Jerzy Woźniak
Bóg Ojciec a Maryja w literaturze
syryjskiej
Salvatoris Mater 1/2, 223-231
1999
P
atrystyczna literatu ra syryjska w ram ach patrologii orientalnej obejm uje, począw szy od drugiego w ieku, stosunkow o najw ię cej zabytków piśm iennych myśli chrześcijańskiej. Kościół syryjski będący p o d m o cn y m w pływ em chrześcijaństw a palestyńskiego, kultury greckiej i perskiej uległ z biegiem czasu podziało m na ja- kobitów , nestorianów , m elkitów, m aronitów , asyryjczyków, chrze ścijan obrządku m alabarskiego i m alankarskiego w Indiach.M ariologii syryjskiej poświęcili swoje prace następujący a u to rzy: M . G o rd illo 1, L. H a m m e rsb erg e r2, P. K ru eger3, I. O rtiz de Urbina4, C. Vona5, E. Beck6, a w Polsce W Kania7 i J. W oźniak C M 8.
O jcow ie syryjscy zajmowali się zwłaszcza problem em Theoto
kos, czyli Bożego M acierzyństw a, przywilejam i M aryi i Jej św ięto
ścią, kultem M aryi w liturgii. Relacji M aryi do Boga Ojca nie p o święcono specjalnego dzieła i dlatego m u
simy pozbierać „okruszyny” mariologicz ne z różnych utworów.
1. O dy Salomona
O dy Salomona są zbiorem 42 pieśni
pochodzenia judeochrześcijańskiego napi sanych w języku greckim lub hebrajskim w latach 70-125 po Chr. w Antiochii łub Edessie. N ie w yklucza się pochodzenia syryjskiego, gdyż 40 pieśni zachowało się w języku syryjskim . O d y Salom ona są
wzorowane na psalmach biblijnych, a pod względem treści są zbliżo ne do teologii Ewangelii Janowej. Akcentują dobroć i łaskawość Boga oraz jedność Ojca i Syna. O da XIX uchodzi za maryjną i podajemy jej przekład za I. O rtiz de Urbina9:
1 M . GORDILLO, M ariologia orientalis, Roma 1954; La m aternidad de Maria en la
teologia de la Iglesia nestoriana, „Estudios M arianos” 8 (1 9 4 9 ) 3 4 5 -3 6 3 .
2 L. HAMMERS BERGER, D ie Manologie der ephremischen Schriften, Innsbruck 1938.
3 P. KRUEGER, D ie Frage der Erbsundigkeit im Schriftum des Jacobs von Sarug,
„Ostkirchliche Studien” 1 (1952) 1 8 7 -207; TEN Ż E, D ie Im m aculata - Frage bei
den syrischen Kirchenvaters, w: Virgo Im m aculata IV, Roma 1 9 5 5 ,4 6 -8 4 .
4 I. ORTIZ DE URBINA, La M ariologia nei Padri siriaci, „Orientalia Christiana periodica” 1 (1935) 1 0 0 -1 1 0 ; T E N Ż E , Patrologia syriaca, Roma 1 9 6 5 2 ; TEN ŻE,
La Vergine nella teologia d i S. Epfrem, w: Syposium Syriacum 19 7 2 („Orientalia
Christiana analecta”, 197), Roma 1 9 7 4 , 6 5 -1 0 4 ; T EN Ż E, M aryja w patrystyce
syryjskiej, „C zęstochow skie Studia T eologiczne” 1 1 (1 9 8 3 ) 9 5 -1 6 9 . 5 C. V O N A , O m elie mariologiche di S. G iacom o di Sarug, Roma 1953.
6 E. BECK, D ie M ariologie der echten Schriften E phraem s, „O riens Christianus”
4 0 (1 9 5 6 ) 2 2 -4 0 . Jerzy W oźniak C M
Bóg Ojciec
a Maryja
w literaturze
syryjskiej
SALVATORIS MATER 1(1999) n r 2, 223-231 JU B IL E U S Z O D K U P IE N IAJe rz y W o źn ia k C M
1. O fiarow ano m i kielich pełen m leka i w yp iłem go sm a kując słodycz Ojca.
2. To Syn jest kiełichem , karm iony m lekiem jest Ojciec, karm iącym za ś jest D uch Święty.
3. Bo Jego piersi b yły pełne, a nie byłoby dobrze gdyby ten pokarm w ylał się na darmo.
4. O tw o rzy ł sw e lono D uch Św ięty i zm ieszał m leko z obu piersi Ojca.
5 . 1 to, co zm ieszane, dal św iatu, któ ry o ty m nie w ie dział.
