ISSN 2083-8611 Nr 269 · 2016
Alina Grynia
Uniwersytet w Białymstoku
Wydział Ekonomiczno-Informatyczny w Wilnie Katedra Ekonomii
grynia@uwb.edu.pl
STAN FINANSÓW PUBLICZNYCH NA LITWIE NA TLE KRAJÓW UE
Streszczenie: Stabilność makroekonomiczna danej gospodarki w znacznym stopniu uza- leżniona jest od stanu finansów publicznych. Niezwykle ważne jest, aby prowadzić taką politykę budżetową, która umożliwia obniżenie podatków i wzrost efektywności wydat- ków publicznych. Obecny stan finansów publicznych krajów UE ogranicza takie możliwo- ści. Rozbudowane instrumentarium fiskalne, określone w traktacie z Maastricht czy Pakcie Stabilności i Wzrostu, nie było w stanie zapobiec nadmiernemu zadłużeniu się tych państw. W konsekwencji nie uchroniły one całej UE i strefy euro przed kryzysem.
Przedmiot rozważań w tym artykule stanowi deficyt budżetowy oraz dług publiczny Litwy w odniesieniu do krajów UE (nowych i starych krajów członkowskich, a także stre- fy euro). Okres badawczy obejmuje lata 2004-2014. W analizie danych Eurostatu posłużo- no się metodami statystycznymi i opisowymi.
Słowa kluczowe: finanse publiczne, deficyt budżetowy, dług publiczny, Litwa.
Wprowadzenie
Deficyt budżetowy to stosunkowo nowy problem, który pojawił się w kra- jach Europy Zachodniej na początku lat 80. XX w. Jednakże w wyniku kryzysu gospodarczego problem ten zyskał na znaczeniu i stał się aktualny dla większo- ści krajów europejskich. W ostatnich latach zaczęto mówić o kryzysie finansów publicznych, tj. nadmiernym zadłużeniu sektora publicznego. Dług publiczny pociąga za sobą wiele negatywnych skutków, takich jak efekt wypierania inwe- stycji prywatnych, uzależnienie się od zagranicy (dług zewnętrzny), straty efek- tywnościowe z tytułu opodatkowania, osłabienie tempa wzrostu gospodarczego, ograniczenie realizacji dużych programów rządowych itp.
Stan finansów publicznych na Litwie... 127
Celem niniejszego opracowania jest ocena stanu finansów publicznych Li- twy na tle państw UE w zakresie wysokości długu publicznego oraz dynamiki jego zmiany. Analizą objęto lata 2004-2014, czyli okres członkostwa Litwy w UE.
1. Finanse publiczne w ujęciu teoretycznym
Nauka o finansach publicznych zajmuje się funduszami, które tworzą i któ- rymi dysponują władze publiczne na szczeblu rządowym i samorządowym [Owsiak, 2013]. Można je rozpatrywać w węższym i szerszym ujęciu [Alińska i Woźniak, 2015]. Przedmiotem finansów publicznych w węższym ujęciu są problemy źródeł i procedur pozyskiwania środków do budżetu państwa. W szer- szym ujęciu obejmują one całokształt problematyki związanej z aktywnością państwa w zakresie alokacji czynników wytwórczych, redystrybucji dochodów, działań w zakresie wydatków oraz podejmowania decyzji w kontekście maksy- malizacji dobrobytu ogólnospołecznego. W tym kontekście przyjęto wyodręb- niać trzy podstawowe funkcje finansów publicznych: alokacyjną, redystrybucyj- ną oraz stabilizacyjną [Guziejewska, 2012].
Alokacyjna funkcja państwa polega na podejmowaniu działań sprzyjają- cych optymalnej alokacji zasobów. Dotyczy ona finansowania dóbr publicznych (bezpieczeństwo publiczne, obrona narodowa) oraz dóbr społecznych, do któ- rych dostęp na zasadach rynkowych byłby ograniczony (usługi oświatowe, zdrowotne) [Podstawka (red.), 2010]. Z kolei funkcja redystrybucyjna polega na wtórnym korygowaniu sytuacji dochodowej czy majątkowej poszczególnych podmiotów. Dokonuje się ona poprzez system transferów dochodów i przyjmuje postać przepływu pieniądza między poszczególnymi obywatelami a państwem.
Funkcję redystrybucyjną pełni władza centralna [Owsiak, 2006].
Decentralizacji nie podlega także funkcja stabilizacyjna, która polega na ła- godzeniu negatywnych skutków zmian koniunktury gospodarczej za pomocą na- rzędzi polityki fiskalnej. Zakłada się, iż rząd dąży do realizacji takich makro- ekonomicznych celów, jak: wzrost gospodarczy, ograniczanie bezrobocia czy inflacji, poprawa bilansu płatniczego itp. Za twórcę doktryny interwencjonizmu państwowego uznaje się J.M. Keynesa, według którego w funkcjonowaniu go- spodarki rynkowej podstawowe znaczenie ma popyt [Keynes, 2011].
Dług publiczny jest związany z pojęciem deficytu budżetowego. Państwo zazwyczaj finansuje swój deficyt poprzez sprzedaż obligacji, zapożyczając się u społeczeństwa lub zaciągnąć pożyczkę za granicą. Dług publiczny może więc
mieć charakter wewnętrzny lub zewnętrzny. Tak czy inaczej dług publiczny to suma pozostałych do spłacenia pożyczek państwowych [Begg i in., 2014].
