Podlaski Kwartalnik Kulturalny R. 31 (2018) nr 2

(1)

(2)

Podlaski

Kwartalnik Kulturalny

2/2018

(3)

…Gdybym był zdolny własne ognie przelać w piersi słuchaczów i wskrzesić postaci zmarłej przeszłości;

gdybym umiał strzelać brzmiącymi słowy do serca spółbraci, Może by jeszcze w tej jedynej chwili, kiedy ich piosnka ojczysta

poruszy, uczuli w sobie dawne serca bicie, Uczuli w sobie dawną wielkość duszy !

I chwilę jedną tak górnie przeżyli…

Konrad Wallenrod – A. Mickiewicz

Wydawnictwo ukazuje się dzięki pomocy finansowej Prezydenta Miasta Biała Podlaska Dariusza Stefaniuka Redakcja:

Red. naczelny Beata Zacharuk Sekretarz redakcji Iwona Warda Red.techn. Iwona Warda Kolegium redakcyjne:

Małgorzata Brodowska, dr Tomasz Demidowicz, Istvan Grabowski, dr Szczepan Kalinowski, Roman Pieńkowski, Radosław Plandowski

Rysunek na okładce: Małgorzata Trafimoff

Adres Redakcji PKK: Miejska Biblioteka Publiczna „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”, ul. Warszawska 12 A, 21 - 500 Biała Podlaska, tel. (83) 341 60 11,

e-mail: pkk@mbp.org.pl

Prenumerata na rok 2018 (łącznie z kosztami przesyłki) wynosi 50 zł.

Bank PKO BP nr konta 67 1020 1260 0000 0002 0159 3870 Druk: Poligrafia Miejskiej Biblioteki Publicznej w Białej Podlaskiej

Artykuły zawarte w Podlaskim Kwartalniku Kulturalnym są własnością ich autorów.

Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za ich treść merytoryczną.

www.mbp.org.pl

(4)

Podlaski Kwartalnik Kulturalny

Spis treści

SCRIPTA MANENT...

Dariusz Sikora

Szkolnictwo powszechne w powiecie bialskim w

przededniu II wojny światowej

5 Eugeniusz Korolczuk

Łosiccy w Rogoźnicy 19

ZAKŁADKI PAMIĘCI Zygmunt Więcierzewski

„W Smolnym Piecu zamieszkały…” 39

Beata Zacharuk

Zamordowany w Ponarach 49

IN MEMORIAM

Dorota Jolanta Szumilas

In memoriam Jurata Bogna Serafińska (1949 – 2018) 56 RZECZ O... SZTUCE

Roman Pieńkowski

Opowieść o tym, jak toczy się koło 58

Aleksandra Majewska

Cześć Józik – rozmowa z Mieczysławem Skalimowskim 70 Istvan Grabowski

Odpowiada mi rola kreatora – rozmowa z człowiekiem

renesansu Pawłem Totoro Adamcem 80

Istvan Grabowski

Imponująca premiera „Wesela” 86

Jan Gałecki

Po premierze Wesela Stanisława Wyspiańskiego 91

(5)

Podlaski Kwartalnik Kulturalny

Karolina Brodzik – Zaremba

Kreatywna Kultura czyli wizja idealnego domu kultury 95 DRZAZGI MOJEJ WYOBRAŹNI

Marcin „Ocki”

Wiersze 97

Włodzimierz Rutkowski

W rozterce (opowiadanie) 108

POMIĘDZY DŹWIĘKAMI

Piotr Frankowski 113

KULTURALNE IMPRESJE

Istvan Grabowski 116

Małgorzata Brodowska 124

ZAKAMARKI BIBLIOTEKI 134

KRONIKA KULTURALNA 147

NADESŁANO DO REDAKCJI 158

(6)

scripta manent

5

Dariusz Sikora

(Biała Podlaska)

Szkolnictwo powszechne w powiecie bialskim w przededniu II wojny światowej

W ostatnim dziesięcioleciu przed wybuchem II wojny światowej waż- nym wydarzeniem dla całości oświaty polskiej była tzw. reforma „jędrzejewi- czowska”

¹

. Podstawą ustroju szkolnego była w dalszym ciągu siedmioklaso- wa szkoła powszechna, inna niż dotychczas. Została ona bowiem podzielona na trzy stopnie organizacyjne, o różnym poziomie i o różnych uprawnieniach absolwentów. Szkoła I stopnia w ciągu 7 lat miała realizować program w klasach I-IV, posiadała dwuletnią klasę III i trzyletnią klasę IV. Nauka od- bywała się wspólnie dla roczników klas pierwszych i drugich oraz klas III i IV. Ukończenie tego typu szkoły umożliwiało młodzieży dalszy start jedynie do dwu - lub trzyletniej szkoły niższej zawodowej. Szkoła II stopnia realizo- wała program klasy I-IV. Nauka w klasie VI trwała dwa lata. Ukończenie szkoły stwarzało szansę ubiegania się o przyjęcie do średniej szkoły ogólno- kształcącej na podstawie egzaminu wstępnego. Szkoła III stopnia miała 7 klas jednorocznych, odpowiadających właściwemu rocznikowi, które uczyły się samo dzielnie. Program nauczania dla szkoły I stopnia zasadniczo różnił się od programu dla szkoły II i III stopnia. Był on znacznie uszczuplony i zawierał treści podstawowe, związane głównie z życiem gospodarczym i przygotowa- niem uczniów do praktycznej działalności. Stopień szkolny, jaki obowiązywał w danej placówce, zależał od ilości dzieci w miejscowości, w jakiej się ona znajdowała.

Dla celów administracji oświatowej obszar II Rzeczypospolitej był po- dzielony na okręgi szkolne. Zarządzaniem oświatą na tym szczeblu zajmowa- ło się Kuratorium Okręgu Szkolnego

²

. Kurator posiadał szerokie kompetencje

1 Ustawa z dnia 11 marca 1932 r. o ustroju szkolnictwa, Dz. U. R. P. z 1932 r., nr 38, poz. 389.

2Bialskie władze oświatowe początkowo były podporządkowane bezpośrednio Mini- sterstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, następnie (od 1922 r.) – Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego, by w pięć lat później pod- legać utworzonemu wówczas (tj. w 1925 r.) Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubel- skiego. I tak już było do wybuchu II wojny światowej.

(7)

Dariusz Sikora 6

w stosunku do szkolnictwa powszechnego, jako ich organ zwierzchni drugiej instancji oraz pierwszej instancji dla szkolnictwa średniego. Teren okręgów szkolnych dzielił się na obwody szkolne, zajmujące obszar jednego lub kilku powiatów, podporządkowane inspektorom. Pełnili oni funkcję organów pierw- szej instancji w sprawach szkolnictwa powszechnego, wychowania przedszkol- nego oraz oświaty pozaszkolnej.

Warto zwrócić uwagę, że struktura administracji szkolnej kształtowała się różnie w ciągu całego okresu międzywojennego. I tak na przykład, w dniu 14 lipca 1933 r. ukazało się rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, które likwidowało istniejące inspektoraty szkolne pokrywające się terytorialnie z powiatami oraz przewidywało utworzenie obwodów szkolnych, obejmujących po kilka powiatów

³

. Inspektorzy szkolni byli gospodarzami na terenie kilku powiatów. Organami Samorządu Szkol- nego do 1 kwietnia 1939 r. były: Powiatowa Rada Szkolna (przedstawiciele

3Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 14 lipca 1933 r. o podziale okręgów szkolnych na obwody szkolne, Dz. U. R. P., z 1933 r., nr 61, poz. 459; W 1939 r. zreorganizowano obwód i utworzono administrację szkolną, której zasięg odpowiadał powiatowi. Rozporządzenie Ministra Wyznań Reli- gijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 31 grudnia 1938 r. o zmianie podziału okrę- gów szkolnych na obwody szkolne, „Wiadomości Diecezjalne Podlaskie”, nr 3 i 4 z 1939, s. 105.

Obchody Tygodnia Szkół Powszechnych w Białej Podlaskiej 1938 r.

(8)

Szkolnictwo powszechne w powiecie bialskim… 7

wszystkich rodzajów i szczebli szkół, wyznań, Sejmiku Powiatowego), Do- zory Szkolne powołane w gminach wiejskich i miejskich, a przy każdej szkole Opieka Szkolna.

Sytuację prawną nauczycieli regulowały różne akty prawne, często no- welizowane. Wprowadzały pożądany ład do funkcjonowania szkół i nauczy- cieli, sprzyjając profesjonalizacji zawodu nauczycielskiego. Gwarantowały nauczycielom względnie znośne warunki bytowania oraz stabilizację w zawo- dzie. Właściwym wydaje się w tym miejscu poświęcić kilka słów zmianom w pragmatyce nauczycielskiej, które nastąpiły pod koniec 1932 r. Grupa nau- czycieli nie była jednolita pod wieloma względami, a szczególnie pod wzglę- dem stabilizacji zawodowej. Pragmatyka dzieliła nauczycieli na cztery kate- gorie: I – bezpłatni praktykanci (pracowali jedynie za obietnicę uzyskania etatów w szkolnictwie); II – nauczyciele pracujący na umowie – zleceniu (płatne za godziny); III – nauczyciele kontraktowi (mogli być w każdej chwili zwolnieni z terminem dwutygodniowego wypowiedzenia); IV – nauczyciele etatowi: tymczasowi i stali (względna stabilizacja zawodowa). Należy zazna- czyć, że nauczyciele tymczasowi składali przyrzeczenie służbowe, a stali – przysięgę służbową

⁴

. Uposażenie finansowe nauczycieli etatowych było usta- bilizowane i dawało pewną gwarancję życia na określonym poziomie.

