Bolesław Kumor
Granice metropolii (halickiej)
lwowskiej w okresie przed
rozbiorowym
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 11/1-2, 3-20
R O Z P R A W Y
I
A R T Y K U Ł Y
P ra w o k anoniczne 11 (1968) n r 1—2
KS. KUM OR BO LESŁAW
GRANICE METROPOLII (HALICKIEJ) LWOWSKIEJ W OKRESIE PRZEDROZBIOROWYM
T r e ś ć ; 1. P o d staw y histo ry czn e genezy m etro p o lii. 2. R óżne próby ro zw ią zan ia p ro b lem u przyn ależn o ści m e tro p o lita ln e j R usi C zerw onej. 3. U tw orzenie m e tro p o lii w H aliczu i jej tra n s la c ja do Lw ow a. 4. F o r m ow anie się g ran ic m e tro p o lii od XV—X V III w.
1. P o d sta w y h isto ryc zn e g en e zy m etropolii
Z jednoczone przez W ład y sław a Ł o k ie tk a (1306—1333) i K azim ierza W ielkiego (1333— 1370) K ró lestw o P o lsk ie o bjęło zaledw ie połow ę d aw nego o bszaru P o lsk i sp rzed podziału dzielnicow ego. N ow e te ry to riu m p a ń s tw a sta n o w iły bow iem W ielkopolska i M ałopolska, okro jo n e w sto su n k u do daw nego zasięgu te ry to ria ln e g o . Pod w zględem kościelnym M o n a rc h ia K azim ierzo w sk a n ie o b ję ła całej m e tro p o lii gnieźnieńskiej. Ż ad n a z diecezji, w chodzących w sk ła d je j, n ie znalazła się w całości w g ran icach now outw orzonego K rólestw a. D iecezje lu b u sk a i k am ień sk a odpadły p o litycznie w całości. O bok sk ro m n y ch posiadłości k. O strze szow a i K ę p n a w całości rów nież poza gran icam i k r a ju znalazła się d iecezja w ro c ła w sk a n a Ś ląsku. P ółnocne i zachodnie k re sy diecezji p o zn a ń sk ie j n ależ ały pod w zględem p olitycznym do B ran d e n b u rg ii. Część arc h id iec ez ji g nieźnieńskiej i p ra w ie 2/3 te ry to riu m diecezji w łocław skiej objęły zaborcze g ran ic e p a ń stw a krzyżackiego. P ra w ie oała diecezja p ło c k a zn alazła się do 1351 r. poza g ran ic am i w znow ione go K ró lestw a. Co w ięcej stołeczna d iecezja k ra k o w sk a sięgała w r e jo n ie Spiszą, Pszczyny i B y to m ia zag ran iczn y ch te r y to rió w 1.
1 P or. P o d ział te ry to ria ln y polskiej p ro w in cji kościelnej w cza sa ch K azim ierza W ielkiego, m apa, W: Z. K a c z m a r c z y k , M onarchia
K a zim ierza W ielkiego, P o zn ań 1946, s. 78; P o lsk a w dobie p rz y w ró c e
nia K ró le stw a (w iek XIV), m a p a, W. J. N a t a n s o n -L e s к i, R o zw ó j
W ta k ie j sy tu a c ji k ościelnej doszło do zorganizow ania now ej, d r u giej z rzę d u m e tro p o lii w g ran icach K o ra n y K ró le stw a Polskiego. U p o d sta w je j genezy leżą m . in. przyczyny n a tu ry zarów no politycznej, ja k i kościelnej. Z zagadnień politycznych należy w y m ie n ić nade w szy s tk o zajęcie i w cielen ie R usi C zerw onej do P olski, co, ze w zględu na w spółzaw odnictw o W ęgier i L itw y, trw a ło od 1340 do 1387 r. W r e z u l ta cie w sp o m n ian y ch procesów zo stały b ezpośrednio in k o rp o ro w a n e do P olski, Z iem ia P rz em y sk a i S anocka (1344), L w ow ska i H alicka i część W ołynia z K rzem ieńcem i O leskiem (1349/66), w c h a rak te rz e le n n a n a to m iast Z iem ia C hełm ska, B e łsk a i W ło d zim iersk a (1366) i Podole.
W ślad za p ostępem zdobyczy te ry to ria ln y c h postępow ała p ra c a n a d zorganizow aniem d la now ych n a b y tk ó w a d m in istra c ji p aństw ow ej, p odniesieniem gospodarczym m ia st i rozw ojem h an d lu , oraz ak c ja cy w iliz ac y jn a p ro w a d za n a przez K ościół łaciński. T a o sta tn ia była tym b a rd z iej konieczna, że n a R u si C zerw onej zaznaczyły się m ocne w p ły w y K ościoła w ęg iersk ieg o ze stro n y p ry m a c ja ln e j stolicy w O strzyho- m i u2 A k cja polska, zm ierzająca do u trw a le n ia ch rześcijań stw a ła ciń skiego n a R usi, znalazła p o p arcie ze stro n y papieży a w in io ń sk ic h 3, a głów nym i jej p ro p a g a to ra m i były zakony żebracze, fra n ciszk an ie i dom inikanie, d ziałający n a ty c h te re n a c h od X III s tu le c ia 4.
R e zu ltate m te j a k c ji b y ło p o ja w ien ie się pierw szych bisk u p ó w ła cińskich na om aw ianych te re n ac h . T ak 15 XIT 1320 r. pap. Ja n X X II b u llą A d regim en u n iv ersa lis ecclesiae zam ian o w ał b isk u p a k ijo w sk ie g o 5, 1811353 r. pap. In n o c e n ty VI b u llą E tis cuctis obsadził b iskupstw o p rzem y sk ie ®, a b u llą In te r cetera, que z 2 V 1358 — b isk u p stw o w W ło dzim ierzu W o ły ń sk im 7. D zięki in te n zy w n e j ak c ji tegoż p apieża doszło d o n o m in a c ji b isk u p ó w d la dalszy ch stolic. T ak 11 I 1359 b u llą Q uam
sit onusta periculis został m ia n o w an y b isk u p d la L w o w a 8, a b u llą D u m iu x ta pastoralis o ffic ii d e b itu m z 20 V 1359 r. — b isk u p d la
C h e łm a 9. Obok n o w om ianow anych biskupów , k tó rzy posiadali c h a r a k te r w ięcej ty tu la rn y , niż fak ty czn y , d zia ła ł n a R u si h alick iej w w ła s n ym im ien iu ja k o o rd y n a riu sz m iejscow y b isk u p lu b u s k i10.
2 W. A b r a h a m , P ow stanie organizacji K ościoła łacińskiego na
R usi, L w ów 1904, t. I s. 100 nn.
3 Tam że, s. 230. 4 T am że, s. 164 nn.
5 V M PL (V etera M o n u m e n ta Poloniae et L itu a n ia e, ed. A. T h ein er, R om ae 1860) t. I n r 252 s. 162 n.
* Tam że, t. I n r 720 s. 543 n. 7 T am że, t. I n r 786 s. 586 n.
