Analiza okresów pobierania emerytur z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

(1)

Analiza okresów pobierania emerytur

z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych

Bożena Kłos

Periods of receiving pension from the Social Insurance Found:

an analysis

The article explores the periods of receiving pension in Poland in light of the research conducted by the Statistics Department of the Polish Social Insurance Institution (ZUS). The author analyses the periods between the first and the last regular payments from the ZUS and the differences that exist depending on gender and profession of the retirees. She also examines average periods of receiving pension against the life expectancies of 60-year old men and women.

Wprowadzenie

Stabilność systemu emerytalnego jest silnie uzależniona od czynników demograficznych, takich jak wydłużanie się średniej długości życia oraz zmian w proporcji osób w wieku produkcyjnym do osób w wieku poprodukcyjnym. Dla przed- miotu niniejszej analizy zasadnicze znaczenie odgrywa trend wydłużania się życia.

W Polsce w latach 1990–2014 średnia długość życia męż- czyzny wzrosła z 66,23 lat do 73,74 lat (o 7,51 lat), a kobiety z 75,24 lat do 81,61 lat (o 6,37 lat)¹. Wpłynęły na to długo- okresowe przemiany dotyczące umieralności, a w szczegól- ności obniżanie się intensywności zgonów i zmiana ich roz- kładu według wieku. Odnotowywane jest stałe obniżanie się prawdopodobieństw zgonów w każdym wieku. Efektem jest wydłużanie się tak zwanego dalszego trwania życia, to jest wielkości pokazującej średnią liczbę lat, jaką ma przed sobą do przeżycia osoba w badanym wieku (np. w wieku 10 lat, 20 lat, 30 lat itd.). Wielkość ta obliczana dla noworodka (0 lat), określana jako trwanie życia, pokazuje średnią długość życia².

1 Rocznik Demograficzny 2015, GUS, Warszawa 2015, s. 410.

2 P. Szukalski, Okres pobierania świadczenia emerytalnego w świet- le ewolucji umieralności w Polsce, „Ubezpieczenia Społeczne. Teoria i Praktyka” 2009, nr 9, s. 7.

Druga zmiana w zakresie umieralności polega na zmniej- szeniu się zgonów w pierwszych latach życia i bardzo wyraź- nym wzroście znaczenia umieralności po 50. roku życia oraz przesuwaniu się koncentracji zgonów do wieku powyżej 60 lat. W państwach najwyżej rozwiniętych zjawisko to występu- je po 70. roku życia. Kontynuacja tego procesu spowoduje, że w przyszłości zdecydowana większość zgonów występować będzie wśród ludności bardzo starej³.

Zmiany w długości życia oznaczają więc wydłużenie się ostatniej fazy życia – starości, w której najczęściej pobierane są świadczenia emerytalne. W nowym systemie emerytalnym przewidywane okresy pobierania emerytury wyrażone w postaci średniego dalszego trwania życia wpływają nie tylko na stabilność systemu emerytalnego, ale także na wysokość in- dywidualnego świadczenia (kwota zgromadzonych na koncie i subkoncie zwaloryzowanych składek oraz kwota zwalory- zowanego kapitału początkowego dzielone są przez średnie dalsze trwanie życia dla wieku przejścia na emeryturę). For- muła obliczania emerytury ma więc wbudowany na poziomie indywidualnych decyzji mechanizm zachęcający do wydłuża- nia aktywności zawodowej i tym samym do skracania okresu pobierania świadczeń.

3 Ibidem.

(2)

Obliczane dla potrzeb nowego systemu emerytalnego tablice średniego dalszego trwania życia pokazują, przez ile mie- sięcy osoba przechodząca na emeryturę w danym wieku bę- dzie pobierać świadczenie⁴. Są to oczywiście wielkości średnie statystyczne, z których nie wynika, że każda osoba przeżyje akurat tyle lat na emeryturze. Ponadto tablice są ujednolicone dla obu płci, co oznacza – z uwagi na utrzymujące się różnice w długości życia mężczyzn i kobiet, że kobietom okres dalszego życia jest zaniżany, a mężczyznom zawyżany. Większe prawdopodobieństwo dożycia wieku wynikającego z tablic mają więc kobiety.

W latach 2008–2015, dla których GUS opublikował tablice⁵, średnie dalsze trwanie życia osoby w: wieku 55 lat wzrosło o 18,1 miesiąca (z 290,3 do 308,4 miesięcy); wieku 60 lat o 16,1 miesiąca (z 245,3 do 261,4 miesięcy); wieku 65 lat o 15 miesię- cy (z 202,7 do 217,7 miesięcy), a w wieku 67 lat o 14,7 miesią- ca (z 186,4 do 201,1 miesięcy). Tablice pokazują więc wyraźny trend wydłużania się okresu pobierania emerytury w wyniku wydłużania się życia i to w stosunkowo krótkim, bo 8-letnim okresie czasu. Jak wskazują demografowie, w Polsce przyrosty trwania życia były w ostatnich 20 latach szybsze od typowego dla społeczeństw wysoko rozwiniętych, albowiem społeczeń- stwo polskie nadrabia zaległości po latach niskiego przyrostu trwania życia. Przewiduje się, że w latach następnych – przez dwie lub trzy dekady – utrzymywać się będzie ten szybszy przyrost trwania życia ludności Polski⁶.