Omawiając funkcjonowanie szkół powszechnych w tym okresie, należy pamiętać, że uwarunkowania geograficzne, ekonomiczne i społeczne wywie- rały istotny wpływ na stan i kształt oświaty. Warunki geograficzne danego miejsca determinowały w pewnym zakresie gospodarkę człowieka w danym r egionie. Stosunki społeczne oraz rozwój gospodarczy wpływały natomiast na charakter, strukturę organizacyjno-programową i poziom oświaty. Na kształt

4 Niewątpliwie dużą wagę przywiązywano do oddziaływania treści przyrzeczenie służbowego, dlatego też przytoczono ją w całości: W wykonywaniu swych obowiąz- ków służbowych, szczególnie w zakresie wychowania i nauczania powierzonej mi młodzieży, przyczyniać się będę ze wszystkich sił do ugruntowania wolności, niepod- ległości i potęgi Rzeczypospolitej Polskiej, której zawsze wiernie służyć będę. Wszyst- kich obywateli kraju w równym mając zachowaniu, przepisów prawa strzec będę pilnie, obowiązki swego stanowiska spełniać gorliwie i sumiennie, polecenia mych przełożonych wykonywać dokładnie, a tajemnicy urzędowej dochowam. Tak przyrze- kam. Po wypowiedzeniu tych słów nauczyciel składał podpis pod tekstem przyrze- czenia. Jeżeli chodzi o przysięgę służbową składaną przez nauczyciela, to brzmiała jak przyrzeczenie służbowe po dodaniu w nim słów: Przysięgam Panu Bogu Wszech- mogącemu, że… oraz zmianie zdania: Tak przyrzekam na zdanie Tak mi Panie Boże dopomóż. Przysięga dawała wzorce mądrego postępowania. Rozporządzenie Ministra Wyznań religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 11 września 1936 r. w sprawie wykonania ustawy z dnia 1 lipca 1926 r. o stosunkach służbowych nauczycieli, Dz. U.

R. P., 1936, nr 77, poz. 542.

(9)

Dariusz Sikora 8

i kondycję szkolnictwa zasadniczy wpływ miały także decyzje „odgórne”

wynikające z aktualnej polityki państwa.

Powiat Biała Podlaska przed drugą wojną światową zajmował po- wierzchnię 2123,2 km². Pod względem obszaru zaliczany był do najwięk- szych w województwie lubelskim i był położony w centrum II Rzeczypospoli- tej

⁵

. Obejmował 21 gmin wiejskich (Bohukały, Dobryń, Dubów, Hołowczyce, Huszcza, Kobylany, Kodeń, Kościeniewicze, Kostomłoty, Łomazy, Pawłów, Piszczac, Rokitno, Rossosz, Sidorki, Sitnik, Swory, Tuczna, Witulin, Zabło- cie, Zakanale), 3 miasta: Biała Podlaska, Janów Podlaski i Terespol oraz osa- dy: Łomazy, Kodeń, Piszczac, Konstantynów i Leśna Podlaska. Według da- nych z 1938 r. liczył 127 504 ludności. Obok Polaków (82 637) mieszkało wtedy 18 192 Ukraińców, 14 288 Żydów i 988 przedstawicieli innych naro- dowości. Pod względem gospodarczym nie był to powiat rozwinięty. Domi- nowało tradycyjnie rolnictwo, 80% ludności mieszkało na wsi. Ich aktywność gospodarcza skoncentrowana była przede wszystkim na produkcji i przetwór- stwie rolnym (browary, gorzelnie, krochmalnie, olejarnie, młyny). Powiat nie posiadał przemysłu, największy zakład to Podlaska Wytwórnia Samolotów, która zatrudniała około 1 200 pracowników. Biała Podlaska była miastem gdzie stacjonował garnizon Wojska Polskiego i miały tu swoją siedzibę nastę- pujące jednostki i urzędy wojskowe: 34 pułk piechoty (34 pp), III dywizjon 9 pułku artylerii lekkiej (9 pal), oficer placu, Komenda Rejonu Uzupełnień, Rejonowy Inspektorat Koni, Obwodowa Komenda Przysposobienia Wojsko- wego oraz kierownictwo Fabrykacji Lotniczej – Ekspozytura nr IV. Wojsko na wielu odcinkach współpracowało z instytucjami cywilnymi. W miastach i osadach zasadniczymi zajęciami było rzemiosło i handel. Ze względu na słabo uprzemysłowione tereny powiatu inteligencja miała charakter urzędni- czy. Zatrudniona była przede wszystkim w administracji państwowej i samo- rządowej, sądownictwie i wojsku. Głównym ośrodkiem życia społecznego była Biała Podlaska. Działały tu niemal wszystkie organizacje wojewódzkie, ale obok tego bardzo ożywioną działalność prowadziły także stowarzyszenia lokalne. Jak podaje Bolesław Górny

⁶

– ówczesny wicestarosta bialski – na terenie powiatu działało do 1939 r. 583 ogniw organizacyjnych różnorodnych organizacji społeczno-gospodarczych: w tym: 32 stowarzyszenia i związki zarejestrowane, 295 oddziałów tychże, 60 stowarzyszeń zwykłych, 41 spół- dzielni, 6 oddziałów pracowniczych związków zawodowych, 68 oddziałów stowarzyszeń wyższej użyteczności oraz 161 ich kół, organizacji młodzieżo- wych – 8, zrzeszeń gospodarczych – 10, zrzeszeń byłych wojskowych – 8,

5Z działalności administracji państwowej na terenie powiatu Biała-Podl., „Głos Spo- łeczny”, nr 4 z 1938, s. 5; B. Górny, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego (dalej: Monografia powiatu...), Biała Podlaska 1939, s. 103.

6 B. Górny, dz. cyt., s. 156.

(10)

zrzeszeń społecznych i kulturalno-oświatowych 12 oraz innych organizacji i stowarzyszeń – 6. Każda organizacja działała w oparciu o statut, który za- wierał cel, założenia i charakter prowadzonej działalności. Istniał więc duży front działania społecznego w zakresie wychowania w duchu patriotycznym i obywatelskim.

Na terenie powiatu bialskiego występowały podobne zjawiska i procesy oświatowe jak w całym województwie lubelskim, oczywiście w stosownej skali. Centrum oświaty w powiecie stanowiła Biała Podlaska, gdzie była sie- dziba władz szkolnych. Pod koniec II RP, tj. w roku szkolnym 1938/1939 w powiecie było 137 szkół powszechnych

⁷

, z tego 99 szkoły I stopnia z najwyższą klasą IV (tj. 72,26%), 19 szkół II stopnia z najwyższą klasą VI (tj. 13,87%), 19 szkół III stopnia z najwyższą klasą VII (tj. 13,87%)

⁸

. Dla porównania można podać, że w 1939 r. szkół I stopnia było w Polsce aż 66,6%, II stopnia – 16, 6%, a 16,5 stanowiły szkoły III stopnia. W bialskim szkolnictwie pracowało 333 nauczycieli, była to kadra nauczycielska liczna, dobrze przygotowana do zawodu. Niepokojącym zjawiskiem był analfabe- tyzm. W 1939 r. w powiecie było 15,5 % analfabetów. Dzieci upośledzone umysłowo pozbawione były całkowicie opieki. Z punktu widzenia narodowo- ścio-wyznaniowego na terenie powiatu dominowali uczniowie polscy wyzna- nia rzymskokatolickiego. Zdaniem Henryki Król

⁹

, na omawianym terenie mieszkało 15 874 uczniów – wyznawców wiary rzymsko-katolickiej, 3 253 - prawosławnej oraz 1 802 osoby wyznania mojżeszowego. Z zestawienia liczb nauczycieli i uczniów wynika, że na jednego nauczyciela w powiecie bial- skim przypadało 63 uczniów. Było to wyjątkowo duże obciążenie nauczy- ciela. Dodać należy, że obowiązkowi szkolnemu podlegały także dzieci żydowskie. Było to ważne, bowiem Żydzi miejscowi, izolujący się w swoich gminach wyznaniowych, najczęściej nie mówili i nie rozumieli po polsku i dopiero na lekcjach szkolnych dzieci uczyły się języka polskiego.

Baza lokalowa szkolnictwa powszechnego w powiecie bialskim przed wybuchem II wojny światowej była niezadowalająca. Badacz i znawca tego tematu – Henryk Mierzwiński – podaje że: Trudne warunki lokalowe istniały jeszcze w ostatnim roku szkolnym przed wybu chem wojny, chociaż w okresie od 1919 do 1938 r. na terenie pow. bialskiego (łącznie z Białą Podlaską) in-

7 Nadzór nad szkołami sprawował utworzony w Białej Podlaskiej w 1919 r. Inspekto- rat Szkolny. Pierwszym inspektorem był Kazimierz Szokalski, kolejno stanowiska inspektorów zajmowali: Bronisław Chłopicki, Leonard Krupczak, Stanisław Korzan, Julian Sabat, Bolesław Donten.