8 T ek st b u lli p o d aje W. A b r a h a m , op. cit., n r 5 s. 369 n. 9 Tam że, n r 6 s. 371 n.
[3] G ra n ic e m etrop. lw ow skiej 5 2. R óżne p ró b y rozw iązania p ro b le m u p rzyn a leżn o ści m e tro p o lita ln ej
R u si C zerw onej
N a odcinku p rzynależności m e tro p o lita ln e j n o w o k reo w an y ch b is k u p stw p rz e ja w iły się ró żn e koncepcje. P ierw sza z nich w y su w ała p ro je k t u tw o rze n ia sam odzielnej m e tro p o lii d la n o w o inkorporow anych te re n ó w (1349), i tą kon cep cją zajm iem y się nieco niżej. D ruga te n d e n cja, w y ro sła p raw d o p o d o b n ie w m iejscow ych środow iskach k sią żą t r u s kich, d ąż y ła d o zw iązania n o w opow stałych b isk u p s tw bezpośrednio ze
S tolicą A postolską. R e p re z e n ta n te m te j opinii był, ja k się w y d aje, ks. J e rz y I I T rojdenow icz, a m oże i w p ew nym o k re sie sam k ró l K azim ierz W ielki. · P ierw szy chciał przez to p o d k reślić niezależność o rg an iz ac ji kościeln ej w sw ym p ań stw ie, podczas gdy d ru g i w ydział w te j fo rm ie m ocniejsze ubezpieczenie się przed p re te n sja m i L u b u sza n . N a istn ie n ie ta k ic h te n d e n c ji d o sta rc z a p rz y k ła d u diecezja p rz e m y sk a. W b u lii n o m in a cy jn ej dla b isk u p a M ik o łaja R u sin a E tsi cunctis (18 I 1353) pap. In n o ce n ty VI w y ra źn ie stw ierdził, że „dziecezja p rz e m yska... zależy bezp o śred n io od S tolicy A p o sto lsk iej”, co p ow tórzył tego sam ego dnia w b u lli, skierow anej do p raw d o p o d o b n ie jeszcze n ie istn iejące j k a p itu ły p r z e m y s k ie j12. T enże papież w b u lli D u d u m fe lic is
recordationis z 12 V III 1354 r. ze w zględu n a fa k t, iż „diecezja p rz e
m y sk a je s t b ezpośrednio zależna od S tolicy A p o sto lsk iej” polecił e lek tow i p rzem y sk iem u M ikołajow i, b y p rz y ją ł k o n se k ra c ję b isk u p ią od d o w olnie w y b ran eg o b is k u p a i n a jego ręc e złożył p rz e p isa n e w y zn an ie w ia ry i przysięgę w ie r n o ś c i13. W w y p a d k u istn ie n ia n o rm a ln e j o rg an i zacji k o śicelnej a k ty te były za rezerw o w an e d la m e tro p o lity 14.
W krótce ato li p rz e ja w iła się in n a te n d e n c ja , k tó ra zm ierza ła do p o d p o rząd k o w an ia R u si halick iej pod w zględem kościelnym m etro p o lii g n ieźn ień sk iej. O śro d k iem ty c h p lan ó w b y ł dw ór k ró le w sk i K azim ierza W ielkiego zapew ne n ie bez w pływ u m e tro p o lity gnieźnieńskiego, J a r o sła w a Bogoryi ze S k o tn ik (1342—1374). Nie bez zn aczen ia n a decyzję k ró la b y ła now a w o jn a z L itw ą o R uś H alick ą (1352), pod w p ły w em k tó re j p o stan o w ił on now ozdobyty k r a j jeszcze siln ie j zw iązać z P o l ską. W d n iu 17 X II 1357 r. K azim ierz W ielki w y stą p ił z p ro śb ą do pap. Inno cen teg o VI o p o d d an ie przyszłych k a te d r bisk u p ó w ła ciń sk ich n a L itw ie i R u si m etro p o licie g n ie ź n ie ń sk ie m u 15. P ro śb a k ró la po pew nej zw łoce została za ła tw io n a pom yślnie.
11 T am że, s. 240.
12 V M PL t. I n r 720 s. 543 n. „...ecclesie P re m islien si ad R om anam ecclesiam n u llo m çdio p a r tin e n ti”.
13 T am że, t. I n r 726 s. 555—556.
14 W. M. P 1 ö c h 1, G eschichte des K irch e n rec h ts, A ufl. 2, W ien
1962, Bd II s. 134 .
20 V 1359 r .pap. In n o ce n ty VI w b u lli A d cu m u lu m tu e, s k ie ro w an e j n a ręc e m e tro p o lity gnieźnieńskiego, polecił n o m in a ta chem skie- go T om asza i stw ierdził, że je s t on su fra g an e m gnieźnieńskiej p ro w in cji k o ś c ie ln e jle. R ów nocześnie zgodnie z ty m i zasadam i p o lity k i kościelnej k ró la b isk u p przem y sk i M ikołaj w ziął udział w synodzie p ro w in cja ln y m gnieźnieńskim , odbytym w K aliszu w 1357 r . 17. T ak ą p o lity k ę re p re z e n to w a ł d w ó r p olski jeszcze w 1363 r. T ak w su p licie z 6 IV 1363 r. za n iesio n ej d o pap. U rb a n a V w sp raw ie założenia b isk u p s tw a w e L w o w ie, k ró l K azim ierz p ro sił papieża, by zechciał zam ianow ać b isk u p a d la L w ow a i polecił go arcy b isk u p o w i gnieźnieńskiem u, ja k o „m e tro
policie m iejsco w em u ” 18.
W zm ianka o p ra w a c h m e tro p o lita ln y ch G niezna w stosunku do L w ow a była tym b a rd z iej n a czasie, że w m iędzyczasie pow stała o rie n ta c ja p o d p o rząd k o w an ia R u si halick iej ła icń sk iem u p atria sz e K o n sta n tynopola. P ap. U rb a n V dał się szybko pozyskać d la planów K azim ie r z a i b u llą E x h ib ita nobis z 6 IV 1363 r. polecił arcy biskupow i gnieź n ie ń sk ie m u p rze p ro w ad z en ie p rocesu in form acyjnego w spraw ie u tw o rz e n ia b isk u p stw a w e L w o w ie 19, p rzy z n ają c tym sam ym G nieznu s ta now isk o m e tro p o lita ln e w sto su n k u do now okroew anego b isk u p stw a.
W spom niano ju ż uprzed n io o p o ja w ien iu się now ej koncepcji, d ą żącej d o ro zw ią zan ia przynależności m e tro p o lita ln e j łacińskich b is k u p stw n a R u si w ra m a c h ła cińskiego p a tria rc h a tu k o n sta n ty n o p o l- skiego. P o w sta ła ona zapew ne w aw iniońskiej k u rii p apieskiej i była, ja k m ożna przypuszczać, w y ra ze m jej p ro te stu i p rzeciw d ziałan ia w o d nie sie n iu do p ro je k tu i zabiegów K azim ierza W ielkiego, zm ierzających do u tw o rz e n ia p raw o sła w n e j m e tro p o lii w H aliczu za zgodą ek um enicz nego p a tria rc h y K o n sta n ty n o p o la , M ożliwe, że ta k ie rozw iązanie s p r a w y znalazło p o p arcie ze stro n y L itw y, do k tó re j n ależ ały pod k o niec 50 la t X IV stu lec ia Z iem ia C hełm ska i W o ły ń 20.
P rz ed r. 1358 n a zlecenie łaciń sk ieg o p a tria rc h y K o n stan ty n o p o la W ilhelm a b isk u p S a lu b rii A u g u sty n zam ianow ał b isk u p e m w W ło d zim ierzu W ołyńskim n ie ja k ie g o P io tra z zakonu kaznodziejskiego. N a zlecenie tegoż p a tria rc h y s a k ry b isk u p ie j udzielił n o m in ato w i b isk u p m iśn ień sk i J a n I z E isen b erg (1342—1370). F a k ty te n iedw uznacznie stw ie rd z a ją ju ry sd y k c ję m e tro p o lita ln ą p a tria rc h y ła cińskiego n a Rusi. Co w ięcej m im o p ew n y ch niefo rm aln o ści zaszłych p rzy n o m in a cji b is k u p a A u gustyna, pap . In n o ce n ty VI n o m in a c ji n ie cofnął, ale b u llą
16 Tam że, n r 6 s. 372 „...Cum ig itu r idem ele c tu s’su ffrag a n eu s tu u s ’ . 17 T am że, s. 242.
18 Tam że, n r 9 s. 376.
10 V M PL t. I n r 826 s. 615—616. 20 P or. W. A b r a h a m , op. cit., s. 244.
[5] G ran ice m etrop. lw ow skiej 7
In te r cetera, que z 2 V 1358 r. ją p o tw ie rd z ił21. W p raw dzie w ek sp ed y
cji b u lli p ap iesk iej n ie w ym ien io n o p a tria rc h y K o n sta n ty n o p o la jako m e tro p o lity m iejscow ego, ale uczynił to tenże papież w b u lli A d c u
m u lu m tu e z 11 I 1359 r. p rz y o kazji n o m in a cji T om asza de Ille y e na
biskupstw o lw ow skie, k iedy to w y ra źn ie zaznaczył, że „diecezja lw o w sk a je st p o d leg ła p raw o m m e tro p o lita ln y m ” K o n s ta n ty n o p o la 22. N om i nacje te, ja k m ożna się było spodziew ać, spow odow ały odżycie p ro je k tu kró la, b y p odporządkow ać b isk u p s tw a cz erw onoruskie m e tro p o lii g n ieźnieńskiej, ja k to uprzed n io o ty m w spom niano.
