rozwoju gospodarczym ronie znaczenie ekonomicznie i spoecznie zrównowaonego rozwoju oraz równowagi midzy produkcj i konsumpcj bezpiecznej ywnoci a polityk spoeczn. Przedstawione artykuy przybliaj nam skale wyzwa, prognozuj przeobraenia w zakresie produkcji rolnej, produkcji ywnoci czy zmiany demograficzne. Mimo obszernoci opracowania, zdajemy sobie spraw, e nie udao si wyczerpa listy pyta zwizanych z analizowanym zagadnieniem. Jedno jest jednak pewne – tematyka tej publikacji jest na tyle wana, e uznajemy, i zagadnienia te powinny by przedmiotem dalszych bada, merytorycznych dyskusji, a wnioski powinny by przekazywane spoeczestwu, administracji i politykom. Pozostawiamy zatem sobie moliwo kontynuacji dyskusji na powyszy temat. Szans tak stwarza nam realizowany w latach 2015-2019 przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy program wieloletni pt. „Rolnictwo Polskie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagroenia, propozycje”. Dyskusj na ten temat bdziemy kontynuowa na forum organizowanych przez Instytut seminariów i konferencji naukowych, jak równie w serii wydawniczej Monografie PW. Tym samym zachcamy wszystkich czytelników do ledzenia wyników naszych bada i docieka naukowych, m.in. poprzez stron internetow Instytutu: www.ierigz.waw.pl. 16.

(79) Prof. dr hab. Wojciech Józwiak. . 2 Niewielkie gospodarstwa rolne: problem spoeczny czy gospodarczy? . Abstrakt W artykule poddano analizie gospodarstwa rolne osób fizycznych o wielkoci ekonomicznej do 4 SO (Standard Output) na tle tych o wielkoci 25-50 SO, które objte zostay spisem czstkowym Gównego Urzdu Statystycznego w 2013 roku. W badaniu stwierdzono midzy innymi, e tylko 10,6% tych pierwszych miao due znaczenie dla swych posiadaczy, poniewa dostarczay im ponad poow ich cznych dochodów, natomiast w tych drugich udzia ten wynosi 75,3%. Oszacowano równie na podstawie tych samych materiaów, e gospodarstwa o wielkoci do 4 SO dostarczyy w 2013 roku 5,8% cznej krajowej wartoci produkcji rolniczej, posiaday one 13,1% krajowej powierzchni uytków rolnych i zatrudniay 32,4% osób pracujcych w gospodarstwach osób fizycznych w przeliczeniu na penozatrudnionych. Na tej podstawie sformuowano wniosek, e problem zarysowany w tytule opracowania nie ma natury dychotomicznej: albo – albo. Bardziej jednak jest to problem spoeczny ni li gospodarczy.. 2.1 Wprowadzenie W tytule opracowania jest sformuowanie „niewielkie gospodarstwa rolne”, wic naley zacz od wyjanienia, e wielko gospodarstw rolnych bdzie mierzona w SO (z jzyka angielskiego – Standard Output). Miernik ten informuje o wartoci produkcji rolniczej liczonej w sposób standardowy i jest wyraony w tysicach euro. Jest on sum iloczynów powierzchni upraw poszczególnego rodzaju i liczby zwierzt poszczególnych gatunków oraz odpowiednich jednostkowych wspóczynników. Sowo „standardowy” oznacza, e wspóczynniki te s wielkociami urednionymi dla poszczególnych makroregionów kraju. Zainteresowanie gospodarstwami niewielkimi umyka z naszego pola widzenia, poniewa monitoring FADN w Polsce i w innych krajach unijnych obejmuje tylko gospodarstwa o wielkoci przekraczajcej okrelon granic. W naszym kraju granic t jest 4 SO. Mona sdzi na powyszej podstawie, e gospodarstwa mniejsze nie s traktowane jako podmioty gospodarcze równorzd17.

(80) ne z gospodarstwami rolnymi, a raczej jako byty spoeczne – rodziny prowadzce produkcj rolnicz. Jest w tym zapewne sporo racji, bowiem czerpi one swoje dochody z rónych róde, w tym z prowadzonego gospodarstwa, po to by przede wszystkim zaspokoi potrzeby podstawowe czonków rodziny, a w miar moliwoci take potrzeby dodatkowe. Posiadacze gospodarstw rolnych natomiast koncentruj swoj uwag na kwestiach zwizanych z pomnaaniem dochodu z prowadzonej produkcji, a wic na inwestycjach, kredytach, wdraaniu innowacji, zmianie struktury produkcji itp. Chc oni utrzymywa niezagroon pozycj rynkow gospodarstwa, a w korzystniejszych warunkach móc powiksza posiadany majtek produkcyjny kosztem stanu posiadania tych, które nie sprostay konkurencji. Przegranymi s w wikszoci gospodarstwa mniejsze. Liczby z tabeli 1 potwierdzaj powyszy schemat mylenia. Wiksze gospodarstwa rolne bdce w posiadaniu osób fizycznych s ekspansywne, a przynajmniej ich wikszo, poniewa czna ich liczba wzrastaa w kolejnych latach, podczas gdy liczba mniejszych ulega zmniejszeniu. Problem nie jest nowy i nie odnosi si tylko do Polski. Celem artykuu jest potwierdzenie, czy wspóczenie w Polsce zasadne jest postrzeganie niewielkich gospodarstw rolnych jako problem spoeczny, a nie gospodarczy. Tabela 1. Zmiany liczby gospodarstw rolnycha osób fizycznych rónicych si wielkoci w latach 2010-2013 Wielko gospodarstw w SO Do 4 4-8 8-15 15-25 25-50 50 i wicej Kraj razem/rednio. Liczba gospodarstw w tysicach w roku 2010 2013 758,2 657,5 273,2 260,5 103,8 182,3 111,9 112,1 93,2 107,1 49,8 71,5 1480,2 1391,1. Zmiany liczby gospodarstw w tysicach -100,7 -12,7 -11,5 0,2 13,9 21,7 -89,1. w procentach -13,3 -4,6 -5,9 0,2 14,9 43,6 -6,0b. a. Tabel opracowano z uwzgldnieniem zmiany liczby gospodarstw wywoanej korekt definicji gospodarstwa rolnego w 2013 roku. b rednia waona. ródo: Ustalenia wasne sporzdzone na podstawie opracowania: Charakterystyka gospodarstw rolnych, GUS, Powszechny Spis Rolny 2010, Warszawa 2012, s. 384-385 i opracowania: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r., GUS, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2014, s. 18, 75-76 i 358-359.. Do realizacji zaoonego celu badania wykorzystano gównie wyniki spisu czstkowego gospodarstw rolnych z 2013 roku, poniewa obj on wszystkie krajowe gospodarstwa rolne bdce w posiadaniu osób fizycznych. Wyniki te. 18.