6. Przyjęło je łono dziew icy i poczęła i porodziła.
Przytoczone wyżej wiersze obracają się w okół sym bolu Boże go m leka oznaczającego C hrystusa. To m leko płynie z obu piersi O jca i zm ieszane zo stało przez D u ch a Ś w iętego, a d an e św iatu w czasie W cielenia. Dziewica poczęła Syna - M leko, w lane przez D ucha Świętego do Jej łona, wydając G o na świat i stając się M a t ką - D ziew icą10.
M leko płynące z piersi Ojca w kierunku łona Dziewicy w n a szej interpretacji chrześcijańskiej oznacza inicjatywę zbawczą Ojca niebieskiego, k tó ry w ybrał M aryję na M atkę dla swego um iłow a nego Syna Jezusa.
2. Afrahat
A frahat, perski m ędrzec pozostaw ił nam 23 hom ilie napisane w latach 3 3 5 -3 4 5 , w który ch spotykam y kilkanaście w ypow iedzi o M aryi. Jedn a z nich11 O poście (De ieiunio) koresponduje z n a szym tem atem :
Gabriel przedstawił Bogu m od litw y Zachariasza, kiedy zw iasto wał m u narodzenie Jana. Rzekł bow iem do Zachariasza: Twoje bła ganie zostało w ysłuchane przez Boga. Gabriel przedstaw ił prośby 7 W. KANIA, Efrem-Cyryllonas-Balaj, Wybrane pieśni i p oem aty syryjskie (Pisma
Starochrześcijańskich Pisarzy, 11), Warszawa 1973; TEN ŻE, M aryjność O jców
Syryjskich, „Vox Patrum” 8(1988) z. 15,939-950; TENŻE,Recepcja hym nów maryjnych św. Efrema w tradycji bizantyjskiej, „Vox Patrum” 10(1990) z. 1 8 ,1 9 1 -1 9 8 .
8 J. W O Ź N IA K , M ariologiczna m yśl Afrahata, „Vox Patrum” 1 0 (1 9 9 0 ) z. 19, 6 8 1 -6 8 5 .
9 I. O R TIZ DE URBINA, M aryja.. .,9 9 . 10 Por. TAM ŻE, 100.
11 I. PARISOT, A phraatis D em onstrationes, w: Patrologia Syriaca, t. 1, Paryż 18 94, kol. 129.
M aryi Bogu i zw iastow ał Jej narodzenie Chrystusa m ówiąc: Z nala zła ś łaskę u Boga. M aryja znalazła łaskę dzięki postow i i osobliwej m odlitw ie.
Interesujące nas w yrażenie „Znalazłaś łaskę u Boga” jest cyta tem z Ew angelii św. Łukasza 1, 30 (eskaht taib u to ądem aloho). Syryjskie wyrażenie aloho jest przekładem greckiego Kyrios i wska zuje na pierwsza osobę Trójcy Świętej, czyli Boga Ojca. O soba Boga Ojca jest tutaj dom yślnie zawarta. O m aw iany cytat biblijny „znala złaś łaskę” w skazuje najpierw na o p atrzn o ścio w ą inspirację łaski pochodzącą o d samego Stwórcy, dzięki której Bóg Ojciec zlecił misję m acierzyństw a Bożego tylko M aryi.
A frahat kom entuje w ypow iedzi archanioła Gabriela, akcentu jąc elem ent psychologiczny, czyli podm iotow y, w relacji do łaski, w skazujący na wysiłki ascetyczne M aryi: D zięki p o sto w i i osobli
w ej m odlitw ie. Jak w idzim y inicjatywa Boga Ojca - idąca z góry -
w zięła p o d uw agę p o d m io t, czyli osobliw ą świętość M aryi.
3. Liber Graduum
Liber Graduum czyli Księga stopni (syr. Ktaba d-massąata) skła
da się z 30 konferencji napisanych ok. 450 roku w M ezopotam ii przez syryjskich ascetów. Liber Graduum w m owie 18 zawiera jedną wy powiedź, która koresponduje z naszym tem atem 12: Spójrz w jaki spo
sób rozradow ała się w du ch u s w o im [M aryja] i rozw eseliła się w um yśle swoim , ponieważ znalazła łaskę i miłosierdzie u Pana.
W yrażenie „znalazła łaskę” odnosi się do w ypow iedzi Gabriela (Łk 1, 30), a d o d an e w yrażenie „m iłosierdzie” wskazuje na Bożą interw encję, w tym przypadku Boga Ojca, w dzieje świata i M aryi.