3. U tw o rzen ie m etro p o lii w H aliczu i je j tra n sla cja do L w o w a
K iedy w r. 1366 K azim ierz W ielki po now ej w o jn ie z L itw ą um oc n ił się n a R usi C zerw onej, pow rócił do p ierw otnego p ro je k tu , p o stu lu ją ce g o u tw o rze n ie osobnej m e tro p o lii ła c iń sk iej d la tego te ry to riu m , ■leszcze w r. 1349, ja k in fo rm u je b u lla pap. K lem en sa VI A tte n d e n te s
in n u m e ra z 14 III 1351 r., k ró l p rz e sła ł n a ręc e pap ieża p ro je k t ery g o
w an ia osobnej m e tro p o lii n a R u si h alic k ie j z siedm iom a b isk u p s tw a m i 23. N ie znam y bliżej treśc i su p lik i k ró lew sk ie j, i n ie w iem y gdzie b y ły p ro je k to w a n e b isk u p s tw a dla n ow ej m etropolii. M ożna ato li p rz y jąć, że sieć ty c h b isk u p s tw praw d o p o d o b n ie m ia ła się p o k ry w a ć z h ie r a rc h ią K ośicoła w schodniego. O bok w ięc H alicza, przew idzianego n a stolicę m e tro p o lii — arcy b isk u p a, b ra n o zapew ne pod uw ag ę stolice b isk u p stw p raw o sła w n y c h , a w ięc Bełz, C hełm , Lw ów , S am bor, P rz e m yśl i W łodzim ierz. P ro je k t te n je d n ak ż e u p a d ł ze w zględu n a n ie sp rz y ja ją c e okoliczności polityczne i odżył d o p ie ro w r. 1366, k iedy R uś C zerw ona za n la z ła się znów w g ran icach M onarchii K azim ierzo w skiej.
W praw dzie D ługosz in fo rm u je, że ostateczn ie e re k c ji m etro p o lii h alick iej d o k o n ał 6 IV 1361 r .pap. U rb a n V 24, ale re la c ja ta okazała się b łę d n a 25. K o rz y sta ją c bow iem zarów no z pom yślnego w y n ik u w o jen p o lsk o -litew sk ic h o R u ś C zerw oną, ja k i ze śm ierci b isk u p a lubuskiego H e n ry k a ( t 1365), K az im ie rz W ielki ponow ił su p lik ę w A w inionie w r. 1366.
Tym raz em zo stała o n a za ła tw io n a pom yślnie. W r. 1367 m e tro 21 V M PL t. I n r 786 s. 586— 587.
22 W. A b r a h a m , op. cit., n r 5 s. 369 n.
аз V M PL t. I n r 702 s. 531—533 „...in q u ib u s (R u th e n e ru m te rra s ) p o sse n t c o n s titu i e t c re a ri se p tem d iffu si ep isco p atu s cum suo m e tro - p o lita n o ”.
24 J. D ł u g o s z , H istoriae Polonicae lib ri X II , W: O pera om nia, ed. I. P a u li Ż egota, C racoviae 1876, t. X II s. 287.
polia h alick a p o siad ała ju ż w łasnego arc y b isk u p a w osobie niejak ieg o K r y s ty n a 28. W p raw dzie ,ja k przypuszcza A b rah am , ze w zględu n a p r o ces p ap iesk i w sp ra w ie p re te n s ji L u b u sza do ju ry sd y k c ji kościelnej n a R usi, n ie w y sta w io n o b u lli e re k cy jn e j d la now ej m etropolii, a le je j istn ie n ie p rzed r. 1375 p o tw ie rd z a ją inne ,w spółczesne dokum enty. P ierw sza w zm ian k a w d o k u m e n tac h p ap iesk ich o istn iejące j m e tro p o lii zn a la zła się w b u lli A p o sto la tu s o ffic iu m z 5 V 1371 r., mocą k tó re j pap. G rzegorz X I zam ianow ał H y n k a z zak o n u erem itó w św. A u g u sty n a biskupom w ło d z im ie rsk im 27. W osobnej ek sp ed y cji b u lli papież u w ia dom ił arc y b isk u p a halick ieg o ja k o m e tro p o litę o obsadzeniu b is k u p stw a w łodzim ierskiego. W te n sposób k u ria p ap iesk a fak ty czn ie u z n a ła istn ie n ie m e tro p o lii h alick iej, stą d też po ry c h łe j śm ierci' arc y b isk u p a K ry s ty n a p o w ierzy ła je j za rząd b iskupow i S eretu , A ndrzejow i J a strzęb co w i 28
Tym czasem po śm ierci k ró la K azim ierza (t 1370) na R usi w szczął się ru c h przeciw ko K ościołow i kato lick iem u , k tó ry m. in. w zm ogła za p ew n e b u lla E cclesiarum re g im in i z 19 V II 1372 r. pap. G rzegorza X I, p o le ca jąc a b iskupow i k rak o w sk ie m u usunięcie b isk u p ó w p ra w o sła w n y ch z zajm o w an y ch stolic 29. Z am ęt pow iększały n ad to odnow ione p r e te n sje b isk u p ó w lubuskich. Te okoliczności, w zm ocnione poparciem rzą d c y R u si C zerw onej ks. W ładysław a Opolskiego, przyspieszyły f o r m a ln ą decyzję papieską. 21 V II 1373 r. pap. G rzegorz X I b ullą A n im a
ru m periculis, sk ie ro w a n ą n a a d re s g e n e ra ła fra n ciszk an ó w , i b u lla L a e ta m u r in D om ino z 21 V II 1373 r. — do neofitów R usi C z e rw o n e j30,
oraz b u llą Qui re lic tis p a re n tib u s z 6 I II 1374 r. — do generała dom i nikanów , za tw ie rd z ił p rzy w ile je d u sz p a ste rsk ie obydw u zakonów że braczy ch „bez w zględu n a sprzeciw ... b isk u p a lubuskiego..., upierającego się ja k o b y p o siad ał ju ry sd y k c ję n a ty c h te re n a c h ” 31. N adto jeszcze 14 V II 1372 r. listem apostolskim In te lle x im u s p er relationes zlecił arcy b isk u p o w i gnieźn ień sk iem u i b iskupom k rak o w sk ie m u i płockiem u zb a d an ie sta n u faktycznego odnośnie d o istn iejący ch b isk u p stw ł a
cińskich w H aliczu, P rz em y ślu , W łodzim ierzu i C h e łm ie32
R elacje ko m isji pap iesk iej były pozytyw ne, a k ie d y n ad to doszła 28 T am że, s. 268; Tenże, P o czątki a rc yb isk u p stw a łacińskiego w e
L w o w ie , L w ów 1909, s. 15.
27 V M PL t. I n r 860 s. 660.
28 W. A b r a h a m , P ow stanie organizacji, s. 271; Tenże, P o
c z ą tk i a rc y b isk u p stw a , s. 15 .
29 V M PL t. I n r 910 s. 676.
80 J. S k r o b i s z e w s k i , V itae archiepiscoporum H aliciensium
e t L eo p o lien siu m , L eopoli 1628, k. Ds i D i’ — D» (D okum enty).
31 W. A b r a h a m , P ow stanie organizacji, s. 294; Tenże, J a k u b
S trep a a rc y b isk u p h a lic ki 1391— 1409, K ra k ó w 1908 ,n r 11 s. 110—112.
[7] G ran ice m e tr op. lw ow skiej 9 su p lik a k ró la L u d w ik a W ęgierskiego i ks. W ład y sław a O polczyka pap. G rzegorz X I b u llą D eb itu m pastoralis o ffic ii z d n ia 13 II 1375 r. p o sta now ił co n a s tę p u je :
1° U znał kościoły w H aliczu, P rz em y ślu . W łodzim ierzu i C hełm ie za k a te d ra ln e .
2° S k aso w ał ju ry sd y k c ję i w szelkie p re te n sje p ra w n e b isk u p ó w lu b u sk ich do kościołów łaciń sk ich n a R u si C zerw onej.
3° W yniósł H alicz d o godności arc y b isk u p stw a — m etro p o lii, k tó re j p o d p o rząd k o w ał w c h a ra k te rz e su fra g a n ii b isk u p stw a w P rzem y ślu ,
W łodzim ierzu i C hełm ie 33.