Budżet państwa można zdefiniować jako publiczny plan finansowy obej- mujący swym zakresem przedmiotowym dochody i wydatki, przychody i roz- chody, uchwalany w formie ustawy przez parlament na okres jednego roku bu- dżetowego [Mastalski, Fojcik-Mastalska, 2011]. Z definicji wynika, iż budżet państwa jest narzędziem zarządzania zadaniami publicznymi, które posiada ści- śle określone cechy, tj. opiera się na określonych zasadach. Najczęściej wymie- niane zasady budżetowe to: jedność, powszechność, roczność, równowaga, szczegółowość, jawność i przejrzystość oraz sprawność [Kosikowski, Ruśkow- ski, 2008].
Zasada równowagi to najważniejsza reguła dotycząca gospodarki budżeto- wej. Jej istota polega na zrównoważeniu wydatków budżetu państwa z jego do- chodami. Z tą zasadą wiążą się zagadnienia nierównowagi budżetowej, tzn. nie- doboru dochodów w stosunku do wydatków. Z realizacją zasady równowagi w praktyce występują kłopoty, bowiem większość państw realizuje deficyty bu- dżetowe, co prowadzi do wzrostu długu publicznego.
2. Wysokość deficytu budżetowego krajów UE
W traktacie z Maastricht przyjęto, że polityka fiskalna pozostanie w gestii poszczególnych państw członkowskich. Tym niemniej uznano za konieczne określenie reguł tej polityki i mechanizmów dyscyplinujących poszczególne kra- je członkowskie. W jednym z protokołów dołączonych do traktatu określono wartości referencyjne: dla deficytu budżetowego na poziomie 3% PKB, a dla długu publicznego – 60% PKB [www 1]. Kolejnym dokumentem regulującym kwestie finansów publicznych był Pakt Stabilności i Wzrostu, w którym uszcze- gółowiono zasady stosowania procedury nadmiernego deficytu [www 2].
W badanym okresie większość krajów UE nie spełniała kryterium konwer- gencji nominalnej dotyczącej deficytu budżetowego. Dane dotyczące salda sek- tora finansów publicznych w okresie 2004-2014 przedstawiono w tabeli 1.
Stan finansów publicznych na Litwie... 129
Tabela 1. Deficyt budżetowy w krajach UE w wybranych latach (w % PKB)
Nowe kraje – UE-13 Stare kraje – UE-15
Kraj 2004 2009 2010 2014 Kraj 2004 2009 2010 2014 Bułgaria – BG 1,8 -4,2 -3,2 -2,8 Austria – AT -4,8 -5,3 -4,5 -2,4 Chorwacja – HR -5,1 -5,9 -6,0 -5,7 Belgia – BE -0,2 -5,5 -4 -3,2 Czechy – CZ -2,7 -5,5 -4,4 -2,0 Dania – DK 2,1 -2,8 -2,7 1,2 Estonia – EE 1,6 -2,0 0,2 0,6 Finlandia – FI 2,2 -2,5 -2,6 -3,2 Litwa – LT -1,5 -9,3 -6,9 -0,7 Francja – FR -3,5 -7,2 -6,8 -4,0 Łotwa – LV -1,0 -8,9 -8,2 -1,4 Grecja – GR -7,5 -15,2 -11,1 -3.5 Polska – PL -5,2 -7,3 -7,6 -3.2 Hiszpania – ES 0 -11 -9,4 -5.8 Rumunia – RO -1,2 -8,9 -6,6 -1,5 Holandia – NL -1,8 -5,5 -5 -2,3 Słowacja – SK -2,3 -7,9 -7,5 -2,9 Irlandia – IE 1,4 -13,9 -32,4 -4,1 Słowenia – SI -2,2 -6,1 -5,7 -4.9 Liksemburg – LU -1 -0,5 -0,6 0,6 Węgry – HU -6,4 -4,6 -4,5 -2.6 Niemcy – DE -3,7 -3 -4,1 0,7 Malta – MT -4.4 -3.3 -3.3 -2.1 Portugalia – PT -6,2 -9,8 -11,2 -4.5 Cypr – CY -3.7 -5.5 -4.8 -8.8 Szwecja – SE 0,3 -0,7 0 -1,9
W. Brytania – GB -3,6 -10,8 -9,6 -5,7
Włochy – IT -3,6 -5,3 -4,2 -3,0 Źródło: [www 3].
W przypadku nowych krajów członkowskich (UE-13) występowanie defi- cytu budżetowego jest zjawiskiem niemal powszechnym. Pod tym względem pozytywnie wyróżniało się tylko kilka krajów. W latach 2004-2008 nadwyżkę budżetową zanotowały: Bułgaria, Estonia (z wyj. 2008 r.) oraz Cypr (w latach 2007 i 2008). Rekordową wysokość deficytu miały Węgry w 2006 r. – na po- ziomie -9,4% PKB. W tym samym czasie sytuacja w starych krajach członkow- skich (UE-15) była znacznie lepsza. W każdym z analizowanych lat wystąpiła nadwyżka dochodów nad wydatkami w budżetach Szwecji, Danii i Finlandii.