4. Święty Efrem
Św. Efrem żyjący w latach 306-373 był diakonem i nauczycielem w Nisibis i Edessie. Należy do największych pisarzy syryjskich wcze snego chrześcijaństwa. Najbogatszymi w treści mariologiczne są na stępujące dzieła św. Efrema: Komentarz do Diatessaronu, H y m n y o
Narodzeniu, Pieśni Nisibijskie, O dziewictwie, H ym n y o Kościele, H y m ny o wierze, H y m n y o chlebie przaśnym, O ukrzyżowaniu, O zm ar twychwstaniu. Św. Efrem ze szczególnym mistrzostwem używa sym 12 M . KMOSKO, Liber Graduum , w: Patrologia syriaca, t. 3, Paryż 1 9 2 6 , kol. 4 4 1 .
2 2 5 B óg O jc ie c a Ma ryj a w lit e ra tu rz e sy ry js k ie j
Je rz y W o źni ak C M 2 2 6
boli i kontrastów dla ukazania głębi tem atów teologicznych. Najwięk sze zainteresowanie wzbudziły u niego Boskie M acierzyństwo NMP, Jej dziewictwo i Jej rola jako nowej Ewy.
W K o m en ta rzu d o D ia tessa ro n u13 św. E frem w następu jący sposób zastanaw ia się n a d relacją M aryi d o Boga O jca w scenie Zw iastow ania: D uch Św ięty przyjdzie i m oc Najwyższego osłoni cię.
Dlaczego A n io ł nie w sp o m n ia ł im ienia Ojca, ale im ię Jego m o cy (N ajw yższy) i m o cy D ucha Św iętego? Chyba że przyszedł on jako architekt dzieł, w znosząc budow lę upadającą i sw oim żarem D uch uświęcił budow le skażone.
Tytuł „N ajw yższy” jest sy nonim em Boga O jca, k tó ry został nazwany architektem podnoszącym świat i człow ieka z ruin. Dalej E frem zau w aża14, że Bóg O jciec przyszedł rzucić ogień na osty i ciernie zam ieszkując w łonie, oczyszczając je i uświęcając m iej sca bólu rodzenia i złorzeczenia. (Por. Rdz 3, 16. 18).
Przez nawiązanie d o starotestam entow ego obrazu z Księgi R o dzaju Efrem sugeruje aktyw ny udział Boga Ojca we Wcieleniu.
W kazaniach na W ielki Tydzień15 tak w ypow iada się na tem at n a tu r w C hrystusie: Jeden jest O n w sw o im bóstw ie i w sw o im
człow ieczeństw ie bez podziału. N ie dwaj, lecz ty lk o jeden jest o d Ojca i od M aryi.
Początek cytatu wskazuje na monofizytyzm Autora. Interesujące nas wyrażenie: N ie dw aj lecz jeden jest od Ojca i o d M aryi m ożna rozumieć, że chodzi tutaj o jedno bóstw o i dwie natury - boską od O jca i ludzką o d M aryi. Tak bliskie zestaw ienie M aryi z Bogiem Ojcem wskazuje na funkcję M aryi w dziele odkupienia i Jej doniosłą rolę we Wcieleniu.
W m ow ie św. E frem a, w ydanej przez E. B ecka16 w śró d d o d a tk ó w u zu p e łn iają c y ch jego opus vitae, czyli w szystkie dzieła św. E frem a sp o tykam y interesujący nas cytat, w k tó ry m Elżbie ta po zd raw ia M aryję słow am i: W itaj wspaniała, k tó ra ś porod zi
ła ow oc Ojca.
W yrażenie „ow o c O jca” w sensie teologicznym w skazuje na jedność Boga Ojca i Jezusa Chrystusa, podkreśla interw encję Ojca w dziele W cielenia i zaprzecza udziałowi m ęża M aryi - św. Józefa.
13 L. LELOIR, E phrem d e N isibe. C o m m en ta ire de l'E vangile con cordan t ou
Diatessaron (Sources Chrétiennes, 121), Paryż 1 9 9 6 , 57.
14 TAMŻE.
15 E BECK, Ephraem Syrus. Sermones in H ebdom adam Sanctam (Corpus Scriptorum Christianorum O rientalium , 4 1 3 ), Louvain 1 9 7 9 , 92.
“ E. BECK, N achtrage zu Ephraem Syrus (Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, 3 6 2 ), Louvain 1 9 7 5 , 31.
