Rocz. AR Pozn. CCCLXXXIII, Ogrodn. 41: 17-21
© Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2007 PL ISSN 0137-1738
PRZEMYSŁAW BĄBELEWSKI
ROZMIESZCZENIE STANOWISK BOŻODRZEWU GRUCZOŁKOWATEGO (AILANTHUS ALTISSIMA (MILL.) SWINGLE)
WE WROCŁAWIU W ZALEŻNOŚCI OD SPOSOBU UŻYTKOWANIA TERENU
Z Katedry Ogrodnictwa
Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu
ABSTRACT. In the years 1998-2001 in the area of Wrocław there were recorded 647 locations with 2025 trees-of-heaven. Their location distribution in Wrocław area did not directly depend on the way and intensity the land was used, nor the type of the building structure. The highest number of Ailan- thus locations featured the zone of compact housing and the lowest one in the green urban area.
Key words: tree-of-heaven, land use zones, type of building
Wstęp
Miasto jako układ ekologiczny jest rozpatrywane w trzech zasadniczych wymiarach:
historycznym, strukturalnym i funkcjonalnym. Do najważniejszych i najszybciej rozwi- jających się działów należą zagadnienia dotyczące organizacji ekosfery miasta, zwłasz- cza składu i struktury szaty roślinnej. Kształtowanie szaty roślinnej miasta jest prowa- dzone w różnych skalach przestrzennych na poziomie florystycznym i fitocenotycznym (Jackowiak 1993). Pod względem kartowania biotopów najbardziej zaawansowane są prace na terenie Niemiec. Sprzyjało temu wczesne uznanie zasady, że wiedza o wystę- pujących na obszarach zurbanizowanych biotopach oraz ich składzie gatunkowym po- winna być podstawą kształtowania krajobrazu miast (Kowarik 1983, Sukopp 1978).
Podstawą doboru metod i problemów badawczych związanych z rozmieszczeniem ga- tunków oraz strukturą przestrzenną flory są dostępne źródła kartograficzne z obszaru Europy Środkowej, np. mapa rozmieszczenia stanowisk dzięgla litwora – Angelica archangelica L. (Jackowiak i Grabherr 1998). We Wrocławiu opracowano występo- wanie stanowisk powojnika pnącego oraz wpływ ekosystemu miejskiego na ich roz-
mieszczenie (Czekalski i Kidawska 2003). Celem pracy było zbadanie rozmieszczenia stanowisk bożodrzewu gruczołkowatego we Wrocławiu w zależności od sposobu użyt- kowania terenu. W badaniach posłużono się metodą kartowania miasta.
Materiał i metody
Badania prowadzono w latach 1998-2001. Pierwszym etapem było wykonanie spisu wszystkich stanowisk bożodrzewu gruczołkowatego występujących w granicach admi- nistracyjnych Wrocławia. Jako stanowisko traktowano teren wyraźnie wyodrębniony, mający dokładną lokalizację i własną nazwę, np. adres. Kartowanie bożodrzewu wyko- nano techniką rastrową, tzn. wyznaczono podstawowe pole badawcze w kształcie kwa- dratu o wymiarach 1000 × 1000 m. Liczba pól badawczych odpowiadających po- wierzchni Wrocławia wynosiła 324. Określono częstość występowania bożodrzewu w podstawowym polu badawczym. Przy opisie stanowiska określono także jego lokali- zację na tle użytkowania terenu i typu zabudowy. Rozmieszczenie stref użytkowania przestrzeni na terenie Wrocławia zgeneralizowane w sieci kwadratów o powierzchni 1 km2 ilustruje rycina 1 (Szymanowski 2002).
Wyniki i dyskusja
Przez kartowanie flory roślin naczyniowych spontanicznie występujących na tere- nach zurbanizowanych realizuje się cele naukowe i praktyczne, np. tworzy się doku- mentację zasobów gatunkowych flory będącej pod wpływem antropopresji, rejestruje się zubożenie flory lub pojawienie się w niej nowych elementów i zmiany w rozmiesz- czeniu gatunków. Metoda kartowania pozwala na wskazanie terenów o najsilniej zmie- nionych warunkach biotycznych i abiotycznych (Jackowiak 1993, Sudnik-Wójcikow- ska 1998).