(81) nie zawieraj co prawda informacji o dochodach gospodarstw, ale dostarczaj danych o strukturze dochodów rodzin ich posiadaczy. Analiz objto tylko cz gospodarstw mniejszych. S one reprezentowane przez te o wielkoci do 4 SO, które cechoway si najwikszym tempem ubytku. Przedstawiono je na tle charakterystyki gospodarstw o wielkoci 25-50 SO. Jest to pierwsza z kolei grupa gospodarstw, których liczba wyra nie wzrosa w latach 2010-2013.. 2.2 Niewielkie gospodarstwa rolne w wietle literatury krajowej Wedug opracowania W. Musiaa i T. Wojewodzica [2015] zalety i wady maych oraz duych gospodarstw rolnych zaczy budzi zainteresowanie ekonomistów polskiego pochodzenia w drugiej poowie XIX wieku, kiedy to po uwaszczeniu czci pracowników folwarcznych rodzia si klasa chopska. Nowi posiadacze niewielkich gospodarstw rolnych uczyli si gospodarowa „na swoim” i osigali mierne wyniki produkcyjne oraz ekonomiczne. Dominowa wic pogld o przewadze gospodarstw duych, ziemiaskich. Tez t zaczli po koniec owego wieku podwaa ekonomici powizani z krgami tak zwanych ludoznawców. Uznawali oni, e gospodarowanie w niewielkich gospodarstwach rolnych jest swoist wytwórczoci ludow, a zatem jest ona najkorzystniejsza form gospodarowania. Idea ta zostaa dostrzeona w rodowiskach ziemiaskich. Uznano jednak, e to „skrztna i troskliwa” praca posiadaczy gospodarstw i czonków ich rodzin „na swoim” powoduje, e gospodarstwa niewielkie wykazuj zalety w porównaniu z gospodarstwami ziemiaskimi zatrudniajcymi tylko pracowników najemnych. Za udane uznano jednak gospodarstwa rodzinne redniej wielkoci, które miay wasn si pocigow i dodatkowo zatrudniay pracowników najemnych, a wic bdce form poredni midzy niewielkimi gospodarstwami rodzinnymi a gospodarstwami ziemiaskimi. Za niewielkie zaczto natomiast uznawa te, które korzystay tylko z pracy wasnej posiadacza oraz czonków jego rodziny i korzystay z usug wymagajcych siy pocigowej. Pojawiy si zarazem gosy krytyki wzgldem latyfundiów. Po pierwszej wojnie wiatowej ugruntoway si w odrodzonej Polsce dwa nurty mylenia odnonie zmian struktury agrarnej i przyszoci krajowego rolnictwa. Pierwszy, zwany nurtem postpu gospodarczego, krytycznie ocenia niewielkie gospodarstwa rolne, ich zacofanie technologiczne oraz prymitywn wiedz ich posiadaczy, co powodowao, e gospodarstwa te byy przeszkod w rozwoju i wprowadzaniu postpu w rolnictwie. Drugi nurt, zwany agrarystycznym, podkrela przewagi niewielkich gospodarstw rodzinnych nad gospodarstwami obszarniczymi, a wic duymi, w tym równie ziemiaskimi. Zwolennicy tego nurtu uznawali, e gospodarstwa niewielkie wspiera „jedno dzia19.

(82) ania myli i rki” (te same osoby podejmuj decyzje i realizuj je), s bardziej odporne na sytuacje kryzysowe i lepiej sprawdzaj si w produkcji pracochonnych rodzajów dziaalnoci rolniczej – zwierzcej i ogrodniczej. Nurt agrarystyczny mia dodatkowo zabarwienie narodowe, gdy niektórzy jego przedstawiciele byli przekonani, e gospodarstwa niewielkie s baz ywotnych i twórczych si spoeczestwa. Dokonania dwudziestolecia midzywojennego wskazuj, e ówczesna polityka rolna bya na tyle rozsdna, e wspieraa powstawanie rodzinnych gospodarstw rolnych o wielkoci pozwalajcej efektywnie wykorzysta posiadane dwa konie i dopasowanego do tego rodzaju siy pocigowej urzdzenia oraz maszyny. Oczywicie przy ówczesnej technologii produkcji gospodarstwa takie musiay czciowo korzysta z pracy najemnej. W 1939 roku w krajowym rolnictwie nadal jednak dominoway gospodarstwa niewielkie. W okresie gospodarki centralnie sterowanej problem gospodarstw niewielkich rozwizywano po 1955 roku na zasadzie tak zwanej migracji wahadowej. W rezultacie rzesze osób z rodzin dysponujcych gospodarstwami niewielkimi dojeday pocigami i autobusami do miejskich zakadów pracy, by po przepracowaniu okrelonej liczby godzin powróci do domu. W okresie tym wzroso znaczenie dochodów rodzin posiadaczy gospodarstw pochodzcych ze. róde pozarolniczych. Tylko w latach 1960-1970 przyrost rodków pochodzcych z tego róda zadecydowa w okoo 2/3 o cznym przyrocie poziomu spoycia ludnoci rolniczej [Zegar 2000, s. 70]. Zmiana systemu gospodarczego z nakazowo-rozdzielczego na rynkowy na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku wprowadzia istotne korekty do warunków gospodarowania w rolnictwie. Dla gospodarstw niewielkich znaczenie miao pogorszenie koniunktury i nasilajce si bezrobocie w gospodarce narodowej. Jedynie rodziny z osobami, które zachoway prac poza posiadanym gospodarstwem rolnym znalazy si w sytuacji do korzystnej. W latach 1993-2000 na przykad ich rednie dochody byy nieco wiksze ni dochody rodzin typowo rolniczych [Zegar 2002, s. 65]. Kolejna istotna zmiana warunków gospodarowania zostaa zapocztkowana w 2002 roku. Zacz wtedy funkcjonowa wspófinansowany przez Uni Europejsk program SAPARD, który powikszy krajow pul rodków na rozwój rolnictwa, pozostaej czci gospodarki ywnociowej oraz obszarów wiejskich. rodki te uatwiy proces dostosowywania czci bran przemysu rolno-spoywczego do warunków produkcji, jakie miay nastpi wraz z uzyskaniem przez Polsk czonkostwa w Unii Europejskiej. Tworzyo to przesanki do przyszego wzrostu koniunktury w rolnictwie.. 20.