Przedmiotem niniejszego opracowania są rzeczywiste okresy pobierania emerytury, a nie prognozowane. Opraco- wanie opiera się na badaniach⁷ Departamentu Statystyki Za- kładu Ubezpieczeń Społecznych przeprowadzonych w roku 1995, 2000, 2005 oraz 2011. Cykliczne badania mają na celu dostarczenie informacji o długości pobierania emerytur, rent z tytułu niezdolności do pracy (w 1995 r. rent inwalidzkich) oraz rent rodzinnych. Obejmowały świadczeniobiorców, któ- rzy wyszli z systemu wypłatowego z powodu zgonu, wygaś- nięcia uprawnień do renty z tytułu niezdolności do pracy bądź ekspiracji uprawnień do renty rodzinnej (przy kilku osobach uprawnionych do jednej renty rodzinnej – ostatniego upraw-

4 W wielu publikacjach medialnych, szczególnie związanych z problematyką podnoszenia wieku emerytalnego, często popełniany jest błąd w postaci pokazywania okresu pobierania emerytury jako różnicy średniej długości trwania życia mężczyzny i wieku emerytalnego (np. 73 lata – 67 lat = 6 lat), a nie jako przewidywalnej długości życia mężczyzny, który dożył 67. roku życia. Przykładowo zob. http://

zus.pox.pl/zus/emerytura-w-polsce-krotka-i-niska.htm, http://wpo- lityce.pl/polityka/127322-prawdziwy-cel-reformy-emerytalnej-prze- cietny-polak-bedzie-cieszyl-sie-emerytura-zaledwie-przez-4-lata.

5 Prezes Głównego Urzędu Statystycznego ogłasza w formie ko- munikatu w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Mo- nitor Polski” corocznie w terminie do dnia 31 marca tablice trwania życia. Ogłoszone tablice są podstawą przyznawania emerytur na wnioski zgłoszone od 1 kwietnia do 31 marca następnego roku kalen- darzowego. Tablice obowiązujące od 1 kwietnia 2015 r do 31 marca 2016 r. bazują na zmianach długości życia w 2014 r.

6 P. Szukalski, Okresy pobierania świadczenia, op. cit., s. 12.

7 Zob. Analiza mobilności świadczeniobiorców wewnątrz systemu emerytalno-rentowego, ZUS, Warszawa 1997; Analiza wyników badania okresów pobierania emerytur i rent oraz mobilności świadczeniobiorców wewnątrz systemu emerytalno-rentowego, ZUS, Warszawa 2001; Anali- za wyników badania okresów pobierania emerytur i rent, ZUS, Warsza- wa 2007; Analiza wyników badania okresów pobierania emerytur, ZUS, Warszawa 2012.

nionego). Badania były przeprowadzone w wybranych miesią- cach⁸.

Zakres badań ZUS uległ istotnemu zawężeniu: w 1995 r.

i 2000 r. przedstawiona została także mobilność świadcze- niobiorców wewnątrz systemu emerytalno-rentowego (np.

zamiana emerytury na rentę rodzinną, przechodzenie z renty inwalidzkiej/z tytułu niezdolności do pracy na emeryturę).

W 2005 r. przedmiotem badań były okresy pobierania wszystkich świadczeń emerytalno-rentowych, a w roku 2011 – tylko emerytur.

Okresy pobierania emerytury zostały przedstawione w badaniach i w opracowaniu jako:

• okres przebywania w systemie wypłatowym, tj. okres łącznego pobierania świadczeń od momentu przyznania pierwszego świadczenia, poprzez okresy pobierania kolejnych świadczeń aż do momentu wyjścia emeryta z systemu (zgonu);

• okres pobierania tylko emerytury jako ostatniego świadczenia pobieranego przed zgonem.

Na końcu warto zaznaczyć, że prezentowane wyniki ba- dań dotyczyły emerytów, którzy zaczęli pobierać świadczenia przeciętnie w latach 1981–1994, a więc podlegali zasadom starego systemu emerytalno-rentowego. Obowiązujący wiek emerytalny wynosił 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, ale ubezpieczeni mogli korzystać z wcześniejszych emerytur oraz licznych możliwości przechodzenia na emeryturę w wieku niż- szym niż ustawowy z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Ponadto część ubezpieczo- nych wchodziła do systemu wypłatowego mając przyznane renty inwalidzkie według liberalnych zasad obowiązujących do 1997 r. Należy też pamiętać, że złagodzenie zasad przyznawania rent inwalidzkich oraz cały system wcześniejszych emerytur na początku lat 90. XX w. służył absorbcji bezrobo- cia, a zjawisko zwiększenia się w tym okresie liczby młodych wiekowo świadczeniobiorców oddziaływuje na wyniki badań ZUS.