W latach 1998-2001 na terenie Wrocławia zlokalizowano 647 stanowisk bożodrze- wu gruczołkowatego. Znajdowały się one na różnych siedliskach. Większość stanowisk (255) było zlokalizowanych w strefie 2. Jest to strefa zwartej zabudowy mieszkaniowej, do pięciu kondygnacji. Mieściło się w niej 39% wszystkich stanowisk bożodrzewu.
Następną strefą, gdzie zlokalizowano 188 stanowisk, były tereny usługowe, przemy- słowe i kolejowe (strefa 5). W strefie tej znajdowało się 29% stanowisk. Trzecią strefą o dużej liczbie stanowisk bożodrzewu (117, czyli 18%) była 5-10-kondygnacyjna zabu- dowa mieszkaniowa (strefa 4). W zabudowie mieszkaniowej luźnej (strefa 3) znajdowa- ło się 57 (9%) stanowisk. Strefa o najmniejszej liczbie stanowisk to tereny zieleni miej- skiej, lasy, parki (strefa 1), znajdowało się tam 31 (5%) stanowisk. Z analizy porów- nawczej kartogramów (ryc. 1) wynika, że w latach 1998-2001 rozmieszczenie stano- wisk bożodrzewu gruczołkowatego we Wrocławiu nie zależało bezpośrednio od sposo- bu intensywności użytkowania przestrzeni oraz struktury zabudowy. Najwięcej podsta- wowych pól, czyli 24, należało do strefy terenów usługowych, przemysłowych oraz kolejowych, a do strefy o zabudowie mieszkaniowej zwartej zaliczono 12 kwadratów.
W strefie 1, 3 i 4 zarejestrowano odpowiednio 11, sześć i pięć kwadratów. Najrzadziej,
– tereny zieleni, – zabudowa mieszkaniowa zwarta do pięciu kondygnacji, o dużej intensywno- ści, – zabudowa mieszkaniowa luźna do pięciu kondygnacji, – zabudowa mieszkaniowa 5-10- -kondygnacyjna, – tereny usługowe, przemysłowe i kolejowe
Liczba stanowisk w kwadracie: od 1 do 10, od 11 do 20, od 21 do 30, od 31 do 40, od 41 do 50, od 51 do 55
– green area, – low-rise (up to 5-storey high), high-density residential zone, – low-rise (up ton 5-storey high), low-density residential zone, – high-rise (over 5-storey high) residential zone,
– commercial, industrial and railway areas.
Number of locations in a square: from 1 to 10, from 11 to 20, from 21 to 30, from 31 to 40, from 41 to 50, from 51 to 55.
Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk bożodrzewu gruczołkowatego we Wrocławiu według stref użytkowania terenu i zabudowy
Fig. 1. Distribution of tree-of-heaven in Wrocław by land use zones and type of buildings
tj. w sześciu i pięciu kwadratach, spotykano bożodrzew w strefie zabudowy mieszka- niowej 5-kondygnacyjnej oraz w strefie 4. zabudowy mieszkaniowej 5-10-kondygna- cyjnej. Badania nad składem roślinności w miastach są istotne, ponieważ powiązanie ekologiczne wynika z funkcji roślinności w ekosystemie miasta oraz miejsca i roli, jaką odgrywa w nim człowiek. Do grupy gatunków, które w warunkach działania całego kompleksu czynników antropogenicznych nie tylko są w stanie przetrwać, ale często dominują ilościowo, lub też właśnie w tych warunkach znajdują dla siebie najbardziej odpowiednie siedliska, należy bożodrzew gruczołkowaty. Ponieważ rozprzestrzenia się samoistnie w obrębie zwartej zabudowy mieszkaniowej, uznano go za gatunek urbano- filny, czyli silnie związany z centrum miasta. Świadczy o tym największe zagęszczenie jego stanowisk na obszarze zwartej zabudowy. Występowanie bożodrzewu gruczołko- watego na terenie Wrocławia pokrywało się z obszarem o podwyższonej o kilka stopni temperaturze powietrza, określanej terminem miejskiej wyspy cieplnej, lub było do niego zbliżone. Czynnik termiczny miał istotny wpływ na rozmieszczenie tego gatunku na terenie miasta (Bąbelewski i Czekalski 2005). Bożodrzew gruczołkowaty zajmował
46 z 324 pól badawczych, czyli 14,9% powierzchni Wrocławia. W podstawowym polu badawczym znajdowało się od 1 do 10 stanowisk; odnotowano 29 takich pól. Zareje- strowano dwa kwadraty, w których znajdowało się od 11 do 20 stanowisk, osiem kwa- dratów, w których było od 21 do 30 stanowisk, cztery kwadraty z liczbą stanowisk od 31 do 40 i dwa kwadraty, w których znajdowało się od 41 do 50 stanowisk. Odnotowa- no tylko jedno pole badawcze, w którym było więcej niż 51 stanowisk.