(83) W 2004 roku gospodarka ywnociowa i obszary wiejskie objte zostay unijnym systemem wsparcia, a rodki przeznaczone na ten cel byy wielokrotnie wiksze od rodków oferowanych w ramach programu SAPARD. Ze rodków tych jednak poszczególne gospodarstwa rolne skorzystay w rónym stopniu. W latach 2004-2010 okoo 4-krotnie wzrosa liczebnie grupa gospodarstw majcych przesanki, by móc osign zdolno konkurowania z gospodarstwami rolnymi innych krajów unijnych. Ich udzia pod koniec tego okresu wynosi okoo 6% ogóu krajowej liczby gospodarstw, a wytwarzay one okoo 23% krajowej wartoci produkcji rolniczej. Oznacza to, e ogromna wikszo gospodarstw krajowych charakteryzowaa si niewielk, a w czci malejc aktywnoci i stosunkowo duym rednim tempem ubytku ich liczby, bo okoo 3,3% rocznie [Józwiak 2013, s. 9]. Co wicej, w latach 2005-2010 nastpi spadek udziau rodzin posiadaczy gospodarstw osób fizycznych, które wikszo swych dochodów czerpay z prowadzonej dziaalnoci rolniczej, wzrós natomiast udzia tych, które wikszo dochodów czerpay z pracy najemnej i prowadzenia dziaalnoci pozarolniczej [Chmielewska 2013, s. 90-92]. Wyjanienie tego zjawiska znajduje si w opracowaniu zbiorowym [Józwiak i in. 2011, s. 36-41]. Rodziny rolnicze czerpice dodatkowe dochody spoza posiadanego gospodarstwa miay niewielkie dochody z prowadzonej produkcji rolniczej. Relacja kwoty tego dochodu z lat 2005-2007 przeliczona na penozatrudnion w posiadanym, gospodarstwie osob z rodziny w stosunku do redniego krajowego wynagrodzenia netto w gospodarce narodowej wynosia bowiem zaledwie 60,6%, natomiast inne dane wskazuj, e w gospodarstwie takim osoba pracujca wykorzystywaa tylko okoo 70% potencjalnego zasobu swego czasu.. 2.3 Gospodarstwa rolne o wielkoci do 4 SO na tle gospodarstw o wielkoci 25-50 SO w 2013 roku Gospodarstwa rolne o wielkoci do 4 SO miay poboczne znaczenie a dla 89-90% rodzin swych posiadaczy (tabela 2). Wikszo z nich czerpaa bowiem ponad poow swych dochodów z pracy poza posiadanym gospodarstwem, emerytur oraz rent i/lub z innych róde.

(84) czne dochody rodzin byy wic zapewne do zrónicowane.. 21.

(85) Tabela 2. Struktura dochodów rodzin posiadaczy gospodarstwach rolnych osób fizycznych rónicych si wielkoci (sytuacja w okresie midzy 2 czerwca 2012 roku a 1 czerwca 2013 roku) Gospodarstwa o wielkoci (SO) Wska niki. Udzia rodzin posiadaczy gospodarstw (%) z dochodami: z dziaalnoci rolniczej, przekraczajcymi poow dochodów cznych z tytuua: - pracy zarobkowej - emerytury lub renty - prowadzenia dziaalnoci pozarolniczej a. Rónica w punktach procentowych w stosunku do gospodarstw 25-50 SO. do 4. 25-50. 10,6. 75,3. -64,7. 59,9 36,7. 16,3 17,0. 43,6 19,7. 17,4. 10,2. 7,2. Udzia z tych tytuów nie sumuje si do 100.. ródo: Ustalenia wasne sporzdzone na podstawie opracowania: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r., GUS, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2014, s. 370-371.. Tylko 10-11% gospodarstw rolnych o wielkoci do 4 SO miao due znaczenie dla swych posiadaczy i ich rodzin, poniewa dostarczay im ponad poow cznych dochodów. Dochody z gospodarstwa rolnego byy jednak niewielkie, na co wskazuje wydajno pracy mierzona wielkoci SO przeliczon na jedn w peni zatrudnion osob. Bya ona blisko siedmiokrotnie mniejsza ni w gospodarstwach o wielkoci 25-50 SO. Dochody czci gospodarstw o wielkoci do 4 SO nie odpowiaday ambicjom posiadaczy gospodarstw i czonkom ich rodzin, a take ich ewentualnym nastpcom i byy zapewne istotn przyczyn rezygnacji z prowadzenia tak maych gospodarstw rolnych. W gospodarstwach o wielkoci 25-50 SO natomiast wydajno pracy gwarantowaa dochody na tyle due, e liczba gospodarstw nie zmniejszaa si, a wyra nie wzrastaa. Istnia szereg przyczyn osigania niewielkich dochodów w gospodarstwach o wielkoci do 4 SO w porównaniu z gospodarstwami sucymi do porówna, a mianowicie: x mniejszy w nich by o okoo 43 pkt. proc. udzia osób kierujcych gospodarstwami z formalnym przygotowaniem zawodowym (tabela 3), co ograniczao efektywno produkcji gospodarstw mniejszych; x ponoszone byy mniejsze o 2/3 nakady pracy i znaczco mniejsze byy zasoby aktywów, gównie ziemi. Brak mechanicznej siy pocigowej i najprawdopodobniej stosownych maszyn w czci z nich by jednak zasadny ze 22.