L istem apostolskim L itte ra s tu e nob ilita tis, w y sła n y m tegoż dnia n a a d re s ks. W ład y sław a O polczyka, papież p o w iad a m ia ł go o d o k o n a nym k ro k u i p ro sił o w ysunięcie odpow iednich k a n d y d a tó w n a now o- k reo w an e b is k u p s tw a M. Z bu lli p ap iesk iej D um ad personam tu a m z d n ia 26 I 1376 r. w y n ik a, że sto lica m e tro p o lita ln a w H aliczu o trz y m a ła w k ró tce a rc y b isk u p a w osobie niejak ieg o M a c ie ja M.
P od w zględem politycznym n o w a m e tro p o lia o bjęła R uś C zerw oną p rzy n a leż n ą do P olski. N iebaw em p oszerzyła ona g ran ic e n a w schód przez p o d p o rzą d k o w a n ie diecezji k am ien iec k iej, p o w sta łej w la ta c h 1379—1384 i o b ejm u ją ce j P o d o le 36, oraz n a jp ra w d o p o d o b n iej k ijo w skiej, p o w sta łej około 1400 r . 87. Ilość su fra g a n ii w zro sła jeszcze w X IV w. przez w łączen ie do h alick iej p ro w in c ji kościelnej b isk u p stw a w e Lw ow ie, co u czynił pap. B onifacy IX b u llą A d c u m u lu m tu e z d n ia 16 I II 1390 r . 38.
P ra w ie ró w n o cześn ie z ere k cją m e tro p o lii rozpoczęły się sta ra n ia 0 tra n s la c ję stolicy z H alicza do Lw ow a, będącego n a jlu d n ie jsz y m 1 obronnie n ajm o cn iejsz y m m iastem w k ra ju . In ic ja to re m ich był ks. W ładysław O polczyk, a ja k m ożna przypuszczać żyw e p o p arcie znalazły one ze stro n y m e tro p o lity h alickiego M acieja. W odpow iedzi n a nie pap. G rzegorz X I b u llą E x h ib ita nobis n u p e r z 3 I II 1375 r. pow ołał w ty m celu sp e cja ln ą kom isję, w skład k tó re j obok a rc y b isk u p a — m e
tro p o lity g n ieźnieńskiego w eszli n a d to b isk u p i z K ra k o w a i P ło c k a 39. 33 T am że, t. I n r 964 s. 713 n.; por. W. A b r a h a m , op. cit., s. 296 nn.
34 V M PL t. I n r 963 s. 712—713. 35 Tam że, t. I n r 988 s. 731—732.
36 P or. W. A b r a h a m , Z ałożenie b isk u p stw a łacińskiego w K a
m ień c u P o d o lsk im , W: K sięga p am ią tk o w a k u uczczeniu 250, rocznicy
założenia U n iw e rsy te tu L w ow skiego 1912, t. I (nadb.) ss. 39.
37 P or. T. D ł u g o s z , Z d zie jó w b isku p stw a kijo w sk ie g o , Lw ów 1932.
38 W. A b r a h a m , P o w stan ie organizacji, s. 393 (D okum ent); MPV (M onum enta P o lo n iae V atican a) t. V III A cta B o n ifa c ii papae IX. fase. 1 (1389—1391), ed. E. D ługopolski, K ra k ó w 1939—1946, n r 102 s. 92—94
M im o spodziew anego pom yślnego w y ro k u p apieskiego tra n s la c ja m ia ła n a stą p ić dopiero po 40 latach . N a ta k długiej zw łoce zaciążyły zarów no w znow ione p re te n sje i fa k ty ju ry sd y c ji kościelnej n a R usi ze stro n y b isk u p ó w lu b u sk ich , ja k i pew ne tru d n o ści po lity czn e czynione ze stro n y W ę g ie r30. N iem niej p o d ję te sta ra n ia k o n ty n u o w a ł p raw d o p o d o b n ie a rc y b isk u p Ja k u b S tre p a (t 1409) zm arły w o pinii ś w ię to śc i40 i jego n a stę p c a M ikołaj T rą b a pod koniec 1410 r . 41.
D opiero p o zjeździe p o lsk o -w ęg iersk im w L ubow li (1412) antypap. J a n X X III, do którego o b ediencji n ależ ała Polska, b u llą I n e m in e n ti
specula m ilita n tis Ecclesie z 28 V III 1412 r. p rzeniósł stolicę m e tro p o lii
czerw o n o ru sk iej z H alicza do Lw ow a, n a d a ł arch id iecezji i m e tro p o lii nazw ę „lw o w sk a”, w y n ió sł lw ow ski kościół p .w. W niebow zięcia N M P do godności a rc h ik a te d ry i w y tyczył g ran ice d la lw ow skiej p ro w in cji k o ś c ie ln e j42. Ze w zględu n a m iejscow e tru d n o ści polecenie p ap iesk ie w y k o n an ia b u lli n a s tą p iło dop iero 30 V 1414 r . 43.
Z godnie z b rzm ien iem b u lli tra n sla c y jn e j granice m e tro p o lii o b ję ły: arch id iecezję lw ow ską, oraz d iecezje przem yską, chełm ską, k a m ie niecką, w ło d zim ie rsk ą i kijo w sk ą, a n ad to bisk u p stw o se re ck ie w M oł d aw ii. T ak ą sam ą o rg an izację m e tro p o lii z pom inięciem b isk u p stw a se- reckiego p rze k aza ły d o k u m e n ty z 2 X 1413 r. 44. To o sta tn ie b isk u p stw o p o w stało w 1370 r.; ze w zględu je d n ak ż e n a śc ierając e się w M ołdaw ii w p ły w y P o lsk i i W ęgier, pap. U rb a n V w b u lli z 1370 r. w y ra ź n ie w y jął je spod ju ry sd y k c ji m e tro p o lity halickiego i pod d ał bezpośrednio S to licy A p o stolskiej 4\
4. F orm ow anie się granic m etro p o lii od X V — X V I I I w.
To niepow odzenie P o lsk i n a odcin k u b isk u p stw a m ołdaw skiego n ie tr w a ło z b y t długo. Ju ż w 1387 r. w ojew . m o łd aw sk i P io tr złożył hołd le n n y W ładysław ow i Jag ielle, a w ślad za p o lityczną zw ierzchnością P o lsk i poszła rów n ież e k s p a n sja kościelna. J a k już w spom niano
40 W. A b r a h a m, P o czą tki a rc yb isk u p stw a , s. 42 n.
41 C odex episto la ris saeculi decim i q u in ti, coll. A S okołow ski et J. S zujski, K ra k ó w 1876, t. I n r 42 s. 35—36; por. W. A b r a h a m ,
U dział P o lski w soborze p iza ń sk im . R ozpr. Wydz. hist. fil. Ser. II, K r a
ków 1905, t. X X II s. 148.
42 B ull. R om ., t. IV s. 414— 415; V M PL t. II n r 8 s. 56; por. A. A b r a h a m , P o czą tki a rc yb isk u p stw a , s. 44 n. p o d aje d a tę 20 V III 1412.
43 V M PL t. II n r 15 s. 13.
44 A k ta u n ii P o lsk i z L itw ą 1386—1791, w yd. W. Sem kow icz, K r a ków 1932, n r 51 s. 60—72.
[9] G ra n ic e m etrop. lw ow skiej 11 w 1412 r. diecezja se re ck a zn alazła się w g ran icach m e tro p o lii lw o w skiej. Do te jże p ro w in c ji k ościelnej zalicza ją a rc y b isk u p lw ow ski G rzegorz z S an o k a w d o k u m e n cie z 12 V III 1466 r. 48 i b u lla pap. L eona X E xp o n i nobis n u p er z 24 V II 1515 r., sk ie ro w a n a n a ręce m e tro p o lity lw ow skiego B. W ilc z k a 47.