Wiek emerytów w momencie wyjścia z systemu wypłat

W 2011 r. średni wiek emerytów w momencie zgonu wy- niósł 76,6 lat i w okresie 1995–2011 wzrósł o 2,6 lat (tab. 1).

Średni wiek kobiet był wyższy niż mężczyzn, ale widoczny jest trend zmniejszania się różnicy pomiędzy płciami. O ile w 2000 r. przeciętnie kobieta w momencie wyjścia z systemu wypłat była starsza o 1,2 lat od mężczyzny, to w 2011 r. tylko o 0,4 lat.

Odnotowana w badaniach tak niewielka różnica w wieku emerytek i emerytów w momencie zgonu, wbrew utrzymu- jącej się dużej różnicy w średnim wieku trwania życia kobiet i mężczyzn, jest spowodowana z jednej strony prawidłowoś- ciami demograficznymi, tj. dużym natężeniem umieralności mężczyzn w wieku przed ukończeniem 60 lat, a więc selek-

8 W 1995 r. był to okres od 1 kwietnia do 31 grudnia; w 2000 r. badaniami objęto świadczeniobiorców, którzy wyszli z systemu wypłato- wego w okresie od 1 października 1999 r. do 30 czerwca 2000 r. Dwa ostatnie badania z 2005 r. i 2011 r. dotyczyły wybranych w każdym kwartale roku jednego miesiąca reprezentatywnego pod względem liczby zgonów, tj. luty, maj, sierpień i listopad.

(3)

tywnym doborem do systemu emerytalnego. Z drugiej strony przyjęta metoda badań – wyodrębnianie grup badanych według kryterium formalno-prawnego, tj. ostatniego pobieranego świadczenia z uwzględnieniem wcześniej pobieranych świadczeń – wyłączyła z grupy badanych emerytów te osoby pobierające emeryturę, które zamieniły ją na rentę rodzinną po współmałżonku. Zjawisko to dotyczy przede wszystkim owdowiałych kobiet, dla których – z uwagi na wyższe świad- czenia emerytalne mężczyzn – korzystna jest zamiana włas- nej emerytury na rentę rodzinną, odpowiadającą 85% kwoty świadczenia małżonka. W badaniu z 2000 r., ostatnim które pokazuje mobilność wewnątrz systemu emerytalno-rentowego, kobiety stanowiły 98,5% wśród osób zamieniających eme- ryturę na rentę rodzinną. Średni wiek kobiety w momencie za- miany wynosił 68 lat, a 87,5% kobiet dokonało jej do 75 roku życia. W 2005 r. średni wiek kobiety pobierającej rentę rodzin- ną i wychodzącej z systemu wypłat z powodu zgonu ukształ- tował się na poziomie 81,7 lat, a więc znacznie wyższym niż kobiet wychodzących w tym samym roku z systemu wypłat ze statusem emeryta (75,9 lat). Tak więc włączenie kobiet, które wypracowały własne emerytury, a następnie zamieniły je na rentę rodzinną po mężu, dałoby bardziej miarodajny obraz wieku, w którym kobiety emerytki wychodzą z systemu wy- płatowego.

Tab. 1. Średni wiek emerytów w momencie wyjścia z sy- stemu wypłat

Ogółem Mężczyźni Kobiety

1995 74,0 b.d. b.d.

2000 75,0 74,5 75,7

2005 75,6 75,4 75,9

2011 76,6 76,4 76,8

Źródło: ZUS, http://www.zus.pl/default.asp?p=5&id=4298.

W analizowanych badaniach wzrost średniego wieku wyni- kał ze zmian w strukturze wieku emerytów w momencie wyj-

ścia z systemu wypłat (tab. 2). W roku 2000 i 2005 dominowały osoby w wieku od 71 do 75 lat, a ponad połowa emerytów wychodzących z systemu wypłatowego mieściła się w grupie wiekowej 66–80 lat (58,6% w 2000 r. i 57,7% w 2005 r.).

W badaniach z 2011 r. największą grupę stanowiły osoby z na- stępnego przedziału wiekowego: od 76 do 80 lat, a najwięcej emerytów (55,4%) opuściło system w wieku pomiędzy 71. i 85.

rokiem życia.

To przesunięcie w strukturze wieku emerytów ogółem jest efektem zwiększenia się w 2005 r. i w 2011 r. udziału kobiet i mężczyzn w starszych grupach wiekowych. W przypadku obu płci w 2000 r. w momencie wyjścia z systemu wypłat naj- większy udział miały osoby w wieku od 71 do 75 lat. W 2005 r.

dla mężczyzn był to w dalszym ciągu dominujący przedział wieku, natomiast dla kobiet był to wiek 76–80 lat, a w badaniu z 2011 r. już wiek 81–85 lat. W 2011 r. największą grupę wieko- wą wśród mężczyzn stanowiły osoby w przedziale wiekowym 76–80 lat. W rezultacie w roku tym ponad połowa mężczyzn (58,3%) i kobiet (50,9%) opuszczała system wypłatowy po- między 71. a 85. rokiem życia (w 2000 r. w wieku 66–80 lat).