Stosunkowo dobrą sytuację odnotowano także w Hiszpanii, Irlandii i Luksem- burgu. Zdecydowanie negatywnie należy ocenić sytuację budżetową Włoch, Wielkiej Brytanii, Portugalii, Francji i Grecji, gdzie wartość deficytu w 2008 r.
zbliżała się do 10% PKB [www 3].
Znacznemu pogorszeniu koniunktury w kolejnych latach towarzyszyło także spore pogorszenie sytuacji w budżetach zarówno nowych, jak i starych członków UE. Występujące jeszcze w poprzednich latach nadwyżki w Bułgarii, Estonii, na Cyprze oraz w Danii, Finlandii i Szwecji zmieniły się w deficyty budżetowe. Od 2010 r. w niektórych krajach już zaznaczyła się tendencja spadku deficytu, cho- ciaż sytuacja pozostawała bardzo zróżnicowana – Estonia wykazała nadwyżkę budżetu, a Irlandia w tym roku odnotowała rekordową wysokość deficytu.
Tymczasem w latach 2011-2014 można zauważyć pozytywną tendencję w przypadku większości krajów, szczególnie w wartościach bezwzględnych.
Odnotować jednak należy, że wśród 13 nowych krajów członkowskich tylko Es- tonia w 2014 r. miała nadwyżkę budżetową, reszta nadal wykazuje deficyt. Wy-
sokość tego wskaźnika jest bardzo zróżnicowana: od -0,7% PKB na Litwie do -8,8% na Cyprze, gdzie wbrew ogólnej tendencji w ostatnich latach deficyt wzrósł. Trzy kraje spośród starej piętnastki miały w 2014 r. nadwyżkę budżeto- wą – Dania, Luksemburg oraz Niemcy. Najwyższe deficyty odnotowano w Hiszpa- nii i Wielkiej Brytanii.
Kryterium konwergencji dotyczącej deficytu budżetowego w 2004 r. w grupie krajów UE-13 nie spełniało pięć krajów (Chorwacja, Polska, Węgry, Malta i Cypr), a w grupie UE-15 – siedem (Austria, Francja, Grecja, Dania, Portugalia, Wielka Brytania i Włochy). W 2014 r. wśród nowych krajów członkowskich już tylko cztery kraje miały deficyt budżetowy poniżej 3% PKB: Polska, Słowenia, Chor- wacja i Cypr, a wśród starych tylko siedem nie przekroczyło ww. wskaźnika.
3. Dług publiczny w krajach UE
Deficyt budżetowy oznacza stopniowe narastanie długu publicznego. Wy- sokość długu publicznego w stosunku do PKB dla badanych grup krajów UE w latach 2004-2014 prezentuje tabela 2.
Tabela 2. Dług publiczny w krajach UE w wybranych latach (w % PKB) Nowe kraje – UE-13 Stare kraje – UE-15
Kraj 2004 2009 2010 2014 Kraj 2004 2009 2010 2014 BG 36,1 14,2 15,9 27,6 AT 64,8 79,7 82,4 84,5 HR 39,8 48,0 57,0 85,0 BE 96,6 99,3 99,6 106,5 CZ 28,5 34,1 38,2 42,6 DK 44,2 40,4 42,9 45,2
EE 5,0 7,1 6,5 10,6 FI 42,7 41,7 47,1 59,3
LT 18,7 29,0 36,2 40,9 FR 65,5 78,8 81,5 95,0 LV 14,2 36,4 46,8 40,0 GR 98,6 126,8 146,0 177,1 PL 45,3 49,8 53,6 50,1 ES 45,3 52,7 60,1 97,7 RO 18,6 23,2 29,9 39,8 NL 50,0 56,5 59,0 68,8 SK 40,6 36 40,9 53,6 IE 28,3 62,2 87,4 109,7 SI 26,8 34,5 38,2 80,9 LU 6,5 15,5 19,6 23,6 HU 58,8 78,2 80,9 76,9 DE 64,6 72,4 80,3 74,7 CY 64,7 54,1 56,5 107,5 PT 62,0 83,6 96,2 130,2 MT 72,0 67,8 67,6 68,0 SE 47,9 40,3 36,8 43,9 GB 40,2 65,9 76,4 89,4 IT 100,0 112,5 115,3 132,1 Źródło: [www 4].
W 2004 r. w grupie krajów UE-13 najniższy jednocyfrowy dług publiczny miała Estonia (5% PKB), następne były Łotwa, Rumunia i Litwa (poniżej 20%
PKB). Największy dług publiczny zanotowano na Malcie, Cyprze, Węgrzech oraz w Polsce i na Słowacji.
Stan finansów publicznych na Litwie... 131
Bezpośrednio po przystąpieniu do Wspólnoty większość krajów UE-13 od- notowała spadek zadłużenia. W latach 2004-2007 średnia dla tej grupy spadła z 29,7% do 25,4% PKB. Największy procentowy spadek nastąpił w Bułgarii i na Słowacji, jedynie Węgry odnotowały wzrost zadłużenia. W kolejnym okresie dług publiczny badanych krajów ponownie zaczął rosnąć, czego powodem z pew- nością był kryzys gospodarczy. Największy jego wzrost wystąpił w krajach bał- tyckich, głównie na Litwie i Łotwie, gdzie zanotowano największy spadek PKB [www 7]. Tym niemniej w 2014 r. Estonia nadal pozostawała krajem z najniż- szym długiem. Kolejne miejsca zajęły Bułgaria oraz Rumunia, jednak ich dług był znacznie wyższy.