(86) wzgldu na niedostateczne moliwoci ich opacalnego wykorzystania. Istnienie takich zasobów w pozostaych analizowanych gospodarstwach o wielkoci do 4 SO mogo wic by przejawem nieracjonalnoci poczyna producentów, chyba e zasoby te byy wykorzystywane do wiadczenia usug produkcyjnych w innych niewielkich gospodarstwach rolnych; x ponad omiokrotnie mniejsze zasoby ziemi w gospodarstwach o wielkoci do 4 SO nie przekada si na lepsze wykorzystanie tego czynnika produkcji (tabela 4). Mniejszy o 8,3 pkt. proc. by tu bowiem udzia w uytkach rolnych powierzchni upraw przynoszcych wiksze dochody z jednostki powierzchni (roliny przemysowe, warzywa, truskawki, sady), ale wikszy o ok. 9,9 pkt. proc. udzia uytków rolnych nieprzynoszcych produkcji rolniczej (ugory i uytki w zej „kulturze rolnej”). Tabela 3. Liczba gospodarstw rolnych osób fizycznych rónicych si wielkoci i ich zasoby ziemi, kwalifikacje formalne pracy kierowniczej, nakady pracy i wyposaenie w mechaniczn si pocigow (stan z poowy 2013 roku) Gospodarstwa o wielkoci (SO). Mierniki i wska niki a. rednia wielko gospodarstwa (SO ) Udzia osób z wyksztaceniem rolniczym kierujcych gospodarstwami (%) rednia powierzchnia uytków rolnych gospodarstwa (ha) rednie zatrudnienie w gospodarstwie w przeliczeniu na osoby penozatrudnione Udzia gospodarstw z cignikiem lub cignikami (%). do 4. 25-50. b. 38,1b. Liczby z gospo-darstw 25-50 SO = 100% 5,0. 30,8. 73,5. -42,7c. 2,8. 23,7. 11,8. 0,7. 2,1. 33,3. 42,9. 95,8. -52,9c. 1,9. a. Warto produkcji policzona w sposób standardowy i wyraona w tysicach euro. Wielkoci ustalone szacunkowo. c Rónica wyraona w punktach procentowych. b. ródo: Ustalenia wasne sporzdzone na podstawie opracowania: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r., GUS, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2014, s. 167, 358, 360, 364 i 368.. . 23.

(87) Tabela 4. Struktura (%) wykorzystanie uytków rolnych w gospodarstwach osób fizycznych rónicych si wielkoci (stan z poowy 2013 roku). Mierniki i wska niki Powierzchnia obsiana w tym: - zboa - ziemniaki - roliny przemysowe - warzywa gruntowe i truskawki - inne zasiewy, w tym roliny pastewne Uprawy trwae, w tym sady Ogródki przydomowe

(88) ki i pastwiska trwae Ugory Inne nieuprawiane uytki Razem uytki rolne. Gospodarstwa o wielkoci (SO) do 4. 25-50. 53,9. 70,5. Rónica w punktach procentowych w stosunku do gospodarstw 25-50 SO -16,6. 46,3 1,9 1,3 1,5. 49,0 2,6 6,9 1,7. -2,7 -0,7 -5,6 -0,2. 2,9 1,4 0,8 32,8 7,5 5,0 100,0. 10,3 3,9 0,1 26,9 2,1 0,4 100,0. -7,4 -2,5 0,7 5,9 5,4 4,6 X. ródo: Ustalenia wasne sporzdzone na podstawie opracowania: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r., GUS, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2014, s. 364-367.. x ograniczony by zakres stosowania dziaa powikszajcych pozyskiwan warto dodan, o czym informuje wikszy o okoo 50 pkt. proc. udzia gospodarstw o wielkoci do 4 SO, które specjalizoway si w produkcji rolinnej (tabela 5). Polegao to na sprzeday surowców pochodzenia rolinnego zamiast ich przetworzenia w gospodarstwie w ramach produkcji zwierzcej; x prawie trzykrotnie wiksza bya pracochonno produkcji, bdca pochodn braku technicznych rodków produkcji substytuujcych prac. Oznacza to, e w gospodarstwach o wielkoci do 4 SO dominowaa praca wykonywana z uyciem prostych narzdzi, a korzystanie z usug miao niewielki zakres; x o blisko 50 pkt. proc. mniejszy by udzia gospodarstw stosujcych nawozy naturalne pochodzenia zwierzcego, co gospodarstwa bez takiego nawoenia naraao na spadek yznoci gleb; x mniejszy o okoo 33 pkt. proc. by udzia gospodarstw stosujcych nawozy mineralne i wapnowanie gleb, czyli dwóch istotnych czynników powikszajcych rozmiary pozyskiwanej produkcji rolinnej. W sytuacjach kracowych miao wic miejsce kontynuowanie, a moe nawet powrót do na poy naturalnej technologii produkcji stosowanej nagminnie w gospodarstwach osób fizycznych w naszym kraju jeszcze przed rokiem 1950;. 24.