Widoczny jest też wzrost udziału emerytów – kobiet i męż- czyzn – w wieku od 86 do 90 lat.

Strukturę wieku kobiet od struktury wieku mężczyzn różni nie tylko większy udział kobiet w starszych grupach wiekowych, ale także i w młodszych. Przed ukończeniem 61 roku ży- cia system wypłat opuszczał znacznie wyższy odsetek kobiet niż mężczyzn: w 2000 r. było to 6,8% kobiet i 3,3% mężczyzn;

w 2005 r. 6,9% kobiet i 2,4% mężczyzn; w 2011 r. 9,3% kobiet i 2,2% mężczyzn. Wysoki udział zgonów w młodszych grupach wiekowych kobiet emerytek zmniejsza między płciami różni- ce w średnim wieku wychodzenia z systemu wypłat.

Jeżeli weźmiemy pod uwagę ustawowy wiek emerytalny – 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn – to w momencie zgonu wieku emerytalnego nie osiągał wyższy odsetek mężczyzn niż kobiet, m.in. ze względu na wyższy wiek emerytalny. Prze- prowadzone badania wskazują na spadek odsetka tych osób w 2011 r. w porównaniu do 1995 r., ale nie występował w tym okresie trend systematycznego zmniejszania się udziału męż-

Tab. 2 Struktura emerytów według wieku i płci osób w momencie wyjścia z systemu wypłat (w %)

Wiek 2000 2005 2011

O M K O M K O M K

Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

50 lat i mniej 0,2 0,2 0,3 0,2 0,2 0,3 0,1 0,1 0,0

51–55 0,6 0,4 1,0 0,8 0,5 1,3 0,4 0,5 0,3

56–60 3,7 2,7 5,5 4,0 1,7 7,7 3,5 1,6 6,6

61–65 11,9 12,4 11,1 9,4 9,6 9,2 12,0 11,8 12,4

66–70 19,5 21,7 15,7 17,3 19,6 13,5 12,3 13,6 10,2

71–75 20,9 22,3 18,2 20,6 23,0 16,6 17,6 19,6 14,6

76–80 18,2 18,4 17,8 19,8 20,8 18,5 19,7 20,9 17,7

81–85 10,8 9,9 12,4 15,4 14,8 16,7 18,1 17,8 18,6

86–90 9,9 8,7 12,0 7,0 6,8 8,6 11,5 10,4 13,2

91–95 3,7 2,9 5,0 3,9 3,0 5,4 3,5 2,8 4,5

96 lat i więcej 0,6 0,4 1,0 1,6 1,2 2,2 1,3 0,9 1,9

(4)

czyzn i kobiet niedożywających do ustawowego wieku emerytalnego (tab. 3).

Tab. 3. Odsetek mężczyzn i kobiet niedożywający usta- wowego wieku emerytalnego

Mężczyźni Kobiety

1995 16,0 6,0

2000 12,0 5,0

2005 8,8 7,9

2011 10,9 4,0

Przeciętny okres przebywania w systemie wypłatowym

Przeciętny okres pobierania świadczeń emerytalno-rentowych przez emerytów wzrósł w latach 1995–2011 z 14 lat i 8 miesięcy do 20 lat i 2 miesięcy, tj. o 5 lata i 6 miesięcy (tab. 4).

Dla mężczyzn wydłużył się o 5 lat i 10 miesięcy, a dla kobiet o 4 lata i 10 miesięcy.

W analizowanym okresie różnica pomiędzy przeciętnym okresem przebywania w systemie wypłatowym mężczyzn i kobiet zmniejszyła się z 3 lat i 4 miesięcy do 2 lat i 4 miesięcy.

Tab. 4. Przeciętny okres przebywania w systemie wy- płatowym osób pobierających emerytury według płci (lata i miesiące)

1995 14_08 13_05 16_09

2000 16_03 15_02 18_02

2005 18_01 17_02 19_07

2011 20_02 19_03 21_07

W latach 1995–2011 zmniejszył się odsetek emerytów po- bierających świadczenia krócej niż 11 lat z 30,8% do 17,6%

i wzrósł odsetek emerytów przebywających w systemie wy- płatowym przez 21 lat i więcej z 21,0% do 45,6% (tab.5). Zna- cząco powiększyła się grupa z bardzo długim okresem pobierania świadczeń, tj. powyżej 31 lat z 2,9% w 2000 r. do 10,5%

w 2011 r.

W 1995 r. wyraźnie dominowała grupa emerytów przeby- wających w systemie wypłatowym od 11 do 15 lat; w 2000 r.

od 16 do 20 lat; w 2005 r. od 11 do 15 lat oraz od 21 do 25 lat, zaś w 2011 r. od 16 do 20 lat.