W grupie krajów UE-15 w 2004 r. największe zadłużenie miały Włochy (100% PKB) oraz Belgia (ok. 97%), najniższe Luksemburg (6,5%) oraz Irlandia (ok. 28%). Podobnie jak w nowych krajach członkowskich w tej grupie także na- stępowały zmiany poziomu zadłużenia w poszczególnych latach. W ciągu jedena- stu lat tylko jeden kraj potrafił zmniejszyć poziom długu publicznego – Szwecja o 4 pkt. proc. – pozostałe kraje odnotowały jego wzrost. Najbardziej dług publiczny w badanym okresie wzrósł w Irlandii (o ponad 81 pkt. proc.), Grecji (78,5 pkt. proc.) oraz Portugalii (ponad 68 pkt. proc.). Najmniejszy przyrost zadłużenia nastąpił w Danii (o 1 pkt. proc.) oraz Belgii i Niemczech (ok. 10 pkt. proc.).
Na początku analizowanego okresu kryterium konwergencji dotyczącej długu publicznego nie spełniały w grupie krajów UE-13 tylko dwa kraje (Malta i Cypr), a w grupie UE-15 – siedem (Austria, Belgia, Francja, Grecja, Niemcy, Portugalia i Włochy). W 2014 r. liczba takich krajów wzrosła do pięciu, do Mal- ty i Cypru dołączyły Chorwacja, Słowenia i Węgry. Z kolei w przypadku starych krajów członkowskich tylko cztery spełniały ww. kryterium: Dania, Finlandia, Szwecja i Luksemburg. Poważny problem z osiągnięciem bezpiecznego pozio- mu mają przede wszystkim Grecja (blisko trzykrotnie przekroczyła dopuszczal- ny poziom), Włochy i Portugalia (ponaddwukrotnie).
Można przypuszczać, iż różnice w poziomie deficytu budżetowego i długu publicznego w ramach EU-13 wynikały przede wszystkim z sytuacji gospodar- czej tych krajów w momencie rozpoczęcia transformacji systemowej, jej prze- biegu, stosowanej polityki makroekonomicznej, dążenia do przyjęcia wspólnej waluty oraz innych czynników, specyficznych dla każdego kraju. W przypadku krajów UE-15 wiodącą rolę odgrywał funkcjonujący w danym kraju model go- spodarczy.
4. Finanse publiczne Litwy
Przystępując do UE, w Traktacie Akcesyjnym Litwa zobowiązała się do wprowadzenia euro natychmiast po spełnieniu kryteriów konwergencji. Funda- mentem strategii przystąpienia do strefy euro było wprowadzenie w 1994 r. zarzą- du walutą opartego na sztywnym kursie wymiany waluty stabilizacyjnej. Dwa miesiące po wstąpieniu do UE Litwa formalnie przystąpiła do mechanizmu ERM II, a jej wyniki były monitorowane w kontekście kryteriów konwergencji. Szcze- gółowe informacje na temat stanu finansów publicznych Litwy zawiera tabela 3.
W 2004 r. deficyt budżetu litewskiego kształtował się na poziomie 1,4%
PKB, z tendencją spadkową w kolejnych dwóch latach. Średni poziom tego wskaźnika w okresie 2004-2007 wynosił -0,7% PKB, znacznie poniżej średniej wartości dla UE-28. Wydawało się, iż nic nie stoi na przeszkodzie, aby Litwa weszła do strefy euro w 2007 r. wraz ze Słowenią. W marcu 2006 r. Litwa zwró- ciła się o ocenę gotowości przyjęcia wspólnej waluty, ale wraz ze zbliżaniem się chwili oceny zaczęła rosnąć inflacja. Zdaniem ekspertów do wzrostu inflacji w znacznym stopniu przyczyniły się pewne decyzje dotyczące cen regulowa- nych (energia, transport), ekspansywna polityka w okresie szybkiego wzrostu gospodarczego oraz wzrost płac [Vilpišauskas, 2011]. Wskutek powyższego w mo- mencie oceny wszystkie kryteria konwergencji były spełnione – z wyjątkiem in- flacji. Decyzja instytucji oceniających była negatywna.