8 H. Mierzwiński, Biała Podlaska w latach 1918-1939, Biała Podlaska 2010, s. 468.

9 H. Król, Szkolnictwo i nauczyciele powiatu Biała Podlaska w przededniu II wojny światowej, „Rocznik Bialskopodlaski” 1993, t. I, s. 36.

(11)

Dariusz Sikora 10

westycje oświatowe podjęto aż w 17 gminach

¹⁰

. Przyczyny takiego stanu rze- czy były różne. W tym okresie wydatki na budownictwo szkolne zdecydowa- nie zmalały. Ograniczano się jedynie do kontynuowania prac przy obiektach, których budowę rozpoczęto wcześniej. W końcu przełamano trudności i sytuacja zaczęła się poprawiać. Według Statystyki szkolnictwa 1937/38

¹¹

w powiecie bialskim funkcjonowały 136 szkoły powszechne, w tym 8 (5,88%) w miastach. Naukę pobierało w nich 20 345 uczniów, w tym 4 102 (20,16%) w szkołach miejskich. Szkoły powszechne w miastach posiadały 42 (84%) własne izby lekcyjne. W miejskich szkołach publicznych powszech- nych pracowało 63 nauczycieli. Jeżeli chodzi o publiczne szkoły powszechne na terenie wsi, to ich stan przedstawiał się następująco:

Tabela 1. Publiczne szkoły powszechne, izby lekcyjne, nauczyciele zatrudnieni w szkołach i uczniowie według powiatów Lubelszczyzny na terenie wsi w roku szkolnym 1937/1938.

Powiaty Wieś

Szkoły Izby lekcyjne Nauczyciele etat i kontr.

Uczniowie w szko- łach w stopniach Razem W bud.

własnym I II III

Biała Podlaska

126 238 141 243 8170 4143 3821

źródło: Statystyka szkolnictwa 1937/38, „Statystyka Polski”, seria c, z. 101, Warszawa 1939, s. 23.

Przytoczone powyżej dane pokazują, że w roku szkolnym 1937/1938 na terenie wsi istn iały 126 (92,65%) szkoły publiczne, do których uczęszczało 16 134 (79,30%) uczniów. Baza szkolna zamykała się liczbą 141 (59,24%) budynków własnych, głównie drewnianych. W wiejskich szkołach publicz- nych powszechnych pracowało 243 nauczycieli. Do szkół I stopnia uczęszcza- ło 50,64% uczniów; do szkół II stopnia – 25,68%; do szkół III stopnia – 23,68%. W praktyce, w szkołach powszechnych największy procent stanowi- ły szkoły I stopnia, istniejące głównie na wsi. W tym roku szkolnym szkół I stopnia było w Polsce aż 73,1%

¹²

.

Na osobną wzmiankę zasługują prywatne szkoły powszechne i ich ucz- niowie. Obrazuje to poniższa tabela.

10 H. Mierzwiński, dz. cyt., s. 471.

11 Statystyka szkolnictwa 1937/38, „Statystyka Polski”, seria c, z. 101, Warszawa 1939, s. 23.

12 J. Doroszewski, Oświata i życie kulturalne społeczności ukraińskiej na Lubelsz- czyźnie w latach 1918-1939, Lublin 2000, s. 144.

(12)

Tabela 2. Prywatne szkoły powszechne i uczniowie w powiecie bialskim w roku szkolnym 1937/1938.

Powiaty

Szkoły prywatne

Miasta Wieś

Szko ły Uczniowie Szkoły Uczniowie

Biała Podlaska 1 85 1 24

źródło: Statystyka szkolnictwa 1937/38, „Statystyka Polski”, seria c, z. 101, Warszawa 1939, s. 23.

Nietrudno zauważyć, że w roku szkolnym 1937/1938 działalność w powiecie prowadziły 2 prywatne szkoły powszechne. Naukę pobierało 109 uczniów. Na tle poprzednich danych można stwierdzić, iż szkolnictwo pry- watne stanowiło znikomy odsetek szkół.

W związku ze skomplikowaną sytuacją w szkolnictwie, mającą między innymi swe źródło w kryzysie gospodarczym lat trzydziestych oraz spowo- dowaną znacznym zwiększeniem się liczby uczniów w wieku szkolnym licz- ba szkół w powiecie wzrastała, ale nie nadążała za ich rozwojem baza mate- rialna. Problemem w skali całego województwa lubelskiego była mała liczba sal gimnastycznych oraz placów do gier i zabaw. Szczegółowy ich obraz w po- wiecie przedstawia się następująco:

Tabela 3. Stan obiektów sportowych w szkołach powszechnych woje- wództwa lubelskiego w roku szkolnym 1934/35.

Po- wiat

Ilość

szkół Liczba dzieci

Ilość szkół posiadających Sale

gim- na- stycz ne

Sale rekre- acyjne

Boi- ska

Dzie-

dzińce Placyki urzą- dzone

Przy- bory do zabaw i gier

Przy- rządy gim- nas- tycz- ne

Sprzęt spo rto- wy Bia-ła

Pod- laska

130 19 103

- 9

29 86 13

69 7

9

źródło: J. Maź, Wychowanie fizyczne w szkołach Okręgu Szkolnego Lubeskiego, Dz.

U. K. O. S. L., nr 9, 1936, s. 210.

Jak wynika z powyższej tabeli, w roku szkolnym 1934/35 zajęcia fi-

zyczne odbywały się w 9 salach rekreacyjnych (w tym: na korytarzach szkol-

nych) oraz na 128 boiskach i placach przystosowanych do ćwiczeń, gier

i zabaw. Problemem w skali całego powiatu był brak sal gimnastycznych oraz

mała liczba placów do gier i zabaw. Rozwijano zainteresowania w różnych

(13)

Dariusz Sikora 12

dziedzinach sportu. Nie ma wątpliwości, że zaniedbania oświatowe były znaczne. Było to niewątpliwie związane z kryzysem gospodarczym. Szkol- nictwo powszechne nie było przygotowane ani pod względem bazy loka- lowej ani też liczby etatów nauczycielskich do przejęcia wciąż wzrastającej licz- by dzieci w wieku szkolnym. Dostrzegano jednak potrzebę zapewnienia szkołom jak najlepszych warunków do realizacji wychowania fizycznego.

Warto odnotować, że samorząd miejski Białej Podlaskiej wkładał wiele wysiłku w realizację powszechnego nauczania, rozwój szkolnictwa po- wszechnego i poprawę materialną szkolnictwa

¹³

. Nakłady na szkolnictwo ulegały stopniowemu zwiększeniu. Przykładowo w roku szkolnym 1934/1935 wynosiły 29 195 zł, a w roku 1938/1938 zwiększyły się do 36 756 zł. Mimo poprawy sytuacji finansowej, nie rozwiązywano wszystkich problemów oświaty. W 1938 r. Zarząd Miejski przystąpił do realizacji uchwały Rady Miejskiej o budowie szkoły – pomnika Marszałka J. Piłsudskiego.

Budynek szkolny, z 10 salami lekcyjnymi, miał być ukończony w ciągu 2 lat. Ogólny koszt tej inwestycji przewidziany był na kwotę około 150 000 zł. Drugą szkołę zamierzano wybudować na przedmieściu Wola.

13 Zob. D. Sikora, Miasto Biała Podlaska w strukturach samorządu terytorialnego w świetle ustawy z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, [w:] Tradycje i współczesność samorządu terytorialnego na połu- dniowym Podlasiu, red. R. Dmowski, P. Matusak, Siedlce 2002, s. 57-69; D. Sikora, Samorząd miejski Białej Podlaskiej, w przededniu II wojny światowej, „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 1998, nr 4, s. 24-30.

(14)

Trzeba podkreślić, że bialskie szkolnictwo wymagało pomocy nie tylko ze strony samorządowej, ale głównie pomocy finansowej ze strony państwa.

Bardzo istotną dla rozwoju oświaty była działalność różnego rodzaju organizacji społecznych. Do nich zaliczyć należy na przykład Towarzystwo Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych (TPBPSP), założone w pierwszej połowie 1933 r. Siedziba tego Towarzystwa mieściła się w Białej Podlaskiej. Celem działalności tej społecznej organizacji oświatowej była przede wszystkim zbiórka funduszy na wspieranie budowy i remonty istnie- jących szkół powszechnych. Pozyskiwanie pieniędzy odbywało się poprzez sprzedaż materiałów kwestowanych oraz wpłaty członkowskie do szkolnych kół tego Towarzystwa. Także dochody z tzw. Tygodni Szkół Powszech- nych zasilały konto TPBPSP. Warto w tym miejscu przytoczyć cytat z Kroniki Szkoły Podstawowej nr 3 w Białej Podlaskiej (rok szkolny 1937/1938); Tydzień Szkoły Powszechnej. W tym roku w czasie Tygodnia Szkoły Powszechnej rozwinięta została w Białej Podlaskiej silna akcja propa- gandowa. Szkole tutejszej przypadło w udziale przeprowadzenie akcji propa- gandowej w dniu 5/X. W dniu tym wyruszył ze szkoły barwny korowód 48 uczniów i uczennic na przystrojonych rowerach z odpowiednimi napisami propagandowymi. Niesione były 2 modele budynków, które zostały umiesz- czone na Placu Wolności, gdzie przebywały przez cały dzień. „Budynki” te zostały wykonane przez harcerzy z tutejszej szkoły. Organizacja całej imprezy spoczywała w ręku kierownika szkoły, a przy przygotowaniu jej współpraco- wali ze szkołą rodzice uczniów. Korowód cyklistów przejechał przez wszystkie ulice miasta i przedmieść, odwiedził wszystkie szkoły powszechne i średnie w Białej Podlaskiej, Inspektorat Szkolny oraz wieś Wólkę Plebańską. Po prze- rwie obiadowej korowód cyklistów powtórnie objechał ulice miasta oraz teren 34 pułku piechoty, gdzie przy okazji dzieci zwiedziły Dom Żołnierza, oprowa- dzane przez dowódcę pułku ppułk. Jana Świąteckiego. Zbiórka funduszów na rzecz T- wa Wspierania Budowy Szkół Powszechnych w tym roku dała wyniki znacznie lepsze niż w latach ubiegłych

