Powtarzali
za-łom-za-łom-za-łom
i tak powstała Łomza…
Pamięci
Księdza Tadeusza Górskiego
Ewa Rogowska-Cybulska
Powtarzali
za-łom-za-łom-za-łom i tak powstała Łomza…
O etymologiach nienaukowych
nazw miejscowości powiatu łomżyńskiego
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
Gdańsk 2018
Recenzja
prof. dr hab. Tadeusz Lewaszkiewicz Redaktor Wydawnictwa
Maria Mosiewicz
Projekt okładki i stron tytułowych Jakub Kozak
Skład i łamanie Łukasz Gwizdała
Książka sfinansowana w ramach I edycji Konkursu na najlepszą książkę naukową, dydaktyczną i przedstawiającą rezultaty pracy doktorskiej
opublikowaną w Wydawnictwie Uniwersytetu Gdańskiego, I nagroda w kategorii książki naukowej
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ISBN 978-83-7865-783-5 Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot
tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl
www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
Spis treści
Wstęp 7
Etymologie nienaukowe toponimów
(na przykładzie nazw miejscowych powiatu łomżyńskiego) 11 Istota etymologii nienaukowej i nazwy tego zjawiska 11 Typy etymologii nienaukowych ze względu na stosunek
wtórnej podstawy motywacyjnej do podstawy pierwotnej 23 Klasyfikacja semantyczna toponimów w świetle
ich etymologii nienaukowej 33
Klasyfikacja strukturalna toponimów w świetle
ich etymologii nienaukowej 57
Słownik etymologii nienaukowych
nazw miejscowości powiatu łomżyńskiego 83
Bibliografia 356
7
Wstęp
Tematem niniejszej książki są etymologie nienaukowe (inaczej: ludo- we, potoczne, asocjacyjne, pseudoetymologie itp.) nazw miejscowości położonych na obszarze współczesnego powiatu łomżyńskiego. Zasłu- gują one na odrębny opis językoznawczy, ponieważ – jak o wartości wszystkich etymologii ludowych lokalnych toponimów
1pisze Elżbieta Michow – są „cennym przekazem kulturowym, dającym wgląd nie tylko w twórczość językową, ale i specyficzną logikę skojarzeń i sferę wyobrażeń mieszkańców regionu” (Michow 2008: 165). Jan Miodek uważa nawet owe nieprofesjonalne dociekania dotyczące pochodze- nia nazw miejscowych za „zasługujące na podziw ludzkie dążenie do prawdy” (Miodek 2002). Henryk Duda i Mariusz Koper wiążą ponadto ludowe etymologizowanie z potrzebą ochrony własnego dziedzictwa kulturowego, zauważając, że „chęć interpretacji onimów wynikała
1
Toponimy (z gr. topos ‘miejsce’ i onymos ‘imię’) to inaczej nazwy miejscowe, czyli
nazwy własne miejsc zamieszkanych i niezamieszkanych przez człowieka. Do
grupy tej należą przede wszystkim: nazwy osad ludzkich (ojkonimy), nazwy państw
(choronimy), nazwy rzek, jezior oraz innych zbiorników i cieków wodnych (hy-
dronimy), nazwy górskie (oronimy), nazwy terenowe, czyli nazwy pól, łąk, lasów,
wzniesień, dołów itp. (mikrotoponimy), a także nazwy miejskie, zwłaszcza nazwy
ulic i placów (plateonimy). Wszystkie nazwy miejscowe mogą mieć oprócz etymo-
logii naukowych również etymologie nienaukowe. Ponieważ jednak w niniejszej
książce omawiam tylko etymologie potoczne nazw miejscowości (miast, miaste-
czek i wsi), terminów nazwy miejscowości, nazwy miejscowe i toponimy używam ze
względów stylistycznych wymiennie.