Tabela 3. Poziom deficytu oraz długu publicznego w relacji do PKB na Litwie i UE-28 Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Dochody
sektora pu- blicznego,
% PKB
LT 32,6 33,7 34 34,4 35 35,8 35,4 33,6 33 32,9 34,3 UE 43,2 43,5 43,9 44 44 43,6 43,6 44 44,7 45,4 45,2 Wydatki sek-
tora publicz- nego, % PKB
LT 34 34,1 34,3 35,2 38,1 44,9 42,3 42,5 36,1 35,5 34,9 UE 46,1 46,1 45,6 44,9 46,5 50,3 50 48,5 49 48,6 48,1 Deficyt
budżetowy,
% PKB
LT -1,4 -0,3 -0,3 -0,8 -3,1 -9,1 -6,9 -8,9 -3,1 -2,6 -0,7 UE -2,9 -2,6 -1,6 -0,9 -2,5 -6,7 -6,4 -4,5 -4,2 -3,2 -2,9 Dług pu-
bliczny brut- to, % PKB
LT 18,7 17,6 17,2 15,9 14,6 29 36,2 37,2 39,8 38,8 40,9 UE 61,2 61,8 60,4 57,8 61,0 73,0 78,4 80,9 83,7 85,5 86,8 Zmiany
PKB, r.r. % LT 6,6 7,7 7,4 11,1 2,6 -14,8 1,6 6,0 3,8 3,5 3,0 Źródło: [www 3; www 4; www 5; www 6; www 7].
Kolejne cztery lata dla gospodarki litewskiej okazały się okresem znaczne- go spadku aktywności gospodarczej, a nawet zapaści gospodarczej – w 2009 r.
odnotowano spadek PKB o blisko 15%. Co prawda spadek szybko udało się po-
w p n s 6 p d
n p b s f o b
t k r p z
R Ź
wst plin neg się 6 p proc dali
nak poz bud się ficy o pr bud
tora klu rys.
pub ziom
Rys Źród 1 1 2 2 3 3 4 4 5
rzy ny b go p
w 2 kt.
ced iła [ W k w ziom dżet
na ytu rzyj dżet
W a pu ko . 1 d blicz mie
s. 1.
dło: N 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
yma bud po 2 200 pro durą
[ww W ko 201 m d
tu n poz w s yjęci tow Wart ubli oniu dan zne e ok
Wy Na po 20
ać i dżet 2008 09 r
oc.
ą na ww olej 11 r dla c niez
ziom stos ie w wy o
to p iczn unkt ne w ego k. 34
ydat odsta 004
już ow 8 r.
r. – W adm 8].
jnym r. w całe znac mie sunk wsp obni pośw
nego tura wsk
w 4%
tki i awie 20
ż w ej p Na osi wy mier
m r wsk ego czn e -2 ku póln
iżył wię o. G alne kazu sto PK
i do e dan 005
w 20 przy ajwi iągn ynik rneg
roku aźn ug ie p 2,6%
do nej
ł się ęcić Gen ego ują, sun KB.
ocho nych 20
St
010 ycz ięk nął ku go d
u ud nik t grup prze
%. P Lit wa ę o nie nera o od iż nku
ody z tab 006
tan f
r. n yni szy on teg defi
dało ten pow ewy Poz
twy aluty
kol eco alni dzn w c
do
sek beli 3
20 fina
nas ił si y pro n -9
o w ficyt
o si po wan yższ zwo y, a
y. R lejn
uw ie u nacz cały o PK
ktora 3.
007 Doch Doch
ansó
tąp ię d obl ,1%
w li tu,
ię o now ia o zał oliło Lit Rok ne 1 wag uzna
zają ym KB
a pu 20 hody hody
ów p
ił w do s
em
% P ipcu
a p
obni wni o 4 ust o to
twi k pr
,9 p i ks aje ą si bad
utr
ublic 008 y LT y UE
publ
wzro szyb ze PKB u 2 pers
iżyć ie w ,4 p taw
KE nom rzed pkt.
szta się ę d dan rzym
czne 20
liczn
ost bkie
wz B i p
009 spek
ć d wzró
pkt.
wow E z m d d w . pr ałtow
, iż doch nym
myw
ego 009
nych
teg ego zros prz 9 r.
ktyw
efic ósł . pr we 3 ako dało wejś roc.
wan wi hod m ok wał
o Lit 20
h na
go w o wz stem ekr de wa
cyt o 2 roc.
3%
ończ o na ście
niu ięks dy n kres
ły s
twy 010
a Li
wsk zro m de rocz ecyz
prz
do 2 pk . W PK zyć adzi m L
się szą niż sie się
ora 20 Wy Wy
itwi
kaźn stu efic zył
zją zyję
poz kt. p W 20 KB,
ć pr ieję Litw
ę do wr
wy doc na
az U 011 ydatk ydatk
e...
nika de cytu
kry KE ęcia
ziom proc 012
a w roce ę na wy
ocho rażli
yda cho wz
UE-2 20 ki LT ki UE
a o ficy u bu yter E L a eu
mu c. i 2 r.
w 2 edur a sf
do
odó iwo atki.
dy zglę
28 ( 012 T
E
1,6 ytu udż ria f Litw uro
u ok prz def 2013 rę n fina
str
ów ości
. Pr lite ędni
(w % 20
6%.
i d eto fisk wa z zna
k. -7 zew ficy 3 r.