¹⁴

. W taki sposób Szkoła Powszechna nr 3 im. Marii Konopnickiej w Białej Podlaskiej włączyła się czynnie do po- zyskiwania funduszy na budownictwo szkolne. Działalność TPBPSP jako niezwykle pożyteczną doceniano powszechnie, czemu dawały wyraz między innymi władze Białej Podlaskiej w formie podziękowań na łamach „Głosu Społecznego”. Mimo to rezultaty budownictwa oświatowego były raczej skromne.

Innym problemem było wyposażenie szkół w pomoce naukowe i pod- ręczniki. Występowały tutaj znaczne zróżnicowanie. Lepsze w tym zakresie było wyposażenie szkół miejskich. Z trudności, zwłaszcza finansowych, szkół

14 Kronika Szkoły Podstawowej nr 3 im. Marii Konopnickiej w Białej Podlaskiej, s. 31-32.

(15)

Dariusz Sikora 14

zdawały sobie sprawę władze powiatowe. B. Górny pisał o tym następująco:

Zaopatrzenie szkół w odpowiednie urządzenia i pomoce naukowe oraz biblio- teki, jak to stwierdza Inspektorat Szkolny, znajduje się na terenie powiatu bialskiego dopiero w stadium realizacji. Skarb Państwa, ze względu na trudności budżetowe, nie mógł asygnować na ten cel odpowiednich zasił- ków, a samorząd gminny i miejski, nie będąc ustawowo zobowiązany do do- starczania pomocy naukowych, nie przewidział w swoich budżetach na ten cel żadnych funduszy. To też w tej dziedzinie jest jeszcze dużo do zrobienia na tere- nie powiatu

¹⁵

.

W okresie II Rzeczypospolitej w pracy szkół duży nacisk kładziono na kwestię wychowania. Oprócz stworzenia systemu szkolnego i likwidacji zja- wiska analfabetyzmu postanowiono budować w społeczeństwie poczucie tożsamości narodowej oraz kształtować świadomość obywatelską. Służyć temu miało wychowanie narodowe i państwowe. Wychowanie narodowe i państwowe widoczne było także w pracy szkół Białej Podlaskiej i powiatu bialskiego. Zarówno formy realizacji, jak i treści merytoryczne koncentrowały się wokół chlubnych wydarzeń z historii Polski oraz osób biorących w nich udział. W trakcie realizacji podejmowano działania uczące dzieci i młodzież samorządności, kształtujące postawy patriotyzmu, szacunku dla dorobku pol- skiej kultury, poszanowania własnego kraju i polskiej państwowości. Nie

15 B. Górny, Monografia powiatu..., s. 184.

Korowód rowerzystów - uczniów Szkoły Powszechnej nr 3 w Białej Podl. (Obchody Tygodnia Szkół Powszechnych – wśród uczniów stoi Tadeusz

Różycki – nauczyciel rysunku 1938r.

(16)

omijano żadnych rocznic o charakterze narodowym. Obchody imienin mar- szałka Józefa Piłsudskiego, prezydenta, rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja czy odzyskania niepodległości odbywały się we wszystkich szkołach powiatu i znajdowały się w planach uroczystości szkolnych. W każdej szkole opracowywany był taki plan, który przyjmowała do realizacji rada pedago- giczna. Na przykład w Szkole Powszechnej nr 3 im. Marii Konopnickiej w Białej Podlaskiej w roku szkolnym 1935/1936 wyglądał on następująco:

W szkole były organizowane tradycyjne uroczystości wynikające z kalendarza imprez zalecane przez władze oświatowe oraz okolicznościowe wynikające z potrzeb „Trójki”

¹⁶

. Plany uroczystości w poszczególnych szkołach różniły się od siebie. Najważniejsze państwowe uroczystości były takie same, nato- miast pozostałe - szczególnie lokalne – ustalały placówki we własnym zakre- sie. W wielu szkołach odbywały się pogadanki i wieczornice.

Ważnymi uroczystościami dla szkół były akty nadawania im sztanda- rów. Między innymi w Szkole Powszechnej nr 3 w Białej Podlaskiej w dniu 24 maja 1932 r. odbyła się uroczystość poświecenia sztandaru szkolnego.

Dokonał tego biskup Czesław Sokołowski. Uroczystości takie odbywały się także w innych szkołach.

Ważnym elementem procesu wychowawczego były wycieczki krajo- znawcze po najbliższej okolicy lub w bardziej odległe regiony kraju. Miały one walory dydaktyczne i ułatwiały realizację programów nauczania. Organi- zowanie wycieczek wiązało się z pozyskiwaniem środków finansowych. Mi- mo nie najlepszej kondycji finansowej rodziców, szkoły zarówno miejskie, jak i wiejskie org anizowały wycieczki.

Ważną rolę w wychowaniu odgrywało harcerstwo. Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP) posiadał na terenie powiatu hufiec z 14 drużynami, z liczbą ok. 450 harcerzy. Komenda hufca poświęcała wiele uwagi rozwijaniu różnych form życia organizacyjnego. Harcerzy i harcerki szkolono w zakresie zarad- ności, stopni harcerskich, umiejętności sanitarnych, łączności, strzelania, ob- serwacji (przeciwlotniczej), życia obozowego. Uczestnictwo w obozie harcer- skim dawało ogromne wartości wychowawcze, uczyło samodzielności i za- radności. Drużyny organizowały wycieczki, złazy i zloty. Na przykład stąd Druh Czyżyk zorganizował drużynie swoich harcerzy w 1938 r. dwudniowy wyjazd do Białej Podlaskiej do koszar wojskowych na ulicę Warszawską, gdzie stacjonował 34 pułk piechoty. Było to zaraz po zamieszkach w związku z ponownym przyłączeniem Zaolzia, gdzie jeździło bialskie wojsko. Harcerze zwiedzili koszary na kolację zostali ugoszczeni kapustą (ale była słona). No- cowali w koszarach, chłopcy jednak zamiast spać, pół nocy skakali po wojskowych pryczach. Następnego dnia zwiedzili lotnisko, gdzie mieli moż-

16 J. Czernik, Dzieje „Trójki” w Białej Podlaskiej. Szkoła od założenia do czasów współczesnych (1910-2010), Biała Podlaska 2010, s. 30.

(17)

Dariusz Sikora 16

liwość wejść do okazałych szybowców

¹⁷

. Kontakty z wojskiem korzystnie wpływały na patriotyczne wychowanie dzieci i ich rodzin.

Pisząc o szkolnictwie, nie można pominąć organizacji, które miały zna- czący wpływ na rozwój szkolnictwa, do nich należał przede wszystkim Zwią- zek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP). Na przykład według stanu z 1 stycznia 1939 r. w szkolnictwie w Białej Podlaskiej pracowało 94 nauczycieli, z tego 55, tj. 59% było członkami ZNP

¹⁸

. Praca kulturalno-oświatowa nauczycieli przejawiała się głównie w oświatowej pracy pozaszkolnej. Nauczyciele uczyli analfabetów czytania i pisania, wygłaszali odczyty i pogadanki światopoglą- dowe, prowadzili akcję wychowania obywatelskiego, tworzyli zespoły tea- tralne oraz przygotowywali obchody rocznic narodowych i państwowych.

Świadczy o tym Sprawozdanie z działalności Ogniska ZNP w Białej Podla- skiej za rok 1937/1938, które dostarcza najwięcej informacji dotyczących liczby nauczycieli – członków ZNP zaangażowanych w różnych instytucjach i organizacjach w przededniu II wojny światowej. Obrazuje to tabela nr 4.

Tabela nr 4. Liczba nauczycieli – członków ZNP zaangażowanych w różnych instytucjach i organizacjach w Białej Podlaskiej w1939 r.

Rodzaj instytucji, nazwa organizacji Liczba osób W tym w zarzą- dach

1. Biblioteki oświatowe 2. Uniwersytety powszechne i niedzielne

3. Kursy i szkoły dla dorosłych 4. Kursy dla przedpoborowych 5. Świetlice międzyorganizacyjne 6. Kółka rolnicze

7. Koła Gospodyń Wiejskich 8. Koła Młodzieży Wiejskiej: Siew”

9. Związek Strzelecki

10. Tow. Popierania Budowy Publ.

Szkół Powszechnych 11. Polski Biały Krzyż

11 9 11 8 16 6 3 9 13 28 4 1

2 2 - - 3 2 1 2 9 14 1 1

17 A. Żuk, Bronisław Czyżyk nauczyciel, harcerz i patriota, „Rocznik Konstantynow- ski”, 2013, t. IV, s. 36.

18 Archiwum Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie (dalej: Arch. ZG ZNP), Sprawozdania statystyczne z działalności oddz. powiatowych (ognisk) za rok 1937/1938, sygn. 660, Sprawozdanie z działalności Ogniska w Białej Podlaskiej pow. Biała Podlaska okręg lubelski za rok 1937/8, k. 1.