8
zarówno z własnej ciekawości, jak też z obowiązku przekazu trady- cji następnym pokoleniom” (Duda, Koper 2009: 82). Opis etymologii ludowych nazw miejscowości, zwłaszcza tych znanych tylko małym społecznościom, łączy się zatem „z pojęciem małej ojczyzny, z uczest- nictwem w świecie tradycji i zwyczajów lokalnej wspólnoty” (Michow 2008: 10).
W opracowaniu tym analizą objęte zostały wszystkie etymologie potoczne nazw miejscowości powiatu łomżyńskiego, do których uda- ło mi się dotrzeć
2. Część szczegółowa zawiera opis 242 pseudoety- mologii 135 nazw miejscowych. W świetle przeprowadzonych badań poszczególne toponimy mają od 1 do 37 etymologii nienaukowych.
Najwięcej – bo aż 37 – etymologii potocznych udało mi się wyszukać dla toponimu Łomża, a dla pozostałych nazw miejscowych powiatu łomżyńskiego znalazłam już tylko od 1 do 7 pseudoetymologii: tylko jedna etymologia asocjacyjna została odnotowana dla 92 nazw, po dwie etymologie potoczne – dla 29 nazw (Boguszki, Brulino, Chomen- towo, Dobry Las, Dobrzyjałowo, Gać, Giełczyn, Janowo, Jarnuty, Jedna- czewo, Kąty, Kokoszki, Koziki, Makowskie, Miastkowo, Obrytki, Pieńki, (Piątnica) Poduchowna, Przytuły, Sambory, Srebrowo, Sierzputy, Stare Modzele, Szablak, Szabły Młode, Truszki, Trzaski, Wagi i Zanklewo), po trzy pseudoetymologie – dla 8 nazw (Brzostowo, Burzyn, Czarnocin, Czartoria, Kucze, Mątwica, Piątnica i Szczepankowo), po cztery – dla 2 nazw (Bożejewo i Zbójna), pięć – dla 1 nazwy (Wizna), po sześć – dla 2 nazw (Jedwabne i Śniadowo), a siedem etymologii synchronicznych ma 1 nazwa (Kupiski).
2
Pseudoetymologii niektórych nazw miejscowości mimo podjętych starań nie zna-
lazłam. Zresztą nie wszystkie nazwy miejscowości mają etymologie nienaukowe
(objaśnienia podawane przez mieszkańców bywają niekiedy zgodne z wynikami
badań onomastycznych). Zapewne też mieszkańcy znają jeszcze inne, nieopisane
tu etymologie potoczne tych nazw miejscowości, które w książce uwzględniłam.
9
Informacji o etymologiach nienaukowych łomżyńskich toponimów dostarczyły cztery rodzaje źródeł:
– teksty drukowane, reprezentujące m.in. regionalną literaturę pięk- ną (w tym literaturę dla dzieci), przewodniki turystyczne, opraco- wania historyczne i kulturoznawcze;
– teksty pisane, przede wszystkim odpowiedzi na ankiety przepro- wadzone wśród uczniów kilku szkół średnich w Łomży
3oraz ze- społu szkół w Przytułach
4na temat pochodzenia nazw ich rodzin- nych miejscowości, ponadto niedrukowane wspomnienia i notatki;
– teksty mówione, mianowicie ustne wywiady z kilkoma mieszkań- cami Łomży oraz nagrane na magnetofon teksty gwarowe;
– teksty internetowe, w tym objaśnienia etymologiczne publikowa- ne na stronach internetowych niektórych miejscowości, artykuły w Wikipedii, blogi internetowe, a także opublikowane w Internecie wyniki ankiet przeprowadzonych w ramach projektu edukacyjnego pn. „Każde miejsce opowiada swoją historię partnerstwo sektora samorządowego i pozarządowego na rzecz zrównoważonego roz- woju regionalnego” (Liniewicz 2005).