5. Hymny o Błogosławionej Maryi
Kodeks liturgiczny z Egiptu (X w.) zawiera 19 hym nów o Bło gosławionej M aryi, które są przypisywane św. Efrem ow i17. Przetłu maczył je szczęśliwym trafem Alfons Bielenin, działający w K rako wie na wydziale teologicznym w latach m iędzyw ojennych i po II wojnie światowej jako filolog biblijny i orientalista. H ym ny w jego przekładzie zostały w ykorzystane w przekładzie artykułu I. O rtiz de Urbiny18. W niniejszym opracow aniu będziemy cytow ać fragm en ty i kom entow ać je.
H ym n I, wiersz 7:
N iech się weselą kapłani W B łogosław ionej D ziew icy
Która na klęczkach zrodziła Arcykapłana wielkiego Co sam się za nas stał Ż ertw ą
Będąc Ofiarą - przejednał Ojca sw ego Niebieskiego.
Przytoczona wyżej strofa podkreśla charakter ofiarny i pasyjny życia Boskiego Zbawiciela, który przez swoje czyny zbawcze, a zwłasz cza przez M ękę pojednał grzeszną ludzkość z Ojcem Niebieskim.
H ym n VII, strofa 1:
Przybądźcie, o m ędrcy!
Podziw iajm y wspólnie M a tkę i D ziew icę D aw idow ą Córę
N ajpiękniejszą z niew iast P odziw iam y okręt
Którego w spo m n ien ie R adość w duszy nieci O n dźw igał Z w iastuna W iadom ości Ojca.
Interesuje nas tutaj w yrażenie „Z w iastun w iadom ości O jca”, które niew ątpliw ie oznacza osobę A rchanioła G abriela przynoszą cego M aryi „W iadomości O jca”, czyli życzenie i p rośbę Ojca nie bieskiego, aby M aryja spełniła misję M atki Syna Bożego. Niejasne
2 2 7
17 T H . LAMY, Sancti Epbraem i Syri H ym n i et Sermones, t. 2 , M echliniae 1886, kol. 5 1 7 -6 4 2 .
181. O R TIZ DE URBINA, M aryja..., 137-150.
B óg O jc ie c a M ary ja w li te ra tu rz e sy ry js k ie j
jest określenie „ o k rę t”, w ystępujące w kon tek ście p o słan n ictw a A rchanioła Gabriela. H ym n VII, strofa 2: D usza N iepokalanej Z d u m ien ie obudzą A lb ow iem Jej u m y sł
Z radością, z dnia na dzień
Bogu chw alę dawał.
W ym ieniona strofa podkreśla psychologię duszy M atki Bożej, czyli b o g a c tw o Jej w n ę trz a . In te resu jąc e nas zd anie: Jej u m y sł
z radością, z dnia na dzień, Bogu chwałę daw ał wskazuje na Osobę
Boga Ojca, do któ rego M aryja codziennie zanosiła m odlitw ę w e w nętrzną.
H y m n X:
Będąc Synem Boga Ojca Jesteś i Synem M aryi.
Je d n ym jeste ś Sło w em B ożym Z rod zo n z M aryi nad naturę [kejana] I z Ojca w edług natu ry [kejanait].
W ystępują tutaj dwie paralele - Syn Boga Ojca i Syn M aryi oraz zrodzony nad n atu rę i w edług natury. Pierwsza paralela wskazuje na identyfikację Syna M aryi z Synem Boga Ojca, a druga - wskazu je na go d n o ść M aryi, gdyż to , co się z niej zrod ziło, p rzekracza p raw a natury.
H ym n XVII:
H y m n X V II jest najdłuższy i zaw iera 5 4 zw ro tk i. N ie k tó re z nich korespondują z naszym tem atem . H y m n XVII jest ułożony w form ie dialogu m iędzy aniołem a Dziewicą.
Strofa 13:
Upodobało się Bogu N a jw y ższem u By zam ieszkać w Tobie.
W yrażenie „Bóg Najwyższy” wskazuje rów nież na osobę Boga Ojca, który w M aryi będzie obecny w sposób szczególny.
Strofa 21:
M iejsce u m ó w io n e W skazał m i sam Ojciec A żeb ym Ci przyniósł W dzięczne pozdrow ienie Z e w łasny Syn Jego Z ja w i się na ziem i Z ży w o ta Twojego
Więc przeciw ko te m u nie staw iaj przeszkody.
W ypow iedź an io ła p odkreśla przekonanie Kościoła Syryjskie go, że misja zw iastowania pochodzi od Ojca N iebieskiego i um iło w anie M aryi przez Boga Ojca.
Strofa 23:
Z a stęp y niebieskie Drżą na Jego Słow o Skoro w yda rozkaz N ie w noszą sprzeciwu Jakoż się nie lękasz
Badać w o li Ojca.