(18)

12. Polski Czerwony Krzyż 13. Liga Morska i Kolonialna 14. Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej

15. Ochotnicze straże pożarne 16. Polski Związek Zachodni 17. Związek Pracy Obyw. Kobiet 18. Harcerstwo

19. Organizacje byłych wojskowych 20. Kluby sportowe

21. P.W.K D.O.K.

22. P.K.O.P.

13 15 5 6 7 5 6 7 2 2

4 3 2 1 0 2 2 1 1 0

źródło: Archiwum Zarządu Głównego w Warszawie, sygn. 660, Sprawozdanie z dzia- łalności Ogniska w Białej Podlaskiej pow. Biała Podlaska okręg lubelski za rok 1937/8, k. 3.

Nauczyciele wielu szkół powszechnych w ramach pracy społeczno- oświatowej, zaangażowani byli w różnych organizacjach. Akcję oświatową prowadzono także w bialskim garnizonie, przede wszystkim w 34 pułku pie- choty. Rekruci analfabeci uczyli się w wojsku czytania i pisania. Organizowano także różne kursy zawodowe i rolnicze dla żołnierzy. Nauczyciele wiejscy z reguły spełniali kierowniczą rolę w życiu społecznym i oświatowym swego środowiska. Ich działalność spotykała się z pełną akceptacją i uznaniem.

Ważną sferą działalności społecznej nauczycielstwa był liczny udział w życiu samorządowym i pełnione w nich różne funkcje. Stwarzało to możli- wość bezpośredniego udziału w rozwiązywaniu spraw związanych ze szkoła- mi i nauczycielami. Na przykład wielu aktywnych bialskich działaczy ZNP brało udział w pracach organów i władz samorządowych: Rady gromadzkie – 5 osób; Rady gminne (wiejskie) – 2 osoby; Rady miejskie – 3 osoby

¹⁹

. Osoby te były znane z różnych wcześniejszych dokonań i cieszyły się autorytetem w środowisku. Należy dodać, że działalność społeczno-oświatową ogromna część nauczycieli traktowało jako swój moralny obowiązek, dostarczając du- chowej strawy mieszkańcom, głównie wsi. Praca ta była dobrowolna i samo- rzutna, w pełni społeczna, nie dająca nauczycielom często żadnych korzyści materialnych.

19 Arch. ZG ZNP, Sprawozdania statystyczne z działalności oddz. Powiatowych (ognisk) za rok 1937/1938, sygn. 660, Sprawozdanie z działalności Ogniska w Białej Podlaskiej pow. Biała Podlaska okręg lubelski za rok 1937/8, k. 3.

(19)

Dariusz Sikora 18

Ogólnie należy stwierdzić, że kształtowanie się systemu oświatowego i zarządzanie oświatą w powiecie bialskim w okresie międzywojennym prze- chodziło różne etapy. Lata trzydzieste były bardzo trudne dla polskiego szkolnictwa, między innymi z powodu głębokiego kryzysu gospodarczego.

Pomimo osiągnięć w zakresie budownictwa szkolnego dopiero pod koniec lat trzydziestych szkoły powszechne w powiecie bialskim posiadały 71,62%

własnych izb lekcyjnych. Zdecydowanie korzystniejsza sytuacja istniała

w miastach, gdzie odsetek własnych izb był znacznie większy. Na wsi nadal

zdecydowana większość szkół musiała prowadzić pracę w izbach wynajmo-

wanych od rolników, z wszelkimi wynikającymi z tego tytułu konsekwencja-

mi. Problemem w skali całego powiatu był brak sal gimnastycznych oraz mała

liczba placów do gier i zabaw. O poziomie publicznych szkół powszechnych

decydowali przede wszystkim nauczyciele, przeważnie absolwenci zakładów

kształcenia kadr, w tym również państwowych seminariów nauczycielskich

i Wyższych Kursów Nauczycielskich. Znakomicie przygotowani, pełni in-

wencji i umiejętności praktycznych, mimo ograniczonych możliwości loka-

lowych i materialnych, znakomicie uczyli i wychowywali.

(20)

19

Eugeniusz Korolczuk (Lublin)

Łosiccy w Rogoźnicy

Pochodzenie nazwiska

Nazwisko, jako stałe i niezmienne oznaczenie osobowe dziedziczone w rodzinie, rozpoczęto nadawać w Polsce w XV wieku, obejmując kolejno szlachtę, mieszczan, chłopów itp.; proces ten zakończył się dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Jeszcze na początku XIX wieku Samuel Bogumił Linde objaśniał nazwisko wyłącznie jako „nazwa, przezwisko, imię”.

Z językoznawczego punktu widzenia nazwisko, podstawowy obok imienia czynnik służący do identyfikacji osoby, jest dobrem osobistym i pod- lega ochronie sądowej w razie jego naruszenia. Nazwisko należy do imion własnych, tj. nazw osobowych (antroponimia).

Wyróżnia się trzy typy nazwisk: przezwiskowe (pochodzące od zna- miennej cechy lub uprawianego zajęcia), odimienne (pochodzące od imienia ojcowskiego lub chrzestnego) i odmiejscowe (wyprowadzane od miejsca uro- dzenia, zamieszkania lub posiadłości).

W imiennym spisie mieszkańców Rogoźnicy z lat 1788-1789 nie wy- stępuje nazwisko Łosicka lub Łosicki

¹

. Od tego okresu nastąpiły duże zmia- ny.

W okresie od 1848-1907 r. w aktach Stanu Cywilnego Międzyrzeca Podlaskiego odnotowano 34 urodzenia o nazwisku Łosicka (15) lub Łosicki (19), w latach 1821-1906 r. zawarto 17 aktów małżeństwa, w tym 8 o nazwi- sku Łosicki, a w latach 1843-1902 sporządzono 15 aktów zgonu, w tym 6 mężczyzn

²

. Z akt parafialnych wynika, że Łosiccy zamieszkiwali także w Zasiadkach i innych miejscowościach ówczesnego obwodu radzyńskiego i województwa podlaskiego, w skład którego wchodziły także Łosice. Wska- zuje to ścisły związek nazwiska Łosicki i nazwy miasta Łosice. Nazwa miej-

1 Muzeum Narodowe, Biblioteka Czartoryskich, Kraków. Inwentarz dóbr Między- rzeckich, rkps. 11173 k. 71v, k.72, 1788/89

2 Archiwum Państwowe w Lublinie (zwane dalej APL), Międzyrzec Podlaski, św.

Mikołaja. Zespół 35/1879/0; Akta Stanu Cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Międzyrzecu 1810-1903; tamże: Międzyrzec Podlaski (Stare Miasto)(gr. kat.), par.

św. Mikołaja. Zespół 35/2071/0. Akta Stanu Cywilnego Parafii Greckokatolickiej w Międzyrzecu (Stare Miasto) 1810-1874; tamże: Międzyrzec Podlaski (Stare Mia- sto)(prawosł.), św. Mikołaja Cudotwórcy 1896-1898.

(21)

Eugeniusz Korolczuk 20

scowości Łosice może pochodzić od „łosi” lub „łosicy” czyli klępy, samicy łosia - ŁOSZA

³

. Jak podaje Aleksander Bruckner

⁴

, „łoś; … o szerokiej zna- jomości zwierza świadczą liczne imiona osobowe i miejscowe”, a „łoszak, ło- szę, … z tur. alasza,

^‘

koń

^’

.

^”

Natomiast Witold Doroszewski podaje, że „Łosice blp (bez liczby pojedynczej), D (dopełniacz) Łosic <miasto> – łosicki”

⁵

. Stąd może pochodzić nazwisko Łosicki.

Tak więc nazwisko Łosicki jest nazwą odmiejscową.

Najstarsi przodkowie

Według dostępnych źródeł archiwalnych dowiadujemy się, że około 1800 roku urodził się Paweł Łosicki, s. Teodora (zmarłego w folwarku Ro- goźnica, pełniącego tam funkcję ekonomiczną) i Magdaleny z d. Bzyk (Bryk

?), która zajmowała się rolnictwem w Rogoźnicy. Paweł Łosicki mający 24 lata, dnia 18 listopada 1821 r. zawarł związek małżeński z Katarzyną Szcze- paniuk (lat 16), c. Stanisława i Marianny z d. Sierociuk z Rogoźnicy

⁶

. Z mał- żeństwa Łosickich, Pawła i Katarzyny z d. Szczepaniuk urodziło się dwóch synów: Jan około 1824 r. i Józef około 1836 r. Katarzyna Łosicka z d. Szcze- paniuk, c. Stanisława i Marianny zmarła 10 marca 1865 r. pozostawiając dwóch synów i owdowiałego męża – Pawła mającego 65 lat

⁷

.