nad alizo
refy
i w ią n rzed ews
ie s
% P 013
. Br dług
weg kaln
zost aczn
7%
wyżs yt li uk dmie
owa y eu
wyda na z
dsta kie stab
KB 20
rak gu p go u ne o
tała nie
PK szał itew kszt
erne anie uro
atkó zmia awi go biln
B) 014
dy pub ujaw o po a ob się
KB, ł śr wsk tałto
ego e st def
ów any ione sek ym
3 4 4 4 4 4 5 5
13
yscy licz wn ona bjęt ę od
jed redn kieg
owa o de tara
ficy
sek y cy e n ktor m po
38 40 42 44 46 48 50 52
3
y- z- ił ad
ta d-
d- ni go ał e- ań
yt
k- y- na
ra o-
Nawet w okresie dekoniunktury wartości względne nie spadały poniżej tych z 2004 r., chociaż dane Eurostatu wskazują na to, że Litwa była i nadal pozostaje jednym z krajów UE-13 o najniższym udziale dochodów w PKB. W 2014 r. niż- szą wartość odnotowała tylko Rumunia. W tym roku różnica między Litwą a kra- jami o najwyższym udziale dochodów w PKB w obrębie nowych krajów człon- kowskich wynosiła: w stosunku do Włoch ponad 14 pkt. proc., Węgier ponad 13 pkt. proc. i Grecji ponad 12 pkt. proc. [www 5].
Głównym czynnikiem determinującym dochody publiczne Litwy są podatki oraz składki na ubezpieczenia społeczne – ich udział w dochodach kształtował się na poziomie 85-90%. Poszczególne podatki charakteryzują się różną ela- stycznością na zmiany koniunktury. Z reguły bardziej wrażliwe są podatki bez- pośrednie. W apogeum załamania gospodarczego (2008-2011) w krajach UE-15 największy udział w dochodach sektora publicznego miały podatki bezpośred- nie, aż w 9 krajach wpływy z tego tytuły były wyższe. Z kolei w nowych krajach członkowskich dochody z podatków pośrednich najczęściej przewyższały te uzyskiwane z podatków bezpośrednich.Wynika to z faktu, iż w całym badanym okresie stawki CIT były najwyższe dla grupy krajów UE-15, a najniższe dla krajów UE-13 – różnica pomiędzy grupami wahała się od ponad 10 pkt. proc. w 2004 r.
do ponad 8 pkt. proc. w 2014 r. Najwyższy wskaźnik całkowitych dochodów podatkowych w stosunku do PKB odnotowano na Litwie w 2011 r., przy tym ww. wskaźnik systematycznie malał w całym okresie [www 9].
W przypadku wydatków publicznych największy wzrost w stosunku do PKB nastąpił na Litwie w latach 2008-2011 – o ponad 3 pkt. proc. Warto dodać, iż w 2007 r. została przyjęta Ustawa o dyscyplinie budżetowej, której intencją było osiągnięcie zrównoważonego budżetu w 2009 r. Ustawa ta kładła nacisk na ograniczenie wzrostu wydatków. Wraz z przyspieszeniem kryzysu w 2009 r. do- chody budżetowe istotnie zmalały, a wydatków nie udało się zmniejszyć, ich po- ziom w stosunku do 2004 r. wzrósł o ponad 10 pkt. proc. Warto również odnotować, iż w całym analizowanym okresie litewskie wydatki publiczne pozostawały na niższym poziomie niż średnia dla UE-28. W 2009 r. niższy poziom tego wskaź- nika miało tylko 7 krajów, zaś w 2014 r. Litwa wraz z Rumunią miały najniższy poziom analizowanego wskaźnika. Istotne zmiany nastąpiły również w struktu- rze wydatków. W latach 2008-2011 dla Litwy odnotowano wzrost udziału trans- ferów socjalnych o 3,7 pkt. proc., jeden z najwyższych w grupie krajów UE-13.
W tym samym czasie nakłady brutto na środki trwałe zmalały o 1,3 pkt. proc.
[www 6].
Na początku analizowanego okresu dług publiczny Litwy kształtował się na stosunkowo niskim poziomie ok. 19% PKB. Niższym poziomem długu legity- mowały się tylko Estonia i Rumunia. W kolejnych latach (do 2008 r. włącznie) zauważalna jest tendencja spadkowa długu w relacji do PKB (rys. 2).
Prawa oś – d Rys. 2. De
Źródło: Na po
Wraz ces narast okresie w jednak jes liło Litwi długu sytu brą w por
Z prz strefy eur zadłużeni cja, a najm proc. W c analizowa skalne w Estonia i L
18,7 -1,
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
2004
deficyt budżeto eficyt budżetow
odstawie danych
z ze wzrostem tania długu wystąpił wzro
st to, że pozo ie wprowadz uację finansó równaniu z k
zedstawionyc ro jest bardzo a pokazuje, mniejszy – E ciągu jedenas
anego wskaź zakresie dłu Litwa.
7 17,6 17, 4
-0,3 -0
4 2005 200 Dług pub Deficyt b
Stan finansó
owy; lewa oś – wy i dług pub
z tab. 3.
m ujemnego do blisko 4 ost długu w ostawał on na zić euro w st ów publiczny krajami Eurol
ch danych w o zróżnicowa
iż największ Estonia. Róż stu lat we ws źnika. Dodać ugu publiczne
,2 15,9 14 0,3
-0,8
06 2007 200 bliczny
budżetowy
ów publicznych
dług publiczny bliczny Litwy
salda finans 41% PKB w relacji do P adal na pozio
tyczniu 2015 ych na Litwi landu (rys. 3 wynika, iż po any. Uszereg zy dług w rel żnica między szystkich kra ć należy, iż ty
ego: Finland
4,6 29
36 -3,1
-9,1 -6,9
08 2009 20
h na Litwie...