Przeciętne okresy przebywania w systemie wypłatowym są zróżnicowane w zależności od grupy zawodowej. Warunki nabywania prawa do świadczeń emerytalno-rentowych wska- zanych w tab. 6 grup zawodowych były regulowane odrębny- mi przepisami⁹ i większość z nich miała prawo do korzystania

9 Na podstawie: ustawy z 27 września 1973 r. o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin (Dz.U. z 1983 r. nr 31, poz. 145, ze zm.); ustawy z 19 grudnia 1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy

z prawa do emerytury w wieku niższym od ustawowego wieku emerytalnego.

W analizowanym latach przeciętny okres pobierania świad- czeń wzrósł o 5 lat i 6 miesięcy i wzrost dotyczył wszystkich grup zawodowych. Najwyższy wzrost odnotowano dla osób wyko- nujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia (o 10 lat i 3 miesiące), duchownych (o 9 lat i 7 miesięcy), oraz dla twórców i artystów (o 8 lat i 7 miesięcy). W przypadku górników w 2011 r. pobierali oni świadczenia o 6 lat i 3 miesiące dłużej niż w 1995 r., osoby prowadzące działalność gospodar- czą o 4 lata i 11 miesięcy, a nauczyciele o 4 lata i 3 miesiące.

Tab. 6. Przeciętny okres przebywania w systemie wypła- towym osób pobierających emerytury według wybranych grup zawodowych (lata i miesiące)

1995 2000 2005 2011

Ogółem 14_08 16_03 18_01 20_02

Kolejarze × 18_10 20_04 22_02

Górnicy 15_11 17_05 18_11 22_03

Nauczyciele 16_05 16_07 17_10 20_08

Osoby wykonują pracę na podstawie umowy agencyj-

nej lub umowy zlecenia 14_02 16_02 19_03 24_05 Osoby prowadzące pozarolni-

czą działalność gospodarczą 12_06 14_07 15_08 17_05

Twórcy i artyści 14_09 12_10 18_11 23_04

Duchowni 6_04 9_01 11_08 15_11

Pracownicy spółdzielni pro-

dukcyjnych × × 19_00 22_11

zlecenia (Dz.U. z 1995 r. nr 65, poz. 333, ze zm.); dekretu z 4 marca 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni rolniczych oraz ich rodzin (Dz.U. z 1983 r.

nr 27, poz. 135, ze zm.); ustawy z 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (Dz.U. z 1989 r. nr 46, poz. 250); ustawy z 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (Dz.U. nr 30, poz. 154, ze zm.); ustawy z 28 kwietnia 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolei i ich rodzin (Dz.U. nr 23, poz. 99, ze zm.); Ustawy z 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu społecznym duchownych (Dz.U.

nr 29, poz. 156).

Tab. 5. Struktura okresu przebywania w systemie wypła- towym osób pobierających emerytury (w %)

Okres 1995 2000 2005 2011

poniżej 6 lat 18,0 9,7 7,2 9,8

od 6 do 10 lat 12,8 21,1 11,4 7,8

od 11 do 15 lat 27,1 14,2 26,0 12,2

od 16 do 20 lat 21,1 28,6 15,1 24,6

21 lat i więcej w tym:

od 21 do 25 lat od 26 do 30 lat 31 lat i więcej

21,0

××

×

26,4 15,48,1 2,9

40,3 24,111,2 5,0

45,6 16,818,3 10,5 Źródło: ZUS, http://www.zus.pl/default.asp?p=5&id=4298.

(5)

W każdym badaniu okres przebywania w systemie wypłato- wym był niższy od okresu ogółem tylko w przypadku duchownych i osób prowadzących pozarolniczą działalność gospo- darczą. W 2011 r. świadczenia były pobierane znacząco dłużej niż przeciętnie przez osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia (o 4 lata i 3 miesiące), artystów i twórców (o 3 lata i 2 miesiące), pracowników spół- dzielni produkcyjnych (o 2 lata i 9 miesięcy). Grupy zawodowe takie jak górnicy i kolejarze również przekraczały przeciętny okres ogółem (odpowiednio o 2 lata i 1 miesiąc oraz 2 lata), zaś nauczyciele o 6 miesięcy.

Przeciętny okres pobierania emerytury

Okresy pobierania samego świadczenia emerytalnego prezentują wyniki badania z 2005 r. i 2011 r. Ze względu na zmiany w regulacjach prawnych, w wyniku których od 1 stycz- nia 2006 r. renty z tytułu niezdolności do pracy zamieniane są z urzędu na emeryturę w momencie osiągnięcia przez rencistę ustawowego wieku emerytalnego¹⁰, aby zachować porówny- walność badań, w 2011 r. wyłączono emerytów, którzy wyszli z systemu wypłat z przyznaną wcześniej emeryturą z urzędu (według metodologii badania z 2005 r. osoby te były klasyfi- kowane jako pobierające renty z tytułu niezdolności do pracy lub jako emeryci, o ile wystąpiły o to świadczenie do ZUS)¹¹.