Zgromadzony materiał obejmuje zatem etymologie nienaukowe różnego rodzaju: od etymologii ludowych, których nośnikami są roz- budowane podania etymologiczne, po zwięzłe rzeczowe objaśnienia
3
Za pomoc w przeprowadzeniu w latach 2008–2018 badań ankietowych wśród uczniów II Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Konopnickiej bardzo dziękuję nauczycielce języka polskiego w tej szkole, mgr Marii Kryszajtys. Słowa wdzięcz- ności kieruję również do tych nauczycieli łomżyńskich szkół, którzy poddali swo- ich uczniów badaniom ankietowym w r. 2018: ks. mgra lic. Jacka Dąbrowskiego z I Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki, mgr Beaty Chojnowskiej z III Liceum Ogólnokształcącego im. Żołnierzy Obwodu Łomżyńskiego Armii Krajowej oraz mgr Teresy Filochowskiej z Technikum Ekonomicznego.
4
Za zorganizowanie ankiety wśród uczniów Zespołu Szkół w Przytułach: Szkoły
Podstawowej im. Jana Pawła II i Gimnazjum im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego
dziękuję dr Dorocie Cybulskiej.
pseudoetymologiczne pozbawione warstwy narracyjnej; od efektów dociekań czynionych na serio, w poszukiwaniu prawdziwego źród- łosłowu nazwy miejscowej, po ujęcia satyryczne lub rezultaty kreacji artystycznej; od przekazów opartych na opowiadaniach przodków po indywidualne pomysły reetymologizacyjne; od tekstów gwarowych, przez wypowiedzi potoczne, po utwory literackie pisane językiem ogólnopolskim.
Książka składa się z dwu części. W pierwszej z nich omawiam wy-
brane zagadnienia teoretyczne związane z etymologią nienaukową to-
ponimów oraz podaję zwięzłą syntezę zaprezentowanych dalej analiz
szczegółowych. Czytelnik znajdzie tu zatem charakterystykę etymo-
logii nienaukowej jako pewnego fenomenu językowo-kulturowego,
opis najważniejszych typów etymologii nienaukowych spotykanych
wśród pseudoetymologii nazw miejscowości powiatu łomżyńskiego,
a także omówienie dwu klasyfikacji (semantycznej i formalnej) łom-
żyńskich toponimów w świetle ich etymologii nienaukowych. Część
druga to słownik etymologii nienaukowych nazw miejscowości po-
wiatu łomżyńskiego, uwzględniający wszystkie wyekscerpowane ze
źródeł pseudoetymologie odnoszące się do danego toponimu. Zapre-
zentowano tu etymologie naukowe badanej nazwy miejscowej, zgro-
madzono wszystkie odnalezione teksty zawierające jej pseudoetymo-
logie, a następnie poddano te pseudoetymologie szczegółowej analizie,
uwzględniając przede wszystkim wzajemny stosunek porównywa-
nych podstaw motywacyjnych (wtórnej do faktycznej) oraz miejsce
omawianych toponimów w obu wspomnianych wyżej klasyfikacjach
(semantycznej i formalnej).
11
Etymologie nienaukowe toponimów (na przykładzie nazw miejscowych
powiatu łomżyńskiego)
Istota etymologii nienaukowej i nazwy tego zjawiska
Słowo etymologia pochodzi z języka łacińskiego, do którego zostało przejęte z greki, a grecki wyraz etymología stanowi złożenie przymiot- nika étymos ‘prawdziwy’ i rzeczownika lógos ‘mowa, słowo’, ponieważ w ujęciu starożytnym etymologia była „nauką o prawdziwym czy też naturalnym znaczeniu słów, która próbowała dotrzeć do pierwotne- go słowa” (Lipiński 2016: 97). Używane samodzielnie (bez określeń przymiotnikowych) lub w połączeniach etymologia naukowa, etymolo- gia diachroniczna, etymologia historyczna bądź etymologia historyczno- -porównawcza, a w odniesieniu do nazw własnych – w tym nazw miej- scowych, które mnie tu przede wszystkim interesują
1– w połączeniu
1
Jak pisze Bogdan Walczak w Zarysie dziejów języka polskiego, „[p]ierwsze zaświad-
czone w naszych dziejach dociekania etymologiczne wiązały się z nazwami włas-
nymi. Jest to zrozumiałe, gdyż nazwy własne, pozbawione znaczenia takiego, jakie
przysługuje wyrazom pospolitym (pierwotne znaczenie, żywe jeszcze w momen-
cie powstawania nazwy, szybko się zaciera i nazwa nie znaczy tak, jak wyraz po-
spolity, lecz jedynie oznacza, »nazywa« miejsce czy osobę), zawsze w szczególny
sposób intrygowały użytkowników języka (którzy usiłowali się tego pierwotnego,
zatartego znaczenia dokopać)” (Walczak 1995: 172).