O dnow ione sta ra n ie m arc y b isk u p ó w lw ow skich pod k n iec X V I w . b isk u p stw o m o łd aw sk ie ze sto licą w B akow ie ze w zględu n a sy tu a cję p olityczną początkow o nie u zn a ło w y ra źn e j p rzynależności m e tro p o li ta ln e j. N iektórzy a u to rz y p rz y jm u ją , że w 1611 r. należało do w ę g ie r skiej p ro w in c ji kościeln ej K alo tsa 4S. O pinii te j je d n ak ż e nie p o tw ie rd z a ją p rocesy in fo rm a c y jn e bisk u p ó w b akow skich z la t 1607 i 1631. P ierw szy z 1607 r. w p ra w d zie n ie in fo rm u je w y ra ź n ie o przyn ależn o ści m e tro p o li ta ln e j diecezji, ale sa m fak t, że w stę p n y proces in fo rm ac y jn y b isk u p a H iero n im a A rsen g li odbył się w e Lw ow ie, p ro w ad zo n y przez o ficjała lw ow skiego ks. W ojciecha Pelickiego, pow agą arc y b isk u p a m iejscow ego J a n a Z a m o jsk ie g o 49, każe przyjąć, że ju ż w ów czas diecezja n ależała do lw ow skiej p ro w in c ji kościelnej. P ro ces b isk u p a J. Z am ojskiego (1631) in fo rm u je, że diecezja je s t su fra g an ią m e tro p o lii lw ow skiej 50. O statecz n ie w szelkie w ątp liw o ści n a tym odcinku przeciął p ry m a c ja ln y synod p io trk o w sk i W a w rzy ń ca G em bickiego z 1621 r., k iedy m. in. o św ia d czył, ,.że b isk u p stw o b akow skie "w M ołdaw ii, będ ące z d a w n a s u f ra g an ią m e tro p o lii lw o w sk iej, należy do te jże m e tro p o lii”, w y znaczając b isk u p o w i b ak o w sk iem u m iejsce po b isk u p ie w en d e ń sk im n a synodach p ry m a c ja ln y c h (26 IV 1621 r . ) 51. P o stan o w ie n ie to posiadało ty m w ię k szą m oc w iążącą ,że a k ta synodu za tw ie rd z ił pap. G rzegorz X V b u llą
M ilita n tis Ecclesiae z d n ia 21 V III 1623 r. 52. O dtąd poprzez cały okres
48 AGZ (A kta grodzkie i ziem skie) t. V III n r 96 s. 171— 176. 47 VM PL t. II n r 391 s. 363. Tym czasem C. E u b e l , P. G a u c h a t (H ierarch ia catholica, t. I s. 106, t. III s. 116) zaliczają diecezję przez ca ły w iek X V aż do je j u p a d k u n a p o cz ątk u X V I stu lec ia do m e tro p o lii K alotsa.
48 P. G a u c h a t , H ierarchia catholica m e d ii et recentio ris aevi, M o n a s te rii 1935, t. IV s. 107.
49 BAV (B ibliotheca A postolica V aticana) Proces, cons., vol. 11 A. P rocessus R. P. H ie ro n y m i A rse n g lü C hiensi OFM C onv. u triu sq u e
V alachiae vica rii ad ep isco p a tu m B a cch o vien sem p ro m o ven d i, пес non super sta tu e ju sd e m episcopatus 1607, k. 659 η.
50 BAV Proces cons., vol. 32. P rocessus R. P. Joannis B a p tista e
Z am oyski... 1631, k. 635. E cclesia est episcopalis e t su b ia ce t arc h ie p is-
copo L eopoliensi id q u e scio, q u ia ab R. D. A rchiepiscopo L eopoliensi f u e r a t vo catu s ad concilium p rovinciale.
51 S y o n d u s p ro v in cia lis G n esn en sis provin cia e sub... R. D. L a u re n
tio G em bicki... archiep. G nesnensi..., P etrico via e 26 I V 1621 celebrata,
C racoviae 1624, cap. 4 k. Ci n. 52 Tam że, к. Аг’—Аз’.
p rzed ro zb io ro w y d iecezja n ale ż a ła do lw ow skiej p ro w in cji kościelnej, a jej p a tro n e m był k ró l P o ls k i53.
N ie je s t n a to m ia st bliżej z n a n a „diecezja w o ło sk a”, k tó rą pap. L eon X w y m ienił ja k o su fra g a n ię lw ow ską w b u lli E xp o n i nobis n u p er z d n ia 27 V II 1515 r. N ie je st to z całą pew nością b isk u p stw o se re c - kie, poniew aż papież w y m ien ił je obok „diecezji w o ło sk ie j”.
P odczas gdy diecezja b akow ska, c h e łm s k a 5S, k am ien iec k a, k ijo w sk a i p rze m y sk a do r. 1772 n ależ ały bez p rze rw y do lw o w sk iej p ro w in c ji kościelnej, to zu pełnie inaczej p rze d staw ia się to za gadnienie
w odniesieniu do d ie ce zji łu c k iej i w łodzim ierskiej. U tw o rzo n a
w r. 1403 d iecezja łu c k a obok d aw n ie j istn iejące j w ło d zim iersk iej n a leżała n a jp ra w d o p o d o b n iej do m etro p o lii lw o w s k ie j56. N ato m iast b is k u pstw o w łodzim ierskie w ym ienione w p ra w d zie w 1375, 1412 i 1413 r. w g ran icach m e tro p o lii lw ow skiej, już od XV w. p rze jaw iło te n d en c je do u w o ln ien ia się z te j zależności.
G enezy ty c h te n d e n c ji należy d o p a try w a ć się w se p araty sty cz n y ch d ążeniach ks. W itolda i sporze m iędzy P o lsk ą a L itw ą o W ołyń. B ezpo śre d n ią ich przyczyną b y ły pró b y p o d ję te ze stro n y P o lsk i u tw o rzen ia b isk u p s tw a łaciń sk ieg o w Ł ucku, co sam o przez się n a ru sz a ło te ry to r iu m d ie ce zji w ło d zim iersk iej. 3 II 1418 r. w . ks. lite w sk i WTitold o sk a r żył a rc y b isk u p a lw ow skiego J a n a Rzeszow skiego, że „ s ta ra się z a g a r n ąć pod sw oją w ła d z ę ” b isk u p stw o i b isk u p a G rzegorza z W łodzim ie r z a . Tym czasem , ja k b rzm i d alej sk arg a, w ielk i k siążę „ d la is tn ie ją cych ju ż i założyć się m a jąc y ch b isk u p s tw w sw oich ziem iach p ra g n ie założyć osobną m e tro p o lię ” 57. Nie znam y bliżej odpow iedzi papieskiej, ale w y p a d ła ona ra c z e j n eg aty w n ie. P lan o w an a p rze z w. ks. W itolda m e tro p o lia lite w sk a n ie została zorganizow ana, a z a ta rg o b isk u p stw o w Ł ucku i W łodzim ierzu został za łatw io n y kom prom isow o przez p o łą czenie o b y d w u b isk u p s tw (21 X II 1425)M. J a k późniejsze dok u m en ty 53 P. G a u c h a t, op. cit., s. 107; por. K. N i e s i e l s k i , H erbarz
polski. P ow iększony dodatkam i... i w yd. przez J. B obrow icza, L ip sk
1836/46, t. I s. 29.
54 V M PL t. II n r 391 s. 363.
55 W zm ianka w b u lli n o m in a cy jn ej b isk u p a chełm skiego W ojciecha S taro źreb sk ieg o ja k o b y „d iecezja ch ełm sk a była, ja k m ów i się, s u fra - g anią g n ie źn ie ń sk ą”, je s t rae zej czymś w y ją tk o w y m i bliżej n ie zro zum iałym . Zob. E x c erp ta e x libris m a n u scriptis A r c h iv i C onsistorialis
R o m a n i 1409— 1590, ed. J. K orzeniow ski, C racoviae 1890, n r 171 s. 110. 56 W. A b r a h a m , Ja k u b Strep a , s. 54 nn.
57 C odex epistolaris, t. II n r 89 s. 109— 110. 58 E xc erp ta e x libris m a n u scrip tis, n r 14 s. 78.
59 KDKW il. (K odeks dyp l. k a te d ry w ileń sk iej) n r 228 s. 255; por. W. A b r a h a m , S p raw ozdanie z p o szu k iw a ń w archiw ach i b ib lio te
kach rzy m s k ic h do d zie jó w P o lsk i w w iek a ch śred n ich za lata 1899— 1913, K ra k ó w 1921, s. 8 (reg.).
G ra n ic e m etrop. lw ow skiej 13
każą się dom yślać ustalo n o rów n ież w ów czas, że w o łyńska diecezja ze sto licą w Ł ucku będzie w cho d ziła w sk ład lw ow skiej p ro w in c ji koś cielnej.