(89) x liczbowym podsumowaniem tego, co powiedziano wczeniej o wykorzystaniu bardzo maej powierzchni uytków rolnych gospodarstw niewielkich jest wielko wska nika produktywnoci ziemi mierzonego wielkoci SO przeliczon na 1 ha uytków rolnych. Wynosi on zaledwie 42,2% wielkoci analogicznie liczonego wska nika obliczonego dla gospodarstw sucych do porówna. Tabela 5. Organizacja i intensywno produkcji w gospodarstwach rolnych osób fizycznych rónicych si wielkoci (stan z poowy 2013 roku). Wska niki redni udzia gospodarstw z produkcj: specjalistyczn (%) - w tym: rolinn zwierzc wielostronn rednie zatrudnienie w przeliczeniu na 1 SO (godz.) redni udzia gospodarstw stosujcych nawozy naturalne (%) redni udzia gospodarstw stosujcych nawozy mineralne i wapnowanie gleby (%) a Rónica wyraona w procentach.. Gospodarstwa o wielkoci (SO). Rónica w punktach procentowych w stosunku do gospodarstw 25-50 SO. do 4. 25-50. 78,0 72,3 5,7 22,0. 52,4 22,2 30,2 47,6. 25,6 50,1 -24,5 -25,8. 530. 188. 281,9a. 28,5. 76,6. -48,1. 58,6. 91,7. -33,1. ródo: Ustalenia wasne sporzdzone na podstawie opracowania: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r., GUS, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2014 r., s. 358 i 368.. . 2.4 Podsumowanie W Polsce producenci rolni przekazuj posiadane gospodarstwo rolne nastpcy, o ile takowy si znajdzie. Dua cz gospodarstw przekazywanych ma niewielkie zasoby aktywów i niewielkie rozmiary produkcji, wic nosz miano gospodarstw niewielkich. Maj natomiast relatywnie due zasoby pracy. Czy w tej sytuacji nastpcy mog zdecydowa, e chc by producentami i y ze swoimi rodzinami z dochodów z gospodarstwa? Z przedstawionej analizy wynika, e decyzji takiej zdecydowana ich wikszo nie podejmuje. Poszukuj natomiast aktywnie dochodów z innych róde i znajduj je. Wskazuje to, e dochody z gospodarstwa nie zaspokajaj ich aspiracji. 25.

(90) Mniejszy udzia w cznych dochodach rodzin rolniczych dochodów z gospodarstwa ogranicza nie tylko zainteresowanie modernizacj i powikszaniem wartoci aktywów gospodarstwa, ale nawet prowadzeniem produkcji rolniczej w taki sposób, by powiksza warto produkcji dodanej. Poza tym okoo 69% osób kierujcych gospodarstwami niewielkimi nie posiada formalnego przygotowania zawodowego i jest to sytuacja gorsza o kilkadziesit pkt. proc. ni w porównywanych gospodarstwach wikszych. Nie jest odkryciem stwierdzenie, e osoby bez stosownych kwalifikacji maj ograniczon wiedz o tym, co naley zrobi, by poprawi sytuacj dochodow posiadanego gospodarstwa. Problem niewielkich gospodarstw to nie tylko kwestia motywacji ich posiadaczy i posiadanej przez nich wiedzy, ale take problem niedostatku wolnego kapitau i moliwoci skorzystania z kredytu. Wykorzystane materiay empiryczne nie pozwoliy jednak wykaza, czy jaka cz lepiej przygotowanych zawodowo posiadaczy analizowanych niewielkich gospodarstw rolnych nie zdecydowaa si modernizowa posiadane gospodarstwa i powiksza je, by stay si dla nich gównym ródem rodków utrzymania, a jeli tak byo, to ilu odnioso sukces. Wspomniano wczeniej, e celem referatu jest potwierdzenie, czy wspóczenie w Polsce zasadne jest postrzeganie niewielkich gospodarstw rolnych jako problemu spoecznego, a nie gospodarczego. Z przedstawionej analizy wynika jednake, e problem nie ma natury dychotomicznej: albo – albo. Bardziej jednak jest to problem spoeczny ni li gospodarczy. Konstatacj t potwierdzaj ponisze liczby. Oszacowano na podstawie wykorzystanych materiaów, e gospodarstwa o wielkoci do 4 SO dostarczyy w 2013 roku 5,8% cznej krajowej wartoci produkcji rolniczej, posiaday one 13,1% krajowej powierzchni uytków rolnych i zatrudniay 32,4% osób w przeliczeniu na penozatrudnionych w stosunku do penozatrudnionych w caym rolnictwie krajowym. Naley wic powtórzy raz jeszcze: niewielkie gospodarstwa rolne wspóczenie to gównie problem spoeczny, a w znacznie mniejszym gospodarczy. Naley dla porzdku doda, e spostrzeenie to nie dotyczy tylko gospodarstw o wielkoci do 4 SO, lecz take tych o wielkoci 4-15 SO, cho w mniejszym nateniu. W sumie w skali kraju podjta w artykule tematyka odnosia si wic do okoo 1100 tys. gospodarstw rolnych, tj. 79,1% wszystkich gospodarstw rolnych bdcych w posiadaniu osób fizycznych.. 26.

(91) Bibliografia 1. Chmielewska B., Ekonomiczno-spoeczna sytuacja gospodarstw domowych rolników po akcesji Polski do Unii Europejskiej, Studia i Monografie, nr 158, IERiGZ- PIB, Warszawa 2013. 2. Józwiak W., Chmielewska B., Karwat-Wo niak B, Niewgowska G., Stan obecny gospodarstw maotowarowych, [w:] pr. zbior. pod red. A. Skaryskiej, Gospodarstwa maotowarowe przed nowym okresem planistycznorozliczeniowym Unii Europejskiej, IERiG -PIB, Warszawa 2011. 3. Józwiak W., Warunki gospodarowania oraz zmiany zachodzce w rolnictwie w latach 1989-2010, [w:] Zmiany zachodzce w gospodarstwach rolnych w latach 2002-2010, red. nauk. W. Józwiak i W. Zitara, GUS, Powszechny Spis Rolny 2010, Warszawa 2013. 4. Musia W., Wojewodzic T., Teoria drobnej wasnoci ziemskiej w literaturze naukowej dwudziestolecia midzywojennego, Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych, nr 1, Uniwersytet Rolniczy, Kraków, 2015. 5. Zegar J.S., Dochody ludnoci chopskiej, projekt badawczy 1 HO2F 009 17, IERiG , Warszawa 2000. 6. Zegar J.S., Dochody rolników indywidualnych, [w:] Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnociowej w 2001 roku, red. A. Wo, IERiG , Warszawa 2002. . . 27.