Jan Łosicki s. Pawła i Katarzyny z d. Szczepaniuk dnia 20 listopada 1842 r. zawarł związek małżeński z osiemnastoletnią Praksedą (Paraskewią ?) Olek siuk c. Damiana i Anny pochodzącej z Krzewicy

⁸

.

Janowi i Praksedzie Łosickim urodziło się w Rogoźnicy siedmioro dzieci:

1. Marianna ur. 20.12.1848 r.

⁹

, która zmarła 18.02.1851 r.

¹⁰

2. Marianna ur. 30.12.1851 r.

¹¹

3. Julianna ur. w 1852 r.

¹²

3 W. Kopaliński, Słownik przypomnień, Warszawa 1996, s. 222, 693, 878.

4 A. Bruckner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1974, s. 312.

5 W. Doroszewski, Słownik poprawnej polszczyzny, PWN, Warszawa 1980, s. 315.

6 APL, Międzyrzec Podlaski (Stare Miasto)(gr. kat.), św. Mikołaja. Zespół 35/1879/0/1/24: Księga urodzeń, zapowiedzi i małżeństw (obraz: 76.jpg). Akt Nr 46.

7 APL, Międzyrzec Podlaski (Stare Miasto)(gr. kat.), św. Mikołaja. Zespół 35/1879/0/2.4/81: Księga urodzeń, małżeństw i zgonów (obraz: 81.jpg). Akt Nr 41.

9 APL, Międzyrzec Podlaski (Stare Miasto)(gr. kat.), św. Mikołaja. Zespół 35/1879/0/2.4/65: Księga urodzeń, i małżeństw i zgonów (obraz: 39.jpg). Akt Nr 216.

10 APL, Międzyrzec Podlaski (Stare Miasto)(gr. kat.), św. Mikołaja. Zespół 35/1879/0/2.4/68: Księga urodzeń, i małżeństw i zgonów (obraz: 76.jpg). Akt Nr 34.

11 APL, Międzyrzec Podlaski (Stare Miasto)(gr. kat.), św. Mikołaja. Zespół 35/2071/0/2.4/41:

Księga urodzeń, małżeństw i zgonów (obraz: 20.jpg). Akt Nr 14.

(22)

Łosiccy w Rogoźnicy 21

Julianna Łosicka (lat 18) w dniu 25.01.1870 r. zawarła związek małżeński z Szymonem Michalukiem s. Darii z d. Lesiuk z Łukowiska.

4. Józef ur. 20.03.1855 r.

¹³

Józef Łosicki w dniu 14.05.1873 r. zawarł związek małżeński z Kata- rzyną Madyńską (19 lat) c. Jana i Marianny, która urodziła się w Halasach, a mieszkała w Wygnance

¹⁴

. W dniu 18.10.1874 r. urodził im się syn Szymon.

Rogoźnica. Rodzina Łosickich. Od lewej stoją: Adam, Zbigniew, Adolf, Jerzy i Elżbieta. Siedzą, od lewej: Maria Łosicka, Teresa Łosicka c. Adolfa

i Marii, Maria Łosicka z d. Mularz, żona Jerzego Łosickiego.

(23)

Należy nadmienić, że w 1875 r. w wyniku uwłaszczenia Jan (Iwan) Ło- sicki otrzymał grunty o powierzchni 29 mórg 22 prętów, a Józef Łosicki 29 mórg 36 prętów

¹⁵

.

15 APL, Zbiór tabel likwidacyjnych, sygn. 2504/III, poz. 20 i 30.

(24)

Szymon Łosicki (26 lata)

¹⁶

s. Józefa i Katarzyny z Medyńskich zawarł w dniu 7.11.1900 r. związek małżeński z Anną Wierzejską (23 lata) ur. w Mo- ściskach c. Franciszka i Marianny z d. Męczyńska

¹⁷

.Szymonowi i Annie z Wie- rzejskich urodził się syn Stanisław w dniu 3.10.1901 r. w Rogoźnicy

¹⁸

.

5. Michał ur. 14.10.1861 r.

¹⁹

Michał Łosicki w wieku 35 lat, urodzony w Rogoźnicy s. Jana i Praksedy (Paraskewii) z d. Oleksiuk, (jako wdowiec po Magdalenie z d. Franczuk) mieszkający w Zasiadkach, zawarł w dniu 22.01.1897 r. związek małżeński z Józefą Skulimowską (lat 23), z Grabowca c. Hryciaków Michała i Marianny z d. Kawęcka (wdową po Jakubie Skulimowskim zmarłym 16.05.1895 r.)

²⁰

.

6. Helena ur. 30.07.1865 r.

²¹

7. Mikołaj ur. 9.12.1866 r.

²²

Mikołaj w dniu 17.05.1894 r. zawarł związek mał- żeński z Wiktorią Sadowską (22 lata) c. Tomasza i Franciszki z d. Karwowska

²³

.

Mikołaj Łosicki s. Jana i Praksedy z d. Oleksiuk, w wieku 29 lat ożenił się ponownie w dniu 30.04.1895 r. z Rozalią Kuręda (20 lat) c. Ignacego i Ludwiki z Pościsz

²⁴

, z którą miał czworo dzieci: – Stanisław ur. 3.05.1897 r.

²⁵

16 APL, Międzyrzec Podlaski (Stare Miasto) (gr. kat.), św. Mikołaja. Zespół 35/1879/0/2.4/90: Księga urodzeń, małżeństw i zgonów (obraz: 66.jpg). Akt Nr 237.

19 APL, Międzyrzec Podlaski (Stare Miasto) (gr. kat.), św. Mikołaja. Zespół 35/1879/0/2.4/78: Księga urodzeń, małżeństw i zgonów (obraz:37.jpg). Akt Nr 206.

21 APL, Międzyrzec Podlaski (Stare Miasto) (gr.kat.), św. Mikołaja. Zespół 35/2071/0/2.4/55: Księga urodzeń, małżeństw i zgonów (obraz: 16.jpg). Akt Nr 79.

23 APL, Zespół 35/1879/0/2.4/110: Księga urodzeń, małżeństw i zgonów (obraz:

96.jpg). Akt Nr 33.

(25)

Katarzyna ur. 19.11.1899 r.

²⁶

– Jan ur. 11.12.1902 r.

²⁷

– Władysław ur.

30.12.1906 r.

²⁸

Władysław Łosicki s. Mikołaja i Rozalii służył w 25. Pułku Ułanów Wielkopolskich stacjonującym od 1924 r. w Prużanie w województwie pole- skim. Później pełnił służbę w policji w Białej Podlaskiej. W dniu 19 lipca 1933 r. ożenił się z Julianną Chulińską urodzoną 13.11.1912 r. w Sycynie, córką Franciszka i Katarzyny z d. Kuźmiuk. Został aresztowany przez NKWD w drodze z domu rodzinnego w Rogoźnicy do Sycyny. W nieznanych okolicz- nościach dostał się do niewoli rosyjskiej i został zamordowany przez NKWD w 1940 r. (obóz w Ostaszkowie). Jako uczestnik drugiej wojny światowej i ofiara represji (ludobójstwa) sowieckiego reżimu upamiętniony został na Pol- skim Cmentarzu Wojennym w Miednoje oraz na pomniku w Rogoźnicy

²⁹

. Działalność społeczno – gospodarcza Łosickich na przełomie XIX i XX wieku

Po uwłaszczeniu włościan Rogoźnicy w 1864 r., zniesieniu serwitutów 27 lutego 1914 r. i na podstawie dobrowolnego układu z dnia 24 marca 1919 r.

z właścicielem dóbr Międzyrzec i Witoroż włościanie Rogoźnicy otrzymali 740 ha 49 arów gruntów. W rejestrze pomiarowym wsi Rogoźnica z 1875 r.

³⁰

w poz. 20 wymieniony jest Łosicki Iwan posiadający 29 mórg 22 pręty ogól- nej powierzchni gruntów, a w poz. 30 wyszczególniony jest Łosicki Piotr z 29. morgami 36. prętami ogólnej powierzchni gruntów. Natomiast w Ob- wieszczeniu … o regulacji hipotecznej scalonych gruntów położonych we wsi Rogoźnica w dniu 2 kwietnia 1930 r.

³¹

wymienia się trzech gospodarzy o na- zwisku Łosicki: Łosicki Mikołaj, poz. 32 z trzema działkami o numerach: 85, 225 i 49 o łącznej powierzchni 8 ha 4911 m

²

; Łosicki Szymon, poz. 33 z czte- rema działkami o numerach: 185, 110, 262 i 281o łącznej powierzchni 3 ha 4432 m

²

oraz Łosicki Piotr, poz. 55 z czterema działkami o numerach: 12, 83, 204 i 52 o powierzchni łącznej 14 ha 6014 m

²

.

29 E. Korolczuk, Dobra ziemskie Woroniec i ich właściciele Mirscy, Lublin 2016, s. 259.

30 APL, Zbiór: tabele likwidacyjne, sygn. 2504/III. Ogólny Rejestr Pomiarowy wsi Rogoźnica.

31 APL, OUZ w Lublinie, sygn. 1826. Obwieszczenie Wydziału Hipotecznego przy Sądzie Grodzkim w Radzyniu w sprawie pierwiastkowej regulacji hipotecznej scalonych gruntów położonych we wsi Rogoźnica w dniu 2 kwietnia 1930 r.