.
w relacji do P
sów publiczn w 2014 r. W
PKB o ponad omie poniżej 5 r. Mimo o ie można uzn
).
ziom długu p gowanie kraj
lacji do PKB y nimi wyno ajach oprócz ylko 6 krajów dia, Słowacja
6,2 37,2 3
-8,9
010 2011 20
PKB (w %)
nych rozpocz całym anal d 22 pkt. pro j 60% PKB, odnotowaneg
nać za stosun
publicznego jów według w B w 2014 r. m osi więcej ni
Malty wystą w spełniało k a, Łotwa, Lu
39,8 38,8 4
-3,1 -2,6
012 2013 2
135
zął się pro- lizowanym
oc. Istotne co pozwo- go wzrostu
nkowo do-
w krajach wysokości miała Gre- iż 166 pkt.
ąpił wzrost kryteria fi- uksemburg,
40,9 -0,7
-10 -9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0
2014
R Ź
c n s o w
d D r d e c
s 2 s 1 Rys Źród
czy nieś staw oraz wią
dew Dot robo drug eksp czen
sów 200 sły 10 m
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
s. 3.
dło: [w
W lite ść s wki z br ązań W walu tycz owy gieg per nia
M w pu 04-2 10 mld
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Dłu www
W op ews sukc po rak ń pr Wart uacj zyło ych go rci w
spo Możn ubli 201
ml d EU
10,6
EE
ug p w 4].
pra skic ces odat dłu rzej to t ji w o to h, e
fila wsk ołec na r iczn 3 d ld L UR
6 23
LU
publ .
cow ch c
w tkow ugu
ęła takż wew o p eme ara i kazu
czn rów nyc do L
LT, R) [w
,6 4
U LV licz
wan czę sek we, u za Ro że d wnęt prze eryt
i in ują nego wnie ch L Litw co www
40
V zny w
niac stok ktor
, ni agra osja dod trzn ede tur, . W na o i s eż p Litw wy n ws w 1
40,9
LT w st
ch o kro rze iew anic a) [M dać,
nej, w zm Wym a ich skal przy wy m
nap skaz 10].
53,6
SK 2
tref
orga ć p fina wyso czne Mas iż op szy mni mien
h w li ub ypu mia płyn zuje
6 59
FI 2004
fie e
aniz posz ansó okie
ego slau w parte ystk
ejsz nion wys
bós uszc ały nęło e n
9,3
M 4
euro
zacj zuku
ów e w o wy
uska wa ej n kim zen ne c
oki stwa czać śro o ok na d
68
MT 2014
o w l
ji m uje
pu wyda
yni aite lce na c cię nie
cięc ie k a [K ć, iż odki
k. 4 doda
68,8
NL 4
lata
mię się ublic
atki esio e i Z ze cięc
ęcia czę cia b kosz Katt ż is i st 46 m
atni
74,7
DE ach 2
dzy ę cz czn i pu one Zorg
sku iu w a w ęści
bud zty
tel stot truk mld i bi
7 80
SI 200
ynar zynn nych
ubli ego gen utk wyd wyd
i sk dżet spo i R tny ktur d LT
ilan
0,9 8
I A 04 i
rod nik h. N
iczn z o nfre kam datk datk
kład tow ołec aud
wp raln T, a ns w
84,5
AT 201
dow ków Najc
ne, okre
ija, mi kr
ków ków
dki we o czn dla, pływ ne U a wp w w
95
FR 14 (w
wych , kt częś
zw esu 20 ryz w i z w so em okaz ne:
20 w n Unii
płat wyso
97,
ES w %
h (M tóre ście włas
soc 013]
ysu zwi ocja mery
zały wzr 12]
a p i Eu
ty d oko
,710
BE
% PK
MF e po ej w szcz
cjal ].
u Li ięks alny ytal y si rost . opr urop do b ości
06,5 1
E C KB)
W, ozw wym
za n lizm
itw szan ych
lnej ię sk
t em
raw pej bud
36
07,5
CY )
BŚ woli mien
na c mu
a w niu : z j ki kut mig
wę s skie dżet 6 ml
109
IE
Ś) o iły L nia cele
(ca
wyb prz asił iero ecz grac
ytu ej.
tu U ld L
9,7 130
PT
oraz Litw
się e so
łość
brała zyc łków owa zne,
cji,
uacj W UE LT
0,2 1
IT
z b wie : ni ocja ć zo
a dr hod w anej , jed wy
i fin okr wy (po
132,1 17
T G
ada e od iski alne obo
rog dów
cho j d dna yklu
nan resi ynio ona
77,1
GR
a- d- ie e, o-
gę w.
o- do ak u-
n- ie o- ad
Stan finansów publicznych na Litwie... 137
Podsumowanie
Przeprowadzone badania pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków:
• W przypadku zarówno nowych krajów członkowskich, jak i starych wystę- powanie deficytu budżetowego jest zjawiskiem niemal powszechnym. Pod tym względem pozytywnie wyróżniały się Estonia i Bułgaria oraz Dania i Luksemburg. Kryterium konwergencji dotyczącej deficytu budżetowego w 2014 r. nie spełniały cztery nowe kraje i osiem starych.