Wnioski
1. Rozmieszczenie stanowisk bożodrzewu gruczołkowatego na terenie Wrocławia nie zależało bezpośrednio od sposobu i intensywności użytkowania przestrzeni oraz od struktury zabudowy.
2. Najwięcej stanowisk, tj. 255, znajdowało się w strefie zwartej zabudowy miesz- kaniowej do pięciu kondygnacji, następną strefą, gdzie zlokalizowano 188 stanowisk, były tereny usługowe, przemysłowe i kolejowe, trzecią strefą o dużej liczbie stanowisk (117) były tereny o 5-10-kondygnacyjnej zabudowie mieszkaniowej. Na obszarze o zabudowie mieszkaniowej luźnej znajdowało się 57 stanowisk. Najmniej, bo tylko 31 stanowisk spotykano w strefie 1, która obejmowała tereny zieleni miejskiej, lasy i parki.
3. Bożodrzew gruczołkowaty uznano za gatunek urbanofilny, czyli taki, który jest silnie związany z centrum miasta. Świadczy o tym największe zagęszczenie jego stano- wisk na obszarze zwartej zabudowy.
Literatura
Bąbelewski P., Czekalski M. (2005): Distribution of tree-of-heaven, Ailanthus altissima (Mill.) Swingle, in Wrocław, Lower Silesia, Poland. Acta. Sci. Pol. 4, Hort. Cult. 2: 45-57.
Czekalski M., Kidawska G. (2003): Występowanie powojnika pnącego we Wrocławiu (Dolny Śląsk). Rocz. Dendrol. 51: 131-142.
Jackowiak B. (1993): Struktura przestrzenna flory dużego miasta. Studium metodyczno-proble- mowe. Pr. Zakł. Takson. Rośl. UAM Pozn. 8.
Jackowiak B., Grabherr A. (1998): Zur Ausbreitung von Angelica archangelica L. an der Do- nau in Vienna. W: Synanthropisation of cover in Polish research. Red. J.B. Faliński. Phyto- cenosis 10 (N.S.) Suppl. Cartogr. Geobot. 9: 55-68.
Kowarik I. (1983): Zur Einbürgerung und zum pflanzengeographischen Verhalten des Götter- baumes (Ailanthus altissima (Mill.) Swingle) im französischen Mittelmeergebiet (Bas-Lan- guedoc). Phytocoenologia 11, 3: 389-405.
Sudnik-Wójcikowska B. (1998): Czasowe i przestrzenne aspekty procesu synatropizacji flory.
Na przykładzie miast Europy Środkowej. Wyd. Uniw., Warszawa.
Sukopp H. (1978): Gehölzarten und vegetation. Berlins. Mit. Dtsch. Dendrol. Ges. 70: 7-21.
Szymanowski M. (2002): Modeling the Urban Heat Island of Wrocław. W: Man and climate in 20th century. Doln. Wyd. Infor., Wrocław: 89-90.
DISTRIBUTION OF HEAVEN TREE (AILANTHUS ALTISSIMA (MILL.) SWINGLE) DEPENDING ON LAND USE IN WROCŁAW
S u m m a r y
The purpose of the work was an investigation of the effect of land use on tree-of-heaven dis- tribution in Wrocław. The method of laticing the city area was applied. Tree-of-heaven distribu- tion did not directly depend on the way and intensity of land use, nor the existing building struc- ture type. The highest number of locations, i.e. 255 was recorded in compact housing zone up to 5-storey-buildings, then 188 locations featured the zone of services, industrial and railway area.
The third zone, numbering 117 Ailanthus locations, was 5-10-storey building area. 57 locations were recorded in the area of loose type of building, while the lowest number of locations be- longed to zone 1, including green urban areas, forests and meadows. Tree-of-heaven was deter- mined as an urbanophilic species, i.e. the one strictly connected with the city centre, which could be proved by the highest location density in compact building area.