W 2005 r. średni wiek badanych w momencie przyznania emerytury wynosił 57,5 lat, a w 2011 r. – 60 lat. W ostatnim badaniu mężczyźni zaczęli pobierać emeryturę w wieku 61 lat, a kobiety – 58,3 lat. Luka pomiędzy ustawowym wiekiem emerytalnym a rzeczywistym była więc większa dla męż- czyzn (4 lata) niż dla kobiet (1,7 lat). Ze struktury emerytur według wieku w momencie przyznania świadczenia wynika, że w 2005 r. 68,3% badanych zaczęła pobierać świadczenia w wieku poniżej ustawowego wieku emerytalnego: dla męż- czyzn odsetek ten wyniósł 72,7%, a dla kobiet 61,1%. W 2011 r.

wskaźniki te wynosiły odpowiednio: 67%; 71,9% i 55,9%. Za- równo mężczyźni (44,8%), jak i kobiety (41,0%), najczęściej przechodzili na emeryturę pomiędzy 56 a 60 rokiem życia.

Średni staż ubezpieczeniowy emerytów opuszczających system wypłat w roku 2011 wynosił 35,1 lat, w tym 33,7 lat składkowych. Mężczyźni legitymowali się stażem na poziomie 37,2 lat (36 lat składkowych), a kobiety – 31,7 lat (30 lat skład- kowych). Największy odsetek mężczyzn (31,7%) posiadał staż

10 W styczniu 2006 r. ponad 300 tys. rencistów zostało emerytami z urzędu.

11 Jak pokazują poprzednie badania wiek rencistów opuszczają- cych system wypłat z powodu zgonu był niższy od wieku emerytów i średni okres pobierania renty był niższy od okresu pobierania emerytury. W 2005 r. osoby pobierające renty z tytułu niezdolności do pracy opuszczały system wypłat w wieku 66,6 lat, tj. w wieku o 9 lat niższym niż emeryci i pobierały rentę średnio przez okres 13 lat (emeryci przez okres 18 lat i 1 miesiąca). W badaniu z 2011 r., które objęto także eme- rytów z urzędu, okres przebywania w systemie wypłatowym był dla tej zbiorowości badanych dłuższy o 8 miesięcy niż dla zbiorowości badanych bez emerytur z urzędu, a okres pobierania emerytury był o krótszy o 1 rok i 5 miesięcy. Natomiast przeciętny wiek w momencie opuszczenia systemu wypłat był nieco wyższy (76,7 lat wobec 76,6 lat) z powodu wyższego wieku kobiet (77,2 lat wobec 76,8 lat), przy braku zmian w wieku mężczyzn (76,4 lat).

41 lat i więcej, natomiast największą grupę wśród kobiet sta- nowiły kobiety (27,4%) ze stażem pomiędzy 31 a 35 lat.

Przeciętny okres pobierania świadczeń emerytalnych wzrósł z 16 lat w 2005 r. do 17 lat i 7 miesięcy w 2011 r. (tab. 7).

Większy wzrost odnotowano w przypadku mężczyzn (o 1 rok i 9 miesięcy) niż kobiet (1 rok i 5 miesięcy) i w rezultacie różni- ca między płciami zmniejszyła się z 3 lat i 3 miesięcy do 2 lat i 11 miesięcy.

Tab. 7. Przeciętny okres pobierania emerytury (lata i mie- siące)

2005 16_00 14_09 18_00

2011 17_07 16_06 19_05

W 2005 r. najwyższy odsetek emerytów (24,4%) pobierał świadczenie przez okres od 11 do 15 lat, a w 2011 r. – od 16 do 20 lat (21,7%). Pomiędzy dwoma badaniami nie uległ więk- szej zmianie udział emerytów z okresem poniżej 11 lat (spadek o 0,4 pkt proc.) oraz z okresem 21 lat i więcej (wzrost o 2,2 pkt proc.), natomiast wyraźnie spadł udział z okresem 11–15 lat. W 2011 r. około 57,9% emerytów pobierało świadczenia 16 lat i więcej wobec 45,9% w 2005 r. (tab. 8).

Najważniejsze przesunięcie nastąpiło w strukturze emery- tów pobierających świadczenie przez 21 lat i więcej. W grupie tej w 2005 r. dla około 2/3 emerytów okres pobierania emerytury mieścił się w przedziale od 21 lat do 25 lat, a w 2011 r. dla około 2/3 był to okres od 26 lat i więcej. Udział badanych z okresem 31 lat i więcej uległ podwojeniu.

Tab. 8. Struktura okresu pobierania emerytur (%)

Okres 2005 2011

Poniżej 6 lat 15,9 15,4

Od 6 do 10 lat 13,8 13,9

Od 11 do 15 lat 24,4 12,8

Od 16 do 20 lat 11,9 21,7

21 lat i więcej w tym:

od 21 do 25 lat od 26 do 30 lat 31 lat i więcej

34,0 21,39,2 3,5

36,2 13,315,7 7,2 Źródło: ZUS, http://www.zus.pl/default.asp?p=5&id=4298.