• Poziom zadłużenia publicznego starych krajów członkowskich jest znacznie wyższy niż nowych, co prawdopodobnie wynika z ich wyższego poziomu rozwoju gospodarczego. W ciągu jedenastu lat tylko jeden kraj potrafił zmniejszyć poziom długu publicznego – Szwecja.
• Kryterium konwergencji dotyczącej długu publicznego w 2014 r. nie spełnia- ło pięć nowych krajów członkowskich. W przypadku starych krajów tylko cztery spełniały ww. kryterium.
• Deficyt budżetowy Litwy znacząco wzrósł w okresie kryzysu, w wyniku czego w 2009 r. Litwa została objęta procedurą nadmiernego deficytu. Podję- te działania pozwoliły w 2013 r. zredukować deficyt do poziomu 2,6% PKB i zakończyć procedurę nadmiernego deficytu w stosunku do Litwy.
• Wraz ze wzrostem ujemnego salda finansów publicznych rozpoczął się pro- ces narastania długu. Pozostawał on jednak nadal na poziomie poniżej 60%
PKB, co pozwoliło Litwie wprowadzić euro w styczniu 2015 r. Mimo odno- towanego wzrostu długu sytuację finansów publicznych na Litwie można uznać za stosunkowo dobrą na tle pozostałych krajów Eurolandu.
• Wśród czynników, które pozwoliły Litwie odnieść sukces w sektorze finan- sów publicznych można wymienić: niewysokie wydatki publiczne na cele socjalne, niskie stawki podatkowe, brak długu zagranicznego, dewaluację wewnętrzną, znaczny napływ środków strukturalnych UE oraz dążenie do wprowadzenia euro.
Podsumowując, można stwierdzić, iż proces naprawy finansów publicznych skupiał się na Litwie raczej na kwestii deficytu, a nie na redukcji długu publicznego.
Literatura
Alińska A., Woźniak B. (2015), Współczesne finanse publiczne, Difin, Warszawa.
Begg D., Vernasca G., Fischer S., Dornbusch R. (2014), Makroekonomia, PWE, Warszawa.
Guziejewska B. (2012), Finanse publiczne wobec wyzwań globalizacji, Poltext, Warszawa.
Kattel R., Raudla R. (2012), Austerity That Never Was? The Baltic States and the Crisis, Levy Economics Institute of Board College, Policy Note 5.
Keynes J.M. (2011), Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa.
Kosikowski C., Ruśkowski E. (2008), Finanse publiczne i prawo finansowe, Wolters Kluwer, Warszawa.
Maslauskaite K., Zorgenfreija L. (2013), Economic Miracle in the Baltic States: An Examplary Way to Growth? “Studies&Reports”, No. 98.
Mastalski R., Fojcik-Mastalska E. (2011), Prawo finansowe, Wolters Kluwer, Warszawa.
Owsiak S. (2006), Finanse publiczne, ekonomia i polityka, PWN, Warszawa.
Owsiak S. (2013), Finanse publiczne. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa.
Podstawka M., red. (2010), Finanse, PWN, Warszawa.
Vilpišauskas R. (2011), National Preferences and Bargaining of the New Member States since the Enlargement of the EU: the Baltic States, Still Policy Takers? “Lithuanian Foreign Policy Review”, No. 25.
[www 1] http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=uriserv%3Al25020 (dostęp:
5.10.2015).
[www 2] http://ec.europa.eu/economy_finance/economic_governance/sgp/index_en.htm (dostęp: 5.11.2015).
[www 3] http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&
pcode= (dostęp: 5.10.2015).
[www 4] http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pco de=tsdde410&plugin=1 (dostęp: 7.11.2015).
[www 5] http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&languag e=en&pcode=tec00021 (dostęp: 3.10.2015).
[www 6] http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&languag e=en&pcode=tec00023 (dostęp: 3.11.2015).
[www 7] http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&p code=tipsau10&language=en (dostęp: 5.11.2015).
[www 8] http://ec.europa.eu/economy_finance/economic_governance/sgp/deficit/countri es/lithuania_en.htm (dostęp: 9.11.2015).
[www 9] http://ec.europa.eu/taxation_customs/taxation/geninfo/economic.en.htm (dostęp:
7.11.2015).
[www 10] http://www.ekspertai.eu/lietuvaes-parama-36-milijardaivalstybes-skola-56- milijardai/ (dostęp: 5.11.2015).
Stan finansów publicznych na Litwie... 139
PUBLIC FINANCES IN LITHUANIA COMPARED WITH THE EU COUNTRIES
Summary: Macroeconomic stability of the economy largely depends on the state of public finances. The current situation of public finances of the EU countries limits such opportunities. Extensive fiscal instruments, as defined in the Maastricht Treaty and the Stability and Growth Pact, were not able to prevent over-indebtedness of these states. As a consequence, they did not protect the entire EU and the euro zone from the crisis.
The subject under discussion in this article is the budget deficit and public debt of Lithuania in relation to the EU countries (new and old member states). The research co- vers the period between 2005 and 2014. While analysing the data from Eurostat and the Lithuanian Department of Statistics, statistical and descriptive methods have been used.
Keywords: public finance, budget deficit, public debt, Lithuania.