(92) Dr Agnieszka Bezat-Jarzbowska, prof. dr hab. Wodzimierz Rembisz. 3 Relacje cen, rzadkoci i produktywnoci czynnika ziemi – implikacje spoeczno-ekonomiczne Abstrakt W pracy po pierwsze podejmujemy kwesti ceny i produktywnoci czynnika ziemi, w aspekcie jego rzadkoci, nawizujc do podstawowych praw rynkowych. Przyjmujemy pierwsz hipotez, i zasadnicz prawidowoci jest pewna relacja substytucyjna midzy wielkoci zasobu ziemi uytkowanej w rolnictwie oraz cen i produktywnoci tego czynnika. Oznacza to, co zakadamy, i zmiany te kompensuj si. Po wtóre pokazujemy kwesti produktywnoci czynnika ziemia w aspekcie jego ceny. Przyjmujemy drug hipotez, e wystpuje pozytywny zwizek midzy cen a produktywnoci tego czynnika. Hipotezy te odnosimy do rolnictwa wybranych krajów UE.. 3.1 Wprowadzenie Czynnik ziemia jest specyficznym rodkiem produkcji, co wyrónia ekonomik rolnictwa w ramach ekonomii. Ma to te wpyw na ujmowanie mechanizmu rynku tego czynnika, który funkcjonuje wprawdzie wedug ogólnych praw rynkowych, ale z uwzgldnieniem tej specyfiki. Ta specyfika czynnika produkcji ziemia to jego nieodzowno w produkcji, brak mobilnoci6 w sensie przestrzennym, a take charakter czynnika oywionego7. Z prawami rynkowymi, w tym teorii rynku czynnika ziemia, wie si zaleno rzadkoci tego czynnika i jego ceny. Z tym wie si to, e czynnik ziemia to pewien warunek ograniczajcy dla maksymalizacji produktywnoci pozostaych czynników wytwórczych, tj. pracy i kapitau, jeli podstaw jest trójczynnikowa funkcja produkcji. W sensie wyboru producenta rolnego czynnik ziemia jako zmienna okrela warunkow funkcj maksymalizacji dochodu. Podejmowane kwestie ujmujemy wpierw analitycznie, nastpnie ilustrujemy dla dowodu empirycznie. Odnosimy to do skali sektorowej, tj. do danych 6. Oczywicie w sensie ekonomicznym taka mobilno wystpuje gównie midzy producentami (ale te midzy kierunkami produkcji), nastpuje bowiem proces koncentracji i zmian strukturalnych. 7 W teorii ekonomii niekiedy czynnik pracy i czciowo czynnik ziemi traktuje si inaczej ni czynniki „nieoywione” w sumie jako czynniki materialne [Przeworski 2003]. 28.

(93) zagregowanych dla rolnictwa poszczególnych krajów UE korzystajc z danych dostpnych w EUROSTAT. Zakres czasowy i przedmiotowy wykorzystany w opracowaniu determinowany by dostpnoci danych empirycznych w publicznych bazach danych.. 3.2 Cena czynnika ziemi a jego rzadko Mona przyj, i zgodnie z podstawowym prawem rynku zwizanym ze stopniem rzadkoci8, cena tego czynnika, temu prawu podlega9. Czyli w ujciu analitycznym : cZ. 1 Zt. (1). 1 ) Zt. (2). lub funkcyjnym: cZ. f(. gdzie: Zt – zasób (stopie jego rzadkoci) czynnika ziemia, cZt. – cena czynnika ziemia.. To ujcie jest te prostym modelem ceny czynnika ziemia. Moemy go literalnie uj graficznie jak na rysunku 1 (implicite dla danego poziomu popytu na ten czynnik, co wynika z danej produkcji). . 8. Znan ogóln prawidowoci zwizan z tym prawem jest to, e cena danego dobra (produktu, czynnika) zaley od stopnia jego rzadkoci, gdzie cena jest funkcj stopnia rzadkoci, 1 , gdzie: p n – cena czynnika, y n – poda produktu, czynnika (stopie jego czyli: p n yn rzadkoci). 9 W znanym modelu rozwoju Todaro (1997), analizujc zmiany technik wytwarzania w krajach na rónym etapie rozwoju, jako podstaw przyjmowa cen danego czynnika, która wyraaa jego stopie rzadkoci. 29.

(94) Rysunek 1. Hipotetyczna zaleno ceny i wielkoci zasobu czynnika ziemi. c Zt. Zt ródo: opracowanie wasne.. Zgodnie z powyszym ujciem cena czynnika ziemia jest niejako funkcj stopnia jego rzadkoci. Zaleno jest wiec oczywista, ma charakter zwizku substytucyjnego. Zmniejszenie zasobu czynnika ziemia, czynnik bardziej rzadki w sensie ilociowym, to jego wysza cena i odwrotnie10. W tym wyraa si sens tej analizy.11 Zaznaczamy, i nie prowadzimy tu analizy rynku czynnika ziemia w adnym aspekcie, np. uregulowa prawno-instytucjonalnych czy innych mikkich uwarunkowa, np. ceny tego czynnika. Interesuje nas tylko ta relacja ceny i zasobu. Jak wida na poniszej wizualizacji (rys. 2), we wszystkich powoywanych krajach mona obserwowa stopniowy ubytek zasobów czynnika ziemia uytkowanego w rolnictwie. Ubytek wielkoci zasobów tego czynnika nie jest zaskoczeniem, natomiast skala ju tak, jest ona relatywnie niewielka, czy wrcz nieznaczca. Oczywicie, temu ubytkowi wielkoci zasobów czynnika ziemia towarzyszy wzrost ceny czynnika ziemi, w jednych wikszy, w drugich mniejszy (rys. 3). Niemniej jednak ronie cena tego czynnika dugookresowo niezalenie od krótko- czy redniookresowych frykcji. Ubywa bowiem tego czynnika w sensie bezwzgldnym i wzgldnym (stosunku do innych czynników – co jest obrazowane np. za pomoc trójkta równobocznego) [Rembisz, Floriaczyk 2014]. 10. Zaleno moe jednak by i odwrotna, ale odnosi si moe do poday, w istocie alokacyjnego zastosowania czynnika ziemia pod poszczególne kierunki produkcji rolinnej, co zwizane jest, np. elastycznoci alokacyjn poday ze wzgldu na zmiany opacalnoci poszczególnych kierunków produkcji (lub ze wzgldu na zmiany relacji cen midzy tymi kierunkami). 11 Jak pokaemy dalej implicite klamr czc jest tu produktywno czynnika ziemia. Ta produktywno ma zwizek zarówno z wielkoci zasobów, jak i z cen czynnika ziemia. Niejako warunkuje zmiany wielkoci uytkowania czynnika ziemia w rolnictwie oraz fundamentalnie ley u podstaw jego ceny. 30.