Tak np. pap. P iu s II w b u lli S u sc ep ti cura re g im in is z 10 IX 1459 r. p rzy n o m in a cji ks. W acław a R aczkow ica n a b isk u p stw o łu ck ie nie om ieszkał zaznaczyć, że n ależ y ono d o m e tro p o lii lw o w s k ie jM. Tenże papież w b u lli A d c u m u lu m tu e z 31 X II 1462 r., p ow iadom ił a rc y b isk u p a lw ow skiego G rzegorza z S an o k a o n o m in a cji n a b isk u p stw o łuckie ks. Ja n a , „jak o że je s t jego su fra g a n e m ” 60. To sam o p ow tórzył przy podobnej o kazji pap . P aw eł II w b u lli A d c u m u lu m tu e z 24 V II 1468 r . β1. R ów nież sa m arc y b isk u p lw ow ski G rzegorz z S an o k a w do ku m en cie z 12 V III 1466 r. ośw iadczył, że m. in. diecezja łu c k a należy do jego p ro w in c ji kościelnej ®2. P rzynależność tę w d ru g iej połow ie XV w. p o tw ie rd z a ły n ad to ap e la cje z diecezji łu c k iej do in sta n c ji są dów m e tro p o lita ln y c h w e Lw ow ie, o k tó ry ch to ap e la cja ch w sp o m in a h isto ry k arc y b isk u p ó w lw ow skich, S k ro b is z e w sk i6S.
T ak było jeszcze za p o n ty fik a tu a rc y b isk u p a G rzegorza z S anoka
( t 1477). W dalszych la ta c h XV i w p ierw szej połow ie X V I w. p iszące
m u nie zn an e są p rze k azy źródłow e n a te m a t p rzynależności m e tro p o lita ln e j diecezji. A k ta k o n sy sto rza lw ow skiego z la t 1482—1498 nie za w ie ra ją an i je d n ej a p e la c ji z diecezji łu ck iej, chociaż podobne ap elacje
zanotow ały z diecezji ch ełm skiej, k am ien iec k iej i p rz e m y s k ie jM. N a to m iast w la ta c h 1534— 1586 ta k ich a p e la cji było aż 12 do m e tro p o li talnego k o n sy sto rz a w G n ie ź n ie w. Chociaż n ie m ożna z tego sta n u rz e czy w yciąg n ąć pospiesznych w niosków , poniew aż w G nieźnie fu n g o w a ła in sta n c ja p ry m a c ja ln a i leg ack a dla całej P olski, to je d n ak ż e ta k częste ap elacje p o sia d a ją sw o ją w ym ow ę.
N iek tó ry ch danych, ale o c h a ra k te rz e fa k u lta ty w n y m , d o sta rc za ją synody p ro w in cjo n a ln e X V I stulecia. T ak w składzie osobow ym syno dów p ro w in cjo n a ln y ch gnieźnieńskich z la t 1510 i 1511 b ra k b isk u p a łuckiego, chociaż w ym ieniono w szy stk ich su fra g an ó w gnieźnieńskiej
60 J. S k r o b i s z e w s k i , op. cit., к. С—С’. 61 T am że, к. С’—С ’г.
62 A GZ t. V III n r 96 s. 174—176.
63 J. S k r o b i s z e w s к i, op. cit., k. C4 (12 I 1466).
M A cta o ffic ii consistorialis L eopoliensis a n tiq u issim a , ed. G. Rolny,
L eopoli 1927, t. I (1482—1489); t. II (1490—1498) indeks.
65 R eg e sty w y b ra n yc h za p isek z a k t działalności arcyb isku p ó w
g n ie źn ie ń skic h , w yd. H. R ybus, A rch iw a B ib lio tek i i M uzea K ościelne,
3 (1961) s. 48, 64, 70, 72, 73, 77, 82, 85, 89, 92. R egesty a k t arcy b isk u p ó w w y d an e są z la t 1519—1798.
m e tro p o lii66. A le ju ż w 1527 r. synod p ry m a c ja ln y łęczycki, w y m ie n ia ją c su fra g an ó w m e tro p o lity lw ow skiego p o m in ą ł diecezję łu c k ą, cho ciaż w y m ien ił chełm ską, k am ien iec k ą i p rz e m y s k ą 67. W praw dzie b ra k je s t rów n ież diecezji k ijo w sk iej, ale ta będąc raczej b isk u p stw em jesz cze n ie zorganizow anym , nieuposażonym i w ięcej ty tu la rn y m , k o n try b u cji n a rzecz p o trze b p a ń stw a nie uiszczała. W śród uczestników sy n o du p io trkow skiego z 1542 r. fig u ru ją tylko b isk u p i i delegaci g n ie ź nie ń sk ie j p ro w in c ji k ościelnej, a w śród nich m iędzy delegatem w ile ń skim a żm udzkim je s t ks. Je rz y A lbinio a rc h id iak o n łu c k i w za
stę p stw ie b isk u p a Jerzego ChW alczewskiego z Ł ucka 68 W praw dzie
w ym ieniono ta k ż e d eleg ata a rc y b isk u p a lw ow skiego, ale dziwi zu p ełn y b ra k in n y c h bisk u p ó w m e tro p o lii lw ow skiej, podczas gdy z g n ie źn ie ń skiej p ro w in c ji kościelnej w ym ieniono w szystkich.
P rzy to czo n e fa k ty w sk a z u ją n a długi i pow olny proces w y łam y w a n ia się bisk u p ó w łu ck ich spod ju ry sd y k c ji m e tro p o lity lw ow skiego i pod p o rząd k o w y w an ia się g n ieźnieńskiej pro w in cji kościelnej. P ro ces te n d o k u m e n tu je bardzo w y ra ź n ie lw ow ski synod p ro w in cja ln y , o d p ra w iony 8 X I 1564 r. pod przew odnictw em arc y b isk u p a lw ow skiego P a w ła T a rły i w obecności n u n c ju sz a p apieskiego C om m endonego. Na synod te n nie sta w ił się b isk u p łu ck i, chociaż byli obecni w szyscy pozostali s u f r a g a n i69 ; nie sta w iła się ró w n ież k a p itu ła łucka, m im o iż zarów no biskup, ja k i k a p itu ła byli urzędow o w e z w a n i70. T enże synod polecił „w ysłać dw óch delegatów n a n ajb liższy synod pry m acjaln y ..., zalecając im n ad e w szystko, aby zarów no w obec a rc y b isk u p a gnieźnieńskiego j a ko p ry m a sa K ró lestw a i le g a ta urodzonego, ja k i jego synodu złożyli uroczyste ośw iadczenie, że (ich obecność n a synodzie) nie spow oduje żadnego uszczerbku p raw , p rzy w ile jó w i godności m e tropolitalnego k o ś cioła lw ow skiego i jego członków ” 71. To o sta tn ie zdanie niedw uznacznie
66 M ateriały do h isto rii u sta w o d a w stw a synodalnego w P olsce w w. X V I, w yd. B. U lanow ski, W. A rc h iw u m K o m isji P ra w n icz ej, K raków 1895, t. I s. 374, 350.
67 Tam że, s. 375 n r 30. Synod z 1539 r. in fo rm u je, że chodziło w ów czas o ca łą lw o w sk ą p ro w in c ję kościelną, zob. J. S a w i c k i , A a nalecta
z rę ko p isó w b ib lio te k w a rsza w sk ic h , P ra w o K anoniczne, 3 (1960), n r
1/2 s. 359.
68 M a teria ły do historii, s. 387.
69 J. S k r o b i s z e w s k i , op. cit., к. Нг.
70 A k ta sy n o d u p ro w incjonalnego lw o w sk ieg o w r. 1564 o dbytego, w yd. S. M oraw ski, L w ów 1860 s. 16. P o rro R n d u s in C hristo P a te r D nus L u ceo rien sis E ppus u n a cum suo C ap itu lo p e r processus ad S a n c ta m S ynodum P ro v in c ia le m le gitim e v o ca te t citati, req u isiti, nec p er se nec p e r nucioe c o m p a ru e ru n t; por. Z. C h o d y ń s k i , A r c y b is k u p
lw o w sk i. W: E n cy k lo p ed ia k o ścieln a N ow odw orskiego, W a rsza w a 1873,
t. s. 394.
ИЗ] G ra n ic e m etro p . lw ow skiej 15 odnosiło się zapew ne do całości te ry to ria ln e j cz erw onoruskiej p ro w in c ji kościelnej. W k o n te k ście zaś nieobecności n a synodzie b isk u p a i k a p itu ły łuckiej m ożna tę p ro te sta c ję w obro n ie „całości praw ... człon ków m etropolii” u znać za fo rm ę uroczystego p ro te s tu ze stro n y m e tro polity lw ow skiego i jego synodu, za obronę przy n ależn o ści i jego p ra w w stosunku do diecezji łuckiej.