12
etymologia onomastyczna, słowo etymologia nazywa dziś ‘dział języko- znawstwa zajmujący się badaniem pochodzenia wyrazów’ lub ‘pocho- dzenie wyrazu’ (WSJP).
Obok etymologii naukowej istnieje też etymologia nienaukowa, częściej zwana ludową bądź potoczną, określana też – choć rzadziej – mianem etymologii asocjacyjnej, dyletanckiej, fantazyjnej, folklorystycz- nej, naiwnej, paronimicznej, potocznej, relacyjnej, skojarzeniowej i syn- chronicznej, znana ponadto jako pseudoetymologia, reinterpretacja ety- mologiczna, atrakcja paronimiczna, asymilacja fonetyczno-semantyczna i etymologizowanie. Najnowszy słownik języka polskiego definiuje ją jako ‘błędne z naukowego punktu widzenia objaśnienie pochodzenia jakiegoś wyrazu, oparte na podobieństwie jego formy do innych wyra- zów lub na innych swobodnych skojarzeniach’ (wsjp.pl, s.v. etymologia ludowa, potoczna etymologia).
Przytoczone wyżej nazwy używane są w zasadzie jako dokładne synonimy etymologii nienaukowej, ale swoją budową zwracają uwagę na nieco inne właściwości tego procesu i jego produktów, dobrze oddając
„wielopłaszczyznowy i złożony charakter wielorako wzajemnie po- wiązanych, znacznie się między sobą różniących faktów ogarnianych wspólną nazwą etymologii ludowej” (Cienkowski 1972: 17).
Najszerszy zakres analizowanemu zjawisku wyznacza przymiotnik nienaukowa, antonimiczny wobec przymiotnika naukowy ‘odnoszący się do nauki jako ogółu wiedzy lub jako do poszczególnej dyscypliny badawczej; wchodzący w jej skład, zgodny z jej zasadami, metodami’
(SJPD). Podobne znaczenie narzuca rzeczownikowi pseudoetymologia
komponent pseudo-, który w polszczyźnie stanowi ‘pierwszy człon
wyrazów złożonych będących nazwami i określeniami osób, rzeczy
lub zjawisk, które nie są tym, co udają lub naśladują’ (SJP). Amator-
stwo twórców etymologii nienaukowych uwypukla również przy-
miotnik dyletancka, utworzony od rzeczownika dyletant ‘osoba bez
odpowiedniego wykształcenia i przygotowania, która wykonuje coś
13
w sposób nieprofesjonalny i dlatego niewłaściwy’ (wsj.pl), określenie to ma jednak wyraźnie charakter deprecjonujący
2. Nie ma go natomiast wyrażenie etymologia potoczna, również rozumiane jako termin „nie implikujący – zdaniem Witolda Cienkowskiego – przygotowania na- ukowego u osób «etymologizujących»” (Cienkowski 1972: 51). Nazwa ta – jak ocenia Elżbieta Michow – „dobrze oddaje istotę zjawiska i jego miejsce z perspektywy dwóch gatunków wiedzy, jakimi operuje czło- wiek – wiedzy naukowej i potocznej” (Michow 2017: 37). Określenie etymologia potoczna nawiązuje ponadto do koncepcji potocznego obrazu świata, który za Jurijem Apresjanem zwany jest również – choć dziś już rzadziej – naiwnym obrazem świata, toteż jako synonimu etymologii potocznej używa się też wyrażenia etymologia naiwna. Przyjmuje się, że język potoczny opiera się na zdroworozsądkowym, pragmatycznym i zmysłowym oglądzie świata, przeciwstawianym ścisłym, racjonal- nym kategoriom kierującym refleksją naukową (Anusiewicz 1995: 7).