(26)

Grunty wsi Rogoźnica podzielone były na 15 do 20 bardzo długich ka- wałków gruntu, uniemożliwiających racjonalne prowadzenie gospodarki rol- nej. Pilną sprawą było uregulowanie wewnętrznych szachownic i scalenie gruntów. W związku z tym w dniu 6 lutego 1921 r. odbyło się pierwsze ze- branie wiejskie z udziałem 69 gospodarzy (na 77) w sprawie scalenia grun- tów. Zebranie to wybrało 7 pełnomocników wsi, w tym Mikołaja Łosickiego i Szymona Łosickiego

³²

. Następnie 26 sierpnia 1925 r. podczas zebrania 60 obecnych uczestników scalenia gruntów wsi Rogoźnica wybrano Radę Uczestników Scalenia, w skład której jako członkowie weszli m. in. Szymon Łosicki i Piotr Łosicki, a zastępcą członka Rady został Mikołaj Łosicki

³³

.

Kółko Rolnicze w Rogoźnicy w piśmie z 11 czerwca 1921 r. skierowa- nym do Związku Kółek Rolniczych powiatu radzyńskiego i podpisane m. in.

przez wiceprezesa K. R. Mikołaja Łosickiego i członka K. R. Piotra Łosickie- go zabiegało o przyspieszenie komasacji gruntów wsi Rogoźnicy. Komasacja ułatwiała pracę na gruntach obszarowo większych i stwarzała możliwości szybszej odbudowy, a także rozwoju wsi, zniszczonej w okresie pierwszej wojny światowej. Ich prośbę wspierał proboszcz parafii Międzyrzec ks. Wła- dysław Augustynowicz, który w swoim liście z 14 lutego 1922 r. skierowa- nym do Komisarza Ziemskiego w Radzyniu napisał: Szanowny Panie Komi- sarzu! Proszę bardzo o łaskawe udzielenie pomocy mieszkańcom wsi Rogoź- nicy, którzy chcą komasować i wszystko już mają do tego gotowe. W imieniu mieszkańców wsi proszę o łaskawe przybycie do wioski i załatwienie niezbęd- nych formalności. Dobra to jest wioska, a do tego biedna, zasługuje więc na okazanie jej pomocy. Z szacunkiem, ks. Wł. Augustynowicz, proboszcz parafii Międzyrzec

³⁴

.

Wielką troskę o sprawy rolników wykazywali sołtysi. Takim przykła- dem był Osip Łosicki, który będąc sołtysem Rogoźnicy i uczestnicząc, w dniu 5 października 1877 r. w posiedzeniu, na którym rozpatrywano skargę wnie- sioną do Siedleckiego Gubernialnego Urzędu do Spraw Włościańskich o na- leżne mieszkańcom serwituty leśne, uzyskał zezwolenie od Komisarza Ziem- skiego w Radzyniu dla 39 włościan na odbieranie z lasu drzewa 156 furman- kami jednokonnymi lub 105 dwukonnymi

³⁵

.

32 APL, Oddział w Radzyniu, Hipoteka w Radzyniu, sygn. VII/89, Dobra Ziemskie Miedzyrzec; Archiwum Państwowe w Lublinie, 434, OUZ Lublin, sygn. 1823, Akta scalenia wsi Rogoźnica; Archiwum Państwowe w Lublinie, Oddział w Radzyniu, Ak- ta UG Tłuściec, sygn. 34.

33 APL, O/R, Akta gminy Tłuściec, sygn. 1825, Scalenia gruntów Rogoźnicy; E. Ko- rolczuk, Monografia Rogoźnicy nad Krzną. Lublin 2008, s. 96, 261 n. 366.

34 APL, 434, OUZ Lublin (1917-1938), sygn. 1825, Scalenia gruntów wsi Rogoźnica.

35 APL, 144, SGU do Spraw Włościańskich, sygn. 11371.

(27)

Mikołaj Łosicki w dniu 20 grudnia 1918 r. podczas Zgromadzenia Gminnego w Tłuśćcu, został wybrany w tajnym głosowaniu do 12-osobowej Rady Gminnej

³⁶

. Funkcję sołtysa w 1922 r. sprawował Mikołaj Łosicki

³⁷

.

Społeczna działalność Łosickich już w okresie międzywojennym wpły- nęła pozytywnie na rozwój m. in. Kółka Rolniczego w Rogoźnicy, już po drugiej wojnie światowej.

Trudne warunki pracy w ówczesnym zniszczonym przez wojnę rolnic- twie, brak nowoczesnego sprzętu rolniczego do uprawy gruntów ornych i użytków zielonych, złe drogi gruntowe, wyzwalały u rolników inicjatywy zmierzające do poprawy istniejącego stanu. W rozwiązywaniu tych i innych problemów gospodarczych pomocą służyło Kółko Rolnicze zrzeszające ponad 33 % gospodarstw. W latach siedemdziesiątych XX wieku dysponowało 6.

ciągnikami ze sprzętem towarzyszącym, rozrzutnikami do wapna i obornika, opryskiwaczami, ładowaczami do wapna i obornika, siewnikami, zaprawiar- kami do zboża itp. Ponadto w latach 1970-1971 wybudowano Międzykółko- wą Bazę Maszynową w Rogoźnicy

³⁸

. Z rozwoju rolnictwa Rogoźnicy mogą być dumni także Łosiccy, którzy byli pierwszymi inicjatorami jego postępu.

Po przeprowadzonych scaleniach gruntów wsi Rogoźnica według stanu z 2 kwietnia 1930 r.

³⁹

, Mikołaj Łosicki otrzymał 3 działki (49, 85 i 225) o łącznej powierzchni 8 ha 4911 m

²

, Szymon Łosicki 4 działki (110, 185, 262 i 281) powierzchni 3 ha 4432 m

²

oraz Piotr Łosicki 4 działki (12, 52, 83 i 204) O powierzchni 14 ha6014m

²

. Ponadto w wyniku parcelacji majątku w Rogoź- nicy w 1937 r.

⁴⁰

Stanisław Łosicki s. Mikołaja uzyskał działkę (16) o po- wierzchni 3 ha 3592 m

²

gruntów ornych, (którą później odkupił Franciszek Chu- liński z Sycyny), a Zofia Łosicka d. Leszczuk 2 działki (32 i 33) o powierzchni 1 ha 1410 m

²

.

Następcy Piotra i Pauliny

Piotr Łosicki ur. 1.07.1889 r. s. Pawła i Wiktorii z d. Chmielewska (zm.

16.12.1941 r. w Rogoźnicy) i Paulina Łosicka z Turskich, posiadali czworo dzieci:

1. Bronisława c. Piotra i Pauliny wyszła za mąż za Wacława Tomaszewskiego z Rogozneczki. Mieli czworo dzieci: Adolfa, Danutę, Henryka i Irenę.

36 APL, O/R, Akta UG Tłuściec, sygn. 7.

37 APL, O/R, Akta UG Tłuściec, sygn. 219, s. 4 n.

38 APL, O/R, Akta Prezydium Gromadzkiej Rady , Narodowej w Rogoźnicy, sygn.

6,7; Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Radzyniu PKPG, sygn. 1725, Spra- wozdania z wykonania inwestycji za I półrocze 1970 r.

39 APL, O/R, Hipoteka w Radzyniu. Części ziemskie Rogoźnica, sygn. VII 332 lit. A, poz. 32, 33 i 55.

40 APL, O/R, Hipoteka w Radzyniu. Części ziemskie Rogoźnica, sygn. VII 336 lit. D i VII 389 lit. M.

(28)

2. Irena c. Piotra i Pauliny wyszła za mąż za Henryka Filipiaka do Warsza- wy. Mieli czworo dzieci: 2 synów bliźniaków Ireneusza i Krzysztofa oraz sy- na Wojciecha i córkę Annę.

3. Adolf s. Piotra i Pauliny ur. 24.03.1910 r. ożenił się z Marią Zięba. Mieli pięcioro dzieci: Jerzy, Zbigniew, Elżbieta, Adam i Teresa. Teresa c. Adolfa i Marii ur. 11 grudnia 1949 r., ukończyła Medyczną Szkołę Zawodową w Kra- kowie, wyszła za mąż za Łukaszewicza zam. w Lublinie ma syna Łukasza;

Zbigniew Łosicki s. Adolfa i Marii, zam. w Międzyrzecu. Zbigniew posiada czworo dzieci: Mariusz, Robert, Grzegorz i Marcin; Zbigniew Jerzy Łosicki s. Adolfa i Marii po ekon. UMCS, pracował w PKS Rzeszów i Iglopol Dębica;

Jerzy ma dwoje dzieci – Andrzeja i Renatę; Elżbieta c. Adolfa i Marii, Elżbieta ma dwoje dzieci – Artura i Tomasza; Adam s. Adolfa i Marii. Adam posiada troje dzieci – Wiesław, Ewa i Krzysztof.

4. Wojciech ur. 20.04.1921 r. ożenił się ze Stanisławą i mają ośmioro dzieci:

Zdzisława, Joannę, Andrzeja, Marię, Krzysztofa, Marzenę, Piotra, Józefa.