(95) Rysunek 2. Wielko zasobów czynnika ziemia uytkowanego w rolnictwie (w mln ha) w wybranych pastwach UE 30 Czechy 25. Dania Hiszpania. 20. Litwa Holandia. 15. Sowacja 10. Finalandia Szwecja. 5. Wielka Brytania 0. Polska 2005. 2007. 2010. 2013. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT-u. Rysunek 3. Ceny czynnika ziemia w rolnictwie (w tys. euro) w wybranych pastwach UE 60 Czechy 50. Dania Hiszpania. 40. Litwa Holandia. 30. Sowacja 20. Finlandia Szwecja. 10. Wielka Brytania Polska. 0 2005. 2007. 2008. 2010. 2013. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT-u.. Oczywicie wiadomo, i na cen oddziauj te i inne uwarunkowania, jednake nie zmienia to istoty analizowanej zalenoci substytucyjnej. Na przykad, na powyszych rysunkach wida wysokie zrónicowanie co do poziomu ceny tego czynnika midzy tymi krajami. To atwo mona skojarzy ze zrónicowaniem w poziomie PKB per capita (a wic de facto zrónicowan konkurencj o zastosowanie tego czynnika w alternatywnych pozarolniczych kierunkach, co objaniane jest w powoywanych modelach, a wie si z poziomem rozwoju gospodarczego) oraz – z bdc przedmiotem naszej uwagi – produktywnoci tego czynnika.. 31.

(96) Te pokazane powyej empirycznie tendencje co do poziomu ceny i wielkoci zasobu czynnika mona pokaza jako relacje wzajemne. Jest to bezporednie nawizanie do wyjciowej formuy analitycznej. Przykadowo dla Polski ta relacja ceny i zasobu czynnika ziemia ukadaa si jak na poniszym rysunku. Wyra nie wida relacj wzajemn wyszej ceny czynnika ziemia oraz mniejszego zasobu tego czynnika uytkowanego w rolnictwie. Trudno tego by nie uzna za zwizek przyczynowo-skutkowy. Wspóczynnik korelacji midzy tymi dwiema analizowanymi zmiennymi jest ujemny i wynosi -0,62. Wskazuje to na do siln odwrotn zaleno midzy cen ziemi a powierzchni uytków rolnych, a wic – na zwizek substytucyjny. Jest to nawizanie do pierwszej hipotezy. Rysunek 4. Relacja ceny i wielkoci zasobu czynnika ziemia w Polsce w latach 2005-2013 17. 8000. 16. 7000 6000. 15. 5000. 14. 4000 13. 3000. 12. 2000. 11. 1000 0. 10 2005. 2006. 2007. 2010. pow. uytków rolnych (w mln ha). 2013. ceny ziemi (w Euro). ródo: opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT-u.. Dowodzony zwizek substytucyjny winien te wynika z porównania stóp (temp) wzrostu (ubytku) wielkoci zasobów czynnika ziemia oraz temp zmian (wzrostu) jego ceny. Przeksztacajc zatem wyjciow formu, po jej zlogarytmowaniu, i obliczeniu pochodnych wzgldem czasu, w stopy wzrostu mamy: rcZ. rZt. gdzie: rcZ. wcZ 1 – stopa zmian ceny czynnika ziemia wzgldem czasu, wt cZ. rZt. . wZt 1 – stopa zmian zasobu czynnika ziemia wzgldem czasu. wt Zt 32. (3).

(97) U Udao si uchwyci waciw wy wymiaar relacji stop s zmiann ceny czzynnika ziemiaa i zmian wielkoci jego zaasobów: rcZ / rZt 1 . Ukadaj U ssi one zgodnie z z przyjjtymi zaoeniami i zgodniee ze prawiidowociaami rozpooznanymi w ekonomicee rolnictw wa (na przy ykadzie P Polski, rys.. 5). R Rysunek 5. Relacje teempa zmian n ceny i wieelkoci zaso obów czynnnika ziemia a wP Polsce (t-1=100) 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0.0 -0.1 2006. 2007. 2010. 2013. zmianaa ceny ziem mi (n-1=100)) zmianaa pow. uytkków rolnych (n-1=100) ródo: opracowannie wasne.. Z Zasadniczz jednak kwesti, zzgodnie z wyjciow wym ujcieem anality ycznym i pokazzan ilustrracj grafiiczn, jestt wystpow wanie zaleenoci hip ipotetyczn nej midzy cenn i zasobbem czynn nika ziemiia przedstaawionej na rys. 1. T T relacj zweryfikujem my empiryycznie dlaa wybranyych pastw w UE. Tee obserwaacje pokazzane na poniszych rysuunkach pottwierdzaj zasadno przyjttego ujciaa dobrze odwzoo rowujcego rzecczywiste procesy p (ryysunki 6-8 8). Ryssunek 6. Reelacja cenyy i wielkocci zasobu czzynnika zieemia w analizowany a ych krajacch w 2007 roku. nie wasne na n podstawiie danych EUROSTATX E ródo: opracowan. 33.