Strofa 24:
Jestem o m ó j Panie Cała niespokojna I lęk m n ie ogarnia Strach m i nie dozw ala Trudności rozwiązać.
Strofa 25:
M iłość Ojca chciała A że b y ś w d ziew ictw ie Syna porodziła
Słu sznym przeto będzie B y ś się uciszyła
I m ocno w ierzyła W szak nie m o żn a w oli Ojca się sprzeciwiać.
Przytoczone wyżej trzy strofy wskazują na dystans Boga Ojca w obec stw orzenia, kiedy m ow a jest o zastępach niebieskich. M a
2 2 9 B óg O jc ie c a Ma ryj a w lit e ra tu rz e sy ry js k ie j
Je rz y Wo źni ak C M 2 3 0
ryja, na pozór spokojna, przedstaw ia pow ody swego lęku. Syryjczycy wskazali na m o ty w W cielenia, który m była m iłość Ojca. I ta m i łość zapragnęła, ażeby M aryja w dziew ictw ie po ro d ziła Jezusa.
Strofa 35:
O d Ojca zo sta łem posłany do Ciebie By przynieść w iadom ość
Z e m iło ść niezm ierna Ojca zniew oliła A żeb y Syn Jego
Z am ieszka ł w T w ym łonie Oraz by D uch Św ięty O dpoczął na Tobie.
W yrażenie „miłość niezm ierna Ojca zniew oliła” jeszcze bardziej podkreśla stopień zaangażow ania Ojca niebieskiego w dzieło zba wienia w poró w nan iu ze strofą 25.
6. Jakub Sarug
Jakub Sarug (451-521) syryjski poeta i pisarz kościelny, biskup Batny koło Edessy, wreszcie erem ita, w swych hom iliach z emfazą głosił Dziewictwo M atk i Bożej. W jednej z nich spotykam y intere sujący nas fragm ent19: Bóg zechciał zam ieszkać w M aryi, która była
bez grzechu. N ie było niew iasty piękniejszej i cudowniejszej. D late go wybrał ją Ojciec dla Syna.
7. Balaj
Balaj, syryjski poeta religijny (+460) jest autorem miedzy innymi hymnów liturgicznych bogatych w treści mariologiczne. W jednym z nich, z którego cytujemy jedną strofę, wyraża podziw dla M atki Bożej:20
N iech będzie Ojciec pochw alon Co zesłał Jednorodzonego I zja w ił się w łonie M aryi I k tó ry u w o ln ił nas z błędu I k tó ry w y w y ższy ł jej pam ięć Tak w niebie ja k i na ziem i.
19 P. BEDJAN, S. M artyrii qui et Sabdona, quae superssunt omnia, Paryż 1 9 0 2 , 6 2 2 . 20 I. O RTIZ DE URBINA, M aryja..., 136.
Balaj podkreśla inicjatywę i zaangażowanie Boga Ojca w dzie ło W cielenia, którego skutkiem stalo się rozsławienie M aryi w nie bie i na ziemi.
Ks. d r Jerzy Woźniak CM Uniw ersytet Jagielloński (Kraków)
ul. Św. Filipa 19 PL - 31-150 Kraków
Relazione D io Padre e Maria
nella letteratura siriaca
(Riassunto)
Abbiam o rilevato le relazioni di Maria verso D io Padre nella patristica siriaca facendo riferim ento ai seguenti scrittori: Afrahat, Sant’Efremo, G iacom o Sarug, Balaj; abbiam o anche preso in considerazione l’apocrifo d ell’ O de d i Salomone.
I suddetti autori m isero in rilievo l’am ore del Padre C eleste a Maria e posero l’attenzione alla risposta a tale amore - espressa in preghiera, digiuno e purezza d ell’anima, grazie alla quale era prediletta da D io.
N ell'im m agine del latte scorrente dal seno del Padre (Odi d i Salomone) che è G esù, fu presentata l’iniziativa salvifica di D io Padre n ell’lncarnazione.
Q uesto intervento salvifico di D io Padre lo rileva anche il Liber Graduum, che ribadisce la grazia e la misericordia del Padre mostrate a Maria.
Sant’Efrem o sottolinea che Maria con cep ì grazie all’intervento del Padre e non con la partecipazione del marito - San G iuseppe. Anche negli Inni attribuiti a Sant’Efremo si p osson o trovare le frasi riguardanti l’iniziativa salvifica di D io
Padre n ell”lncarnazione e l’amore del Padre com e m otivo dell’Incarnazione. 231
B óg O jc ie c a Ma ryj a w li te ra tu rz e sy ry js k ie j