T ym czasem zapow iedziany przez p ry m a sa J a k u b a U chańskiego sy nod p ry m a c ja ln y n a grudzień 1564 r. n ie odbył się. N a najbliższym sy nodzie p ry m a c ja ln y m , odbytym 19 V 1577 r. w P iotrk o w ie,czerw o n o - r u s k ą p ro w in c ję kościelną rep re z e n to w a ł b isk u p k am ien ieck i M arcin B iało b rzesk i, lw ow ską zaś i przem y sk ą k a p itu łę k a te d ra ln ą ks. W alen ty z U rzęd o w a arch id iak o n przem yski i ks. B a rtło m ie j W argocki k a n o n ik lw o w s k i72. A k ta je d n ak ż e tego synodu n ie pozostaw iły żadnego śladu pow yższej protestacji. N ie był zre sztą obecny n a synodzie an i a rc y b isk u p lw ow ski Ja n S iem ieński, an i te ż jego d e le g a t7S.
W spom niane w yżej ośw iadczenie syn o d aln e n ie zm ieniło fa k ty c z n ej sytuacji. D iecezja łu c k a pozostała p rzy g nieźnieńskiej p ro w in cji kościelnej ,m im o iż dopiero po synodzie rozgorzała b a ta lia o jej p rz y należność m e tro p o lita ln ą . W praw dzie n ie k tó re listy n u n c ju sz a A. Bo- lognettiego, sk ie ro w a n e do a rc y b isk u p a lw ow skiego J. D. S olikow skie- go, su g e ru ją w pew n ej m ie rze ja k o b y diecezja łu c k a n a le ż a ła do lw o w skiej m e tro p o lii74, ale lis t b isk u p a łuckiego B e rn a rd a M aciejow skiego do pap. S y k stu sa V p rze cin a w szelk ie w ątp liw o ści w ty m w zględzie. 25 I I 1588 r. donosi on papieżow i, że „ p rz y jął sa k rę b isk u p ią z r ą k a rc y b isk u p a gnieźnieńskiego i ria jego ręce złożył p rze p isan e przez p r a w o kościelne w y zn an ie w ia ry ” 75. Z arów no k o n se k ra cję ja k i p rzy jm o w anie w y zn a n ia w ia ry od b isk u p ó w su fra g an ialn y c h p raw o kościelne zastrzegało dla m e tro p o lity m ie jsc o w eg o 76. Ś w iadczyłoby to rów nież, że i w G nieźnie b y ła ju ż dłuższa tra d y c ja , zaliczająca Ł u ck do m e tro p o liii
p ry m ac jaln ej.
Tym czasem o d k ąd w e L w ow ie został arc y b isk u p em J a n D y m itr S olikow ski (1582—1603) sp ó r o przynależność m e tro p o lita ln ą Ł u ck a ro z g orzał w całej pełni. W r. 1595 a rc y b isk u p S olikow ski w re la c ji do R z y m u podał, że diecezja łu c k a w in n a należeć do lw ow skiej m e tro polii, ale biskupi łuccy u siłu ją się od erw ać od L w o w a i p rzyłączyć się
72 M a teria ły do historii, s. 494. 73 T am że, s. 494.
74 M P V t. VI A lb et ii B o lo g n e iti n u n tii apostolici in Polonia ep isto
lae et acta 1581— 1585, K ra k ó w 1938, n r 382 s. 668 (24 X I 1583); n r 404
s. 713 (12 X I I 1583).
75 V M P L t. II n r 22 s. 21—22.
do g n ieźn ień sk iej p ro w in cji k o ś c ie ln e j77. P raw d o p o d o b n ie w zw iązku z ak c ją a rc y b isk u p a S olikow skiego k a p itu ła łow icka d n ia 7 II 1601 r. złożyła uroczysty p ro te st i o sk arży ła m e tro p o litę L w ow a „o u zu rp a cję p ra w m e tro p o lita ln y ch w sto su n k u do diecezji łu c k ie j” . P ro te sta c ję ingrosow ano do A k t czynności p ry m a sa St. K a rn k o w sk ie g o 78.
Tym czasem S tolica A postolska sta ła raczej po stro n ie Lw ow a. C. E ubel, k tó ry w y k o rz y sta ł do sw ej p racy a rc h iw a lia K o n g reg acji ko n - sy sto ria ln e j (nom inacje biskupów ) zalicza diecezję łu c k ą poprzez cały X V I w. aż do 1616 r. do m e tro p o lii lw o w s k ie j79. P ro ces in fo rm acy jn y b isk u p a łuckiego S ta n isła w a G om olińskiego (16 V 1600) i a rc y b isk u p a lw ow skiego J a n a Z am ojskiego (1603) zalicza Ł uck do m e tro p o lii lw ow sk iej 80. P roces in fo rm ac y jn y b isk u p a M arcin a Szyszkowskiego zalicza Ł uck w p ra w d zie do p ro w in cji kościelnej gnieźnieńskiej, n ie in fo rm u je, że „a rcy b isk u p lw ow ski w y su w a roszczenia praw m e tro p o lita ln y c h do n ie j” 81. T ak i sam sta n rzeczy odnotow ała re la c ja arc y b isk u p a lw o w skiego A. P róchnickiego z 1619 r . 82, oraz żyw otopisarz arcybiskupów lw ow skich, J. S krobiszew ski (1628). R e la cja a rc y b isk u p a M. K rosnow - skiego z 1649 r. n ie w sp o m n iała an i słow em o za ta rg u , łecz po prostu zaliczyła Ł uck do m e tro p o lii lw o w s k ie j8S.
Z dalszych la t X V II w. nie posiadam y re la c ji arcy b isk u p ó w lw ow skich; są one dopiero z X V III stulecia. R e la cja arcy b isk u p a J a n a S k a r bka z 1731 r. w p ra w d zie zaliczyła diecezję łucką do lw ow skiej p ro w in c ji kościelnej, ale n ie om ieszkała dodać, że „usiłuje o n a w yłączyć się z p ro w in cji lw ow skiej, a p rag n ie się podporządkow ać m etropolii gnieźn ień sk iej. R ów nocześnie re la c ja załączyła b ard z o in te re su ją c ą a r g u m e n ta c ję śro d o w isk a łuckiego, uzasad n iającą ta k ie postępow anie. Otóż b isk u p i łuccy u za sa d n iali sw ą przynależność do p ry m a c ja ln e j m etropolii
77 R elacje a rc yb isk u p ó w lw o w sk ich 1595—1794, w yd. T. · Długosz, L w ów 1937, s. 13.
78 R eg e sty w y b ra n y c h za p isek, s. 213.
79 E. E u b e l , op. ci., t. II (1431— 1503) s. 200; t. I II (1503— 1591) s. 229; t. IV (1592—1667) s. 224 (gdzie pod r. 1616 zanotow ano suffr. Leopolien.).
80 BAV Proces, cons., vol. 11 P rocessus R. D. Sta n isla i G om oliński... 1600, k. 429; vol. 11A. Processus R. D. Joannis Z am oyski... 1603, k. 105. 81 Tam że, vol. 11A. Processus R. D. M. S zy szk o w sk i... 1603, k. 207’, 213’... est sub archiepiscopo G nesnensi, sed L eopoliensis aliq u id iuris in ea p ra e te n d it.
82 R elacje a rc yb isk u p ó w , s. 69 п.; J. S k r o b i s z e w s k i , op. cit., к. В пп.
[15] G ranice m etro p . lw ow skiej 17
rów noczesnym posiadaniem b isk u p s tw a brzeskiego, k tó re rzekom o „ m ia ło być położone bliżej G niezna, niż L w o w a” 84.
T a arg u m en tacja Ł u ck a nie b y ła jednakow oż czym ś now ym , po w sta ły m w X V III stuleciu. Po r a z pierw szy odnotow ał ją proces in fo r m a c y jn y biskupa S tan isław a G om olińskiego ju ż w 1600 r. Z eznając w e w sp o m n ian y m procesie ks. S ta n isła w S łupkow ski, arc h id iak o n chełm ski, zaliczył diecezję łu c k ą do m e tropolii lw ow sk iej. A le zeznający dzień p ó źn iej ks. F ranciszek P om aski, k an o n ik łucki, ośw iadczył, że „diecezja łu c k a podlega m e tro p o lii gnieźnieńskiej ze w zględu n a P o d lasie (póź n ie jsz a diecezja brzeska), przy rów noczesnej przynależności do lw ow sk ie j prow incji k o śc ieln ej ze w zględu n a k a te d rę i liczne kościoły, po łożone na R u si” ю.