Okres pobierania emerytury dłuższy od przeciętnego cha- rakteryzował kolejarzy, górników, nauczycieli oraz twórców i artystów (tab. 9). W 2005 r. najdłużej emerytury były wypła- cane kolejarzom (przez 19 lat i 3 miesiące), a następnie górni- kom (18 lat i 1 miesiąc), ale w 2011 r. pierwszeństwo objęli gór- nicy (21 lat i 3 miesiące) przed kolejarzami (20 lat i 2 miesiące).

Osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, duchowni oraz pracownicy spółdzielni produkcyjnych legitymowali się okresem pobierania emerytury poniżej przecięt- nego zarówno w 2005 r. jak i 2011 r. W 2011 r. były to także osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia. Duchowni stanowią szczególny przypa- dek grupy zawodowej, bowiem podlegali (i nadal podlegają)

(6)

dwóm systemom emerytalnym. Pierwszy to państwowy, któ- ry gwarantuje im przejście na emeryturę w ustawowym wieku emerytalnym. Drugi jest kościelny i zgodnie z Kodeksem Prawa Kanonicznego proboszczowie mogą przechodzić na emeryturę po ukończeniu 75 roku życia. Dlatego okres przebywania ich w systemie wypłatowym, jak i okres pobierania emerytury, jest znacznie niższy od przeciętnego okresu dla ogółu emerytów.

Należy także zwrócić uwagę na fakt, że osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą znajdują się w sytuacji odmiennej niż pozostałe grupy zawodowe pracowników. Gru- pę tą wyróżnia swoboda w deklarowaniu wysokości dochodu stanowiącej podstawę wymiaru składek (nie niższa od kwoty odpowiadającej 60% przeciętnego wynagrodzenia) i jako osoby samozatrudnione mają większą swobodą w podejmowa- niu decyzji o przejściu na emeryturę. Osoby prowadzące poza- rolniczą działalność gospodarczą charakteryzuje tendencja do opłacania składek tylko na wymaganym minimalnym poziomie i dłuższy okres aktywności zawodowej niż pracowników, co przekłada się na krótszy okres pobierania emerytury.

Dane dla 2005 i 2011 r. pokazują, że ogólna tendencja do wydłużania się okresu pobierania emerytury nie była charak- terystyczna dla wszystkich grup zawodowych. Nastąpił wzrost przeciętnego okresu pobierania emerytury dla kolejarzy, górników, nauczycieli, twórców i artystów, duchownych oraz pracowników spółdzielni produkcyjnych. Najbardziej wydłu- żył się ten okres w przypadku górników (o 3 lata i 2 miesiące),

twórców i artystów (o 2 lata i 9 miesięcy) oraz duchownych i nauczycieli (2 lata i 7 miesięcy).

Dla osób prowadzących pozarolniczą działalność gospo- darczą oraz osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia odnotowano obniżenie się okresu pobierania emerytury: odpowiednio o 1 rok i 6 mie- sięcy oraz 3 miesiące. Jednak towarzyszyło temu wydłużenie się przeciętnego okresu przebywania tych grup w systemie wypłatowym, co oznacza, że w 2011 r. okres pobierania przed emeryturą świadczeń rentowych był dłuższy niż w 2005 r.

Różnica pomiędzy okresem przebywania w systemie wypła- towym a okresem pobierania emerytury wzrosła w przypadku samozatrudnionych z 2 lat do 5 lat i 1 miesiąca, a dla drugiej grupy – z 2 lat i 6 miesięcy do 7 lat i 11 miesięcy. Długi okres pobierania przed emeryturą świadczeń rentowych charakteryzuje także pracowników spółdzielni produkcyjnych: w 2005 r.

było to okres 4 lat i 11 miesięcy, a w 2011 r. – 7 lat i 3 miesiące.

Kuszące jest skonfrontowanie rzeczywistych okresów pobierania emerytury z przeciętnym dalszym trwaniem życia obliczonym przez demografów dla roku, w których przeciętny badany mężczyzna i badana kobieta zaczęli pobierać emery- tury. Na podstawie publikowanych informacji takie porów- nanie może mieć charakter tylko orientacyjny ze względu na brak precyzyjnych danych demograficznych (dalsze trwanie życia publikowane jest dla pełnych dziesiątek lat życia, ponadto dla lat przed rokiem 1995 wielkość ta nie była obliczana systematycznie dla każdego roku, ale dla okresów dwu- letnich lub dłuższych¹²). Brak też jest szczegółowych danych dla 2005 r. odnośnie wieku pobierania emerytury według płci.

Przyjmując umownie, że zarówno kobiety jak i mężczyźni za- częli pobierać emeryturę w wieku 60 lat oraz mając cały czas na uwadze niedoskonałość danych, to widzimy, że faktyczne okresy pobierania emerytury nie odbiegały w sposób znaczą- cy od obliczonego dalszego trwania życia, szczególnie w badaniu z 2011 r. (tab. 10).