(98) Rysunek 7. Relacja ceny i obszzaru czynniika ziemia w analizowany a ych krajacch w 2010 roku. ródo: opracowannie wasne na n podstawiie danych EUROSTATE -u.. Rysunek 8. Relacja ceny i obszzaru czynniika ziemia a ych krajacch w 2013 roku w analizowany. ródo: opracowannie wasne na n podstawiie danych EUROSTATE -u.. P Pokazana krzywa, czzyli obwieednia z dan nych empiirycznych,, ukada sii zgodnie z zaoeniem m przyjtym m w ujciuu analityczznym i hipotetycznym m obrysie.. Wskazuje to, zgodnie z zaoonaa hipotez, na zwizeek substytu ucyjny midzy cen czynnika a w wielkoci jego zaso obu (stopnniem rzadk koci). Wikszym zaasobom czzynnika ziemia odpowiadda nisza jego cena i odwrotniie, a wacciwie przedde wszystk kim od34.

(99) wrotnie, mniejszym zasobom odpowiada wysza cena tego czynnika. Ilustrowane jest to dla danych analizowanych krajów oraz ma charakter relatywny, ale ma znamiona trwaej prawidowoci. Znane jest te z modeli Hayamii–Ruttana i Mundlaka [Mudnlak 2000]. Odnosi si to te, jak mona zakada, do skali krajowej (sektorowej) i lokalnej czy regionalnej. Jest to równie zgodne z akceptowan na gruncie racjonalnego mylenia zalenoci oraz podstawowym prawem rynku. Ta pokazana wyej substytucyjna relacja ceny i zasobu czynnika ziemia jest oczywicie zwizana z dugookresowym ubytkiem wielkoci zasobu i wynikajcego std wzrostu ceny czynnika ziemia. Pomijalimy tu wpyw wzrostu produktywnoci czynnika ziemi na t cen, co jest przedmiotem naszej uwagi w dalszej czci artykuu, tu to ródo wzrostu ceny czynnika ziemi przyjmujemy na zasadzie ceteris paribus. Zanim do tego przejdziemy, pokaemy zaleno, jak zakadamy, substytucyjn midzy zasobem a produktywnoci czynnika ziemia, co te jest nawizaniem do pierwszej hipotezy.. 3.3 Produktywno i wielkoci zasobu czynnika ziemia12 Tak jak w relacji zasób i cena czynnika ziemia, take w relacji zasób czynnika ziemia i jego produktywno wystpuj, zgodnie z przyjt hipotez – pokazane dalej – zalenoci substytucyjne. Jest to zilustrowane empirycznie dla rolnictwa wybranych krajów UE. Wspóln podstaw tej i poprzedniej analizy jest stopie rzadkoci tego czynnika. W szczególnoci zaznaczamy, e ubytek jego zasobu uytkowanego w rolnictwie prowadzi do wzrostu ceny i produktywnoci13. Nie analizujemy tu innych czynników wzrostu produktywnoci czynnika ziemi wie si przede wszystkim z intensywnoci nakadów pozostaych czynników i postpu14 przyjmujc to na zasadzie ceteris paribus. 12. Zaleno t opracowano i szczegóowo przedstawiono w ramach wystpienia podczas XIII Midzynarodowej Konferencji Naukowej, pt. „Globalne problemy rolnictwa i gospodarki ywnociowej”. 13 Zalenoci w sensie przyczynowo-skutkowym mog tu by obustronne, czego nie analizujemy. 14 Produktywno czynnika ziemia i róda jego wzrostu mona rozpatrywa w rónych ujciach i na rónych poziomach uogólnienia. Mona to rozpatrywa na poziomie ekonomiki produkcji w ujciu inynierskim, np. plony rzepaku a plony yta czyli struktury produkcji, intensywnoci nakadów jako róda wzrostu – rodzaj orki, nawozów, podozmian, stosunki wodne, itd., oraz postp biologiczno-rolniczy, zootechniczny, itp. Mona te to rozpatrywa na wyszym poziomie abstrakcji i uogólnienia w ekonomice rolnictwa w kontekcie teorii intensyfikacji, czyli mamy, e produktywno czynnika ziemia ronie wraz z intensywnoci nakadów pozostaych czynników. Mona to rozpatrywa w kontekcie funkcji celu producenta i funkcji produkcji, teorii czynników produkcji, trendów sekularnych, polityki rolnej, itp. Tu rozpatrujemy to w kontekcie podstawowego prawa rynkowego i zwizku ceny czynnika z jego produktywnoci, czego fundamentem jest funkcja celu producenta rolnego dla danych relacji czynnikowych. 35.

(100) Z Zaleno midzy rzadkocii zasobów w czynnik ka ziemia i produk ktywnoci teggo czynnika opisujeemy formuu:. ggdzie: q – produkktywno czynnika ziemia, Zt – wielkko zasobu czynnikka ziemia, a – staa, np. jednosstkowy pooziom produkcji lub b jedno. Z tej zaleenoci wynika, i spadek wielkoci w zasobów z czynnika ziemia i wzrosst produkttywnoci s midzyy sob w okrelonejj relacji cczy zwizk ku substytucyyjnym. Naa tej relacjji w duej mierze op pieray si klasycznne dla eko onomiki rolnictw twa modele objaniajce istoot zalen noci ekonomicznoo-produkcy yjnych, wspom mniane wyyej modele Hayam mi–Ruttanaa (1985) i porednioo inne np. Lewisa, Schhultza, Toodaro czy Kuznetsaa. Z tym te t wizaa si teorria intensy yfikacji rolnictw twa, wynikkajca zreeszt z tyych modelli teoretyccznych. W nawizaaniu do tego doorobku suubstytucyjn ny zwizeek produkttywnoci i wielkocci zasobu czynnic ka ziem mia monaa uj w nastpujcy n ym hipoteetycznym wykresie (rys. 9). Rysunek 9. Produkttywno czyynnika ziem mia w stosu unku do jeggo ubytku dlla okrelon nego poziom mu produkccji. ródo: [Bezat-Jarrzbowska i Rembisz, 22015].. 36.