Życie i działalność Marii i Adolfa Łosickich

Maria Łosicka z domu Zięba c. Konstantego i Stanisławy z d. Papużyń- ska z Markuszowej urodziła się 2 stycznia 1907 roku w Kożuchowie nad Wi- słokiem w pow. Strzyżów i ówczesnym województwie lwowskim. Posiadała dwoje rodzeństwa tj. brata Stanisława i siostrę jego bliźniaczkę, urodzonych 16 lutego 1919 r. Ich matka Stanisława zmarła 23 lutego 1919 r. Siostra bliź- niaczka została przekazana na wychowanie do rodziny Papużyńskich w Mar- kuszowej, a brata Stanisława Ziębę oddano na wychowanie siostrze matki – Marii i Jakubowi Dziadek do Dobrzechowa mających już czworo własnych dzieci: Zofię, Bronisławę, Teofila i Stanisława

⁴¹

. Klasę siódmą Szkoły Po-

41S. Książek, Wspomnienia o pilocie Stanisławie Ziębie, „Życie Dobrzechowa. Kwar- talnik Społeczności Dobrzechowskiej”, październik-grudzień 2016, nr 4(77), s. 4-5.

Stanisław Zięba, urodził się 16 lutego 1919 r. w Kożuchowie powiat Strzyżów, brat Marii Łosickiej uczęszczał do Szkoły Podstawowej w Dobrzechowie. Po ukończeniu czwartej klasy, uczył się w Gimnazjum w Strzyżowie (ukończył w 1936 r.). Następnie kontynuował naukę w Szkole Lotniczej dla Małoletnich w Bydgoszczy, którą w marcu 1939 r. przeniesiono do Krosna. W lipcu 1939 r. Stanisław Zięba został absolwentem Szkoły Podoficerskiej Lotnictwa dla Małoletnich w Krośnie oraz dodatkowo, na prze- łomie czerwca i lipca 1939 r. ukończył sześciotygodniowy Kurs Wyższego Pilotażu na Lotnisku w Ułężu koło Dęblina. Pod koniec lipca został przydzielony do 2. Pułku Lot- niczego w Krakowie i wcielony do 123 eskadry myśliwskiej, w składzie której wykonał około 6 lotów bojowych. We wrześniu 1939 r. został przeniesiony z Krakowa do Lwo- wa, a w nocy z 18/19 września 1939 r. przekroczył samolotem granicę rumuńską. Po internowaniu opuścił Rumunię i 10 października 1939 r. przybył do Francji. Po prze- szkoleniu, 25 maja 1940 r. przydzielony został do Klucza Myśliwskiego w Angers,

(29)

wszechnej Siedmioklasowej w Strzyżowie ukończyła w czerwcu 1922 r.

⁴²

, a w latach 1923/24 – 1925/26 uczyła się na trzyletnim Prywatnym Kursie Se- minarialnym w Strzyżowie. Następnie kontynuowała naukę w Prywatnym Seminarium Nauczycielskim Żeńskim w Krośnie. W dniu 12 czerwca 1928 roku uzyskała patent dojrzałości w Prywatnym Seminarium Nauczycielskim Żeńskim w Krośnie (świadectwo Nr 48 z 1928 r.)

(gdzie wykonał kilka lotów bojowych) z zadaniem osłony siedziby rządu polskiego na uchodźstwie. W dniu 19 czerwca 1940 r. wypłynął z portu Bordeaux i 22 czerwca 1940 r.

przybył do Wielkiej Brytanii oraz otrzymał skierowanie na przeszkolenie do 58 OTU.

3 czerwca 1941r. został przydzielony do 306 DM Toruńskiego. Stanisław Zięba, latając w Dywizjonie Myśliwskim 306 miał za zadanie patrolowanie rejonu Londynu i polo- wanie na bomby V-1, które z dobrym skutkiem były strącane do morza. 23 lipca 1941 r.

po awaryjnym lądowaniu na lotnisku Manston w Anglii z niedziałającym instruktorem pokładowym samolot Supermarines Spitfre II P8587 (UZ-Z) Sgt Stanisława Zięby, zo- stał staranowany przez inny samolot. Manston, to wieś w Anglii, w hrabstwie Kent, w dystrykcie Thanet. Leży 22 km na północny wschód od miasta Canterbury i 106 km na wschód od centrum Londynu. Natomiast 14 sierpnia 1941 r. w ramach operacji Cirkus 78 wraz z innymi pilotami wykonał lot bojowy na samolocie Supermarines Spitfre II P8462 (UZ-M), którego celem było wciągnięcie do walki myśliwce nie- mieckie. Uzyskali 15 zestrzeleń, tracąc czterech pilotów, w tym sgt Stanisława Ziębę.

Został zestrzelony przez niemieckiego myśliwca nad miejscowością Saint-Omer w północno-wschodniej Francji. Saint Omer, to miejscowość i gmina we Francji, w regionie Nord-Pas-de-Calais, w departamencie Pas-de-Calais, przy granicy z Bel- gią. Wzięty do niewoli jako jeniec, ciężko ranny, po przewiezieniu do francuskiego szpitala, zmarł 23 sierpnia 1941 r. Posiadał nr RAF: 782463. Został pochowany na cmentarzu kościelnym w miejscowości Hardinghen we Francji. Jest to miejscowość i gmina w regionie Nord-Pas-de-Calais, w departamencie Pas-de-Calais, na północny zachód w pobliżu Saint-Omer. Księga lotników polskich O. Cumft, H. K. Kujawa; Ku czci … Zbiorowa; Polskie Siły Powietrzne … T. J. i Anna Krzystek. Zdjęcia Pierre Vandervelden. Posiadał stopień RAF: Sgt, stopień PSP: plutonowy o specjalności pi- lot. Przydział służbowy w 306 Dywizjonie Myśliwskim. Personel Polskich Sił Po- wietrznych w Wielkiej Brytanii 1940-1947, Stanisław Zięba. Nr sł. RAF: 782463, www://listakrzystka.pl/?p=335460

42Okręg szkolny Strzyżów. Szkoła Powszechna Siedmioklasowa w Strzyżowie. Klasa siódma szkoły powszechnej L. katalogu klasowego: 25. Świadectwo szkolne. Zię- bówna Maria urodzona 2 stycznia 1907 r. w Kożuchowie w Małopolsce. Strzyżów, dnia 24 czerwca 1922 r.

(30)

uprawniający do pełnienia obowiązków tymczasowej nauczycielki w szkołach powszechnych. Na podstawie rozporządzenia Ministerstwa Wyznań Religij- nych i Oświecenia Publicznego z dnia 25 lipca 1927 r. Nr I.12208/27 Prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskie w Krośnie posiadało prawa państwowego seminarium nauczycielskiego

⁴³

.

Początkowo pracę pedagogiczną podjęła na Podlasiu, w Publicznej Szkole Powszechnej w Paszkach w powiecie radzyńskim, a co najmniej od roku szkolnego 1930/31 do 1935/36 w jednoklasowej Publicznej Szkole Po- wszechnej w Łukowisku. Od 1 kwietnia 1931 r. pobierała z Urzędu Gminy Tłuściec miesięczny dodatek mieszkaniowy w wysokości 15 zł. i była zasze- regowana do X grupy uposażenia

⁴⁴

.

43 Dz. Urz. Min. W.R. i O.P. z 1925 r. Nr 4, poz. 4.

44 APL O/R, Akta gminy Tłuściec, sygn. 175. O szkolnictwie 1931.

Uczennice Prywatnego Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego w Krośnie w r. szk. 1927/28. Wśród uczennic Maria Zięba. W środku Sz. Matusiak.

(31)

W okresach wakacyjnych podnosiła swoje kwalifikacje pedagogiczne na kursach organizowanych przez władze szkolne. W okresie od 4 do 30 lipca 1932 r. jako nauczycielka 1 kl. Publicznej Szkoły Powszechnej w Łukowisku w powiecie radzyńskim uczestniczyła i wykonała prace objęte programem pań- stwowego kursu wakacyjnego pedagogicznego w Brześciu nad Bugiem dla kwalifikowanego nauczycielstwa szkół powszechnych

⁴⁵

.

Podobnie, od 3 do 15 lipca 1933 r. jako nauczycielka tej szkoły, uczest- niczyła i brała czynny udział we wszystkich pracach programowych wakacyj- nego kursu programowo-ustrojowego w Leśnej Podlaskiej, którego organiza- torem był Okręg Szkolny Lubelski i Inspektor Szkolny w Białej Podlaskiej.

Inspektor

Szkolny w Białej Podlaskiej⁴⁶ Bolesław Donten stwierdził, że z dniem 1 stycznia 1935 r. Maria Zięba nauczycielka Publicznej 1. kl. Szkoły Powszechnej w Łukowisku stała się nauczycielką publicznych szkół powszechnych i 5 kwietnia 1936 r. złożyła przysięgę służbową⁴⁷.

45Zaświadczenie z dnia 30 lipca 1932 r. Państwowych Kursów Wakacyjnych dla Nau- czycielstwa Szkół Powszechnych Okręg Szkolny Poleski Powiat brzeski podpisane przez Inspektora Szkolnego Brześciu n/Bugiem, kierownika pedagogicznego i wykła- dowców.

46

Zaświadczenie z dnia 15 lipca 1933 r. Nr 1610/33 wydane przez kierownika Kursu i inspektora Szkolnego Juliana Sabata w Białej Podlaskiej.

47