Dla kobiet okresy pobierania emerytury były niższe od obliczonego dalszego trwania życia, na co wpływ ma metodo- logia badań ZUS, tj. wyłączania ze zbiorowości emerytów kobiet zamieniających emeryturę na rentę rodzinną. Rezultatem tego jest obniżenie średniego okresu pobierania świadczenia emerytalnego. W przypadku mężczyzn w 2005 r. średni okres pobierania emerytury był niższy od dalszego trwania życia, ale w badaniu z 2011 r. widzimy już odwrotną sytuację. Zasad- ne wydaje się przypuszczenie, iż jest to objawem szybszego wydłużania się przeciętnego życia mężczyzn.

12 Zob. Rocznik demograficzny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 281.

Tab. 9. Przeciętny okres pobierania emerytury według wybranych grup zawodowych (lata i miesiące)

Wyszczególnienie 2005 2011

Ogółem 16_00 17_07

Kolejarze 19_03 20_02

Górnicy 18_01 21_03

Nauczyciele 17_07 20_02

Osoby wykonują pracę na podstawie

umowy agencyjnej lub umowy zlecenia 16_09 16_06 Osoby prowadzące pozarolniczą działal-

ność gospodarczą 13_08 12_04

Twórcy i artyści 17_11 20_08

Duchowni 11_04 13_11

Pracownicy spółdzielni produkcyjnych 14_01 15_08 Źródło: ZUS, http://www.zus.pl/default.asp?p=5&id=4298

Tab. 10. Dalsze trwanie życia i średnie okresy pobierania emerytury

Badanie z 2005 r. Badanie z 2011 r.

Płeć/rok przejścia

na emeryturę Dalsze trwanie życia dla osoby w wieku 60 lat

(lata)

Średni okres pobie- rania emerytury

(lata i miesiące)

Płeć/rok przejścia

na emeryturę Dalsze trwanie życia dla osoby w wieku 60 lat

(lata)

Średni okres pobie- rania emerytury

(lata i miesiące)

Mężczyźni (1991 r.) 15,53* 14_09 Mężczyźni (1995 r.) 15,93*** 16_06

Kobiety (1987 r.) 19,90** 18_00 Kobiety (1992 r.) 20,17**** 19_05

* Dla lat 1990–1991, ** Dla lat 1985–1986, *** Dla 1995 r., **** Dla lat 1991–1995.

Źródło: na podstawie Rocznik demograficzny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 281; http://www.zus.pl/default.asp?p=5&id=4298.

(7)

Zespół redakcyjny:

Grzegorz Gołębiowski (redaktor naczelny), Adrian Grycuk (sekretarz redakcji; tel. +48 22 694 20 69, e-mail: adrian.grycuk@sejm.gov.pl), Dobromir Dziewulak, Piotr Russel, Piotr Chybalski

Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, ul. Zagórna 3, 00-441 Warszawa

PODSUMOWANIE

Badania ZUS pokazują jednoznacznie na wydłużania się przeciętnego okresu przebywania emerytów w systemie wypłatowym i średniego okresu pobierania emerytury oraz zmniejszaniu się odsetka emerytów, którzy nie dożyli ustawowego wieku emerytalnego. Zjawisko to spowodowane jest przede wszystkim wydłużaniem się średniej długości trwania życia w Polsce, albowiem rzeczywisty wiek przechodzenia na emeryturę przez badanych był niższy od ustawowego i nie ulegał istotnym zmianom w okresie objętym badaniami. Prze- ciętnie kształtował się na poziomie 60 lat i poniżej ze względu na liczne możliwości przechodzenia na emeryturę w wieku niższym od ustawowego.

Dane uzyskane z badań potwierdzają też szybsze tempo wydłużania się życia mężczyzn niż kobiet, o czym świadczy zmniejszająca się różnica między płciami w średnim okresie pobierania emerytury.

Średnie okresy przebywania emerytów w systemie wypła- towym i okresy pobierania emerytury według grup zawodowych wskazują także na wydłużanie się tych okresów. Takie grupy zawodowe jak górnicy, kolejarze, nauczyciele oraz twór- cy i artyści pobierają emerytury znacznie dłużej niż przeciętny emeryt. Niektóre grupy zawodowe emerytów charakteryzuje wczesne wchodzenie do systemu wypłat z powodu niezdol- ności do pracy (pracownicy spółdzielni produkcyjnych, osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, osoby wy- konujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia).

Dokonane w opracowaniu orientacyjne porównanie rzeczywistych okresów pobierania emerytury z przeciętnym dalszym trwaniem życia obliczonym przez demografów dla roku, w których przeciętny badany mężczyzna i badana kobieta zaczęli pobierać emerytury, pokazuje, że dla zbiorowo- ści emerytów objętych badaniami w 2011 r., faktyczne okresy pobierania emerytury nie odbiegały w sposób znaczący od obliczonego dalszego trwania życia.