Naiwny (potoczny) schemat konceptualizacji leży u podstaw leksy- kalnych i gramatycznych znaczeń jednostek danego języka (Apresjan 1993: 10), które składają się na naiwną geometrię, naiwną psychologię, naiwną astronomię, naiwną fizykę, naiwną biologię, naiwną fonetykę itp., utrwalające materialne i duchowe doświadczenia wielu pokoleń użytkowników języka. Elementy naiwnej wiedzy o rzeczywistości pozajęzykowej pojawiają się również w potocznych etymologiach
2
Naganna ocena zjawiska pobrzmiewa też w efemerycznym określeniu kuchenna etymologia, użytym dla nazwania tego pojęcia w artykule poświęconym legen- darnej Wandzie przez Adama Krzemińskiego, zapewne pod wpływem wyraże- nia łacina kuchenna ‘słownictwo wulgarne’, ponieważ we fragmencie, w którym się ten związek pojawił, mowa o wyrazach polskich w tekście łacińskim, por.:
„W czasach Łokietka autor wielkopolskiej kroniki źle zrozumiał łaciński tekst
Kadłubka – najazd Niemca powiązał z odrzuconymi konkurami, imię Wanda na
podstawie kuchennej etymologii powiązał nie z Wandalami, lecz z wędką, że niby
tak łatwo łowi mężczyzn, i dodał jej po zwycięstwie nad niefortunnym najeźdźcą-
-zalotnikiem skok do Wisły” (Krzemiński 2018: 61).
14
nazw miejscowych, ale w wielu z nich można także odnaleźć wycin- ki specjalistycznej wiedzy naukowej (Rogowska-Cybulska w druku), szczególnie w jej wersji popularnonaukowej, a także produkty myśle- nia kreatywnego, w tym artystycznego. Obligatoryjnym składnikiem etymologii naiwnych (potocznych) jest natomiast leżąca u ich podstaw naiwna (potoczna) wiedza o języku, zwłaszcza o pochodzeniu wyra- zów. Etymologia potoczna stanowi zatem „zapis potocznej świadomo- ści językowej, świadomości rządzącej się innymi celami i zasadami niż myślenie naukowe” (Brzozowska 2009: 20), a w odniesieniu do nazw miejscowości etymologia nienaukowa to po prostu etymologia ‘nieo- nomastyczna’ (Michow 2008: 55).
Stosowanie nazw etymologia nienaukowa, pseudoetymologia, etymo- logia potoczna i etymologia naiwna, rzadziej etymologia dyletancka, uwy- datnia przede wszystkim fakt nieuwzględniania przez nie naukowych metod poszukiwania genezy danego słowa, ponieważ „w ludowym etymologizowaniu poprzestaje się na wskazaniu rzekomego źród- łosłowu nazwy miejscowej, brakuje zaś wiarygodnych argumentów językowych, wynikających z zastosowania konkretnej metodologii badawczej (co jest podstawową cechą metodologii naukowej)” (Mi- chow 2008: 163).
Konkluzje o charakterze nienaukowym najczęściej są efektem nie- przestrzegania zasad analizy słowotwórczej. Jako wyrazisty przykład takiej postawy pseudoetymologów można przywołać toponim Szcze- pankowo
3, faktycznie utworzony od zdrobniałego imienia Szczepanek, ale zdaniem mieszkańców tej miejscowości pochodzący od formy podstawowej tego antroponimu: Szczepan. Gdyby na podstawie tej potocznej interpretacji przeprowadzić analizę strukturalną toponimu
3