We L w ow ie chociaż liczono się z tego ro d za ju arg u m e n tac ją , to jednakże p o d k reśla n o , że głów ne b isk u p stw o łuckie położone je s t b a r dzo blisko Lw ow a, a n a w e t posiada w spólne g ran ic e z arch id iecezją lw ow ską, i co w aż n iejsze jego przynależność m e tro p o lita ln ą do L w ow a p o tw ie rd z a ją liczne, d aw n e d o kum enty p a p ie s k ie 8e. P odobną a rg u m e n ta c ję ro zw in ą ł jeszcze w 1628 r. dziejopis arcy b isk u p ó w lw o w skich J. S krobiszew ski, p rzy ta cz ają c szereg dokum entów św iadczących za przy n ależn o ścią diecezji łuckiej do czerw onoruskiej p ro w in cji k oś cielnej. R ów nocześnie je d n ak ż e stw ierdził, że d ie c e z ja fak ty c zn ie w ch o
dzi w sk ład m e tro p o lii g n ieźnieńskiej.
Od la t trzy d z iesty ch X V II stu le c ia zarów no procesy in fo rm ac y jn e biskupów łuckich, ja k i arc y b isk u p ó w gnieźnieńskich zaliczają diecezję do m etropolii g n ie ź n ie ń sk ie j87. P odobne stanow isko w tym ok resie za ję li papieże przy n om inacji b isk u p ó w łuckich, p o w ierzając ich ek sp e d y cję arcybiskupom gnieźnieńskim . T ak np. pap. K lem ens X II w bu lli
A d o m n iu m tuae z dnia 3 0 IX 1739 r., sk ie ro w a n ej n a a d re s m e tro p o
lity gnieźnieńskiego, doniósł m u o m ianow aniu ks. F ra n cisz k a K obiel- skiego n a biskupstw o łuck ie, „jako że je s t on su fra g an e m g n ieźn ień
84 T am że, s. 105. L u ceo rien sis d u n ta x a t (episcopatus) ex im ere se co n atu r e t ecclesiae G nesnensi ecclesiam suam su ffrag a n ea m p ra e te n d it fortassis e x ra tio n e episcopatus B resten sis, quem u n a sim ul cum L u - ceoriensi p o ssid et estque v ic in io r dioecesi G nesnensi, quam L eopoliensi.
85 BAV Proces cons., vol. 11. Processus R. D. S ta n isla i G om oliński
ad ep isco p a tu m L uceoriensem 1600, k. 427 nn.(episcopatus est) sub m e
tropolitan© G n esn e n si ratio n e P o d lac h iae e t sub m e tro p o lita n o Leopo liensi ra tio n e c a th e d ra lis e t aliaru m ecclesiarum in R u ssia c o n siste n tium .
8* R elacje a rc yb isk u p ó w , s. 105.
87 BAV Proces, cons., vol. 36. Processus R. D. A. G em bicki... 1637, k. 171’, 173’; vol. 36. Processus R. D. J. L ip ski.. 1638, k. 518; vol. 52. Processus R. D. W. L eszczyń ski... 1658, k. 67; vol. 73.Processus R. D.
Andreae L eszczyński... 1674, k. 158.
sk im ” M. P ap. B e n ed y k t X IV w b u lli n o m in a cy jn ej b isk u p a A ntoniego W ołłow icza C um nos p rid e m z 13 V 1755 r. sw tierdził, że „diecezja łucka, ja k w iadom o, podlega praw om m e tro p o litaln y m arc y b isk u p a gnieźnieńskiego”, co p o w tó rzy ł w b u lli A d cu m u lu m tuae z 12 V 1755 r., sk ie ro w a n ej do G n ie z n a 89.
T rzeb a je d n a k ż e zaznaczyć, że m im o poszukiw ań nie udało się odnaleść d o k u m e n tu p apieskiego reg u lu jące g o spór p ro w adzony n a p rzełom ie X V I i X V II w. P raw d o p o d o b n ie dokum ent tak i n ig d y nie w yszedł z k u rii p ap iesk iej. Raczej trz e b a przyjąć, że zaszedł bardzo rza d k i w y p ad e k zm iany przyn ależn o ści m e tro p o lita rn e j na p o d sta w ie zw yczaju. W przeddzień pierw szego ro zb io ru (1772) m e tropolia lw o w sk a o b ejm o w ała w ięc arch id iec ez ję lw ow ską, oraz diecezje: bakow ską, chełm ską, kam ieniecką, k ijo w sk ą i przem yską.
M e tro p o lita lw ow ski n ie p o sia d ał żad n y ch przyw ilejów ; k o rz y sta ł je d y n ie z p ra w p rzy słu g u jąc y ch m e tro p o lito m z p ra w a kościelnego, co głów nie dotyczyło ap e la c ji z b isk u p stw su frag an ialn y ch do tr y b u n a łu m e tro p o lita rn e g o i o d p ra w ia n ia synodów p row incjonalnych. P o d le g ał n a to m ia st w ra z ze sw ym i su fra g a n ia m i p raw o m p ry m ac jaln y m G niezna. P ap ież bow iem L eon X w b u lli Pro e x c e lle n ti praeem inentia
S ed is A postolicae z 1'1 V II 1515 r. podporządkow ał „rów nież m etro p o lię
lw o w sk ą n a R usi, p rzy n a leż n ej do P olski, p raw o m p ry m ac jaln y m ” G niezna " , W m yśl te j b u lli b ra ł on u dział w ra z ze swymi su fra g a - n a m i w sy nodach p ry m a c ja ln y c h ,ale n a te o sta tn ie sam w zyw ał w ła s n y ch su frag an ó w . W synodach ty c h najczęściej b ra ł udział przez de legatów , a ty lko w k ilk u w y p ad k a ch osobiście 91. W h ie ra rc h ii K ościoła polskiego w y stęp o w ał on zaw sze n a dru g im m iejscu zarówno w se nacie, ja k i n a synodach kościelnych. W w y p ad k u m niejszych sp ra w kościelnych p rzy nieobecności p ry m a sa Stolica A p ostolska zw rac ała się za jego p o śred n ic tw em do poszczególnych biskupów w obydwu m e tro p o liach . T ak np. pap. P a w e ł I II w in s tru k c ji d an e j legatow i P a m fili a S tra so ld i (10 IX 1536) polecił w w y p ad k u nieobecności w k ra ju p ry m a sa przekazać bullę i b rew ia k o nw okacyjne n a sobór try d e n c k i
88 AD S iedl. (A rchiw um D iecezjalne w Siedlach) n r 123 L iber, in
quo in v e n iu n tu r gratiae R om anae illu str. episcopis L uceoriensibus et B resten sib u s in se rv ie n te s (z X V III w.), k. 83 n.
89 Tam że, k. 5, 7—9.
90 D ecretales su m m o ru m p o n tific u m pro Regno Poloniae et con
stitu tio n e s sy n o d o ru m provincialium ... collectae. P oznań 1860, s. 238 n.
91 P or. M ateriały do u sta w o d a w stw a synodalnego, s. 347, 350, 387, 440, 456, 494.
[17] G ran ice m etro p . lw ow skiej 19 arcybiskupow i lw ow skiem u 92. P odobne polecenie o trzy m ał le g at w sto sunku do a rc y b isk u p a ryskiego. U p o d sta w te j o sta tn ie j decyzji leżały zapew ne m o ty w y n a tu ry p o litycznej.
SUM M ARIUM
De p ro w in cia e ecclesiasticae L eo p o lita n a e L a tin o ru m fin ib u s (1367— 1772)
In se q u ela m actio n is politicae C asim iri M agni v ersu s O rientem , R ussia H alicien is u n a cum P odolia e t V oliniae p a rte R egni P o loniae p er sp a tiu m a n n o ru m 1340—1387 a n n e x a e t in c o rp o rata est. C rescente ja m a saeculo X III in his te rris, m a g n a ex p a rte p e r o rth o d o x ae E cclesiae fid eles in h a b ita n te s, n u m e ro catholicorum e n a ta est necessi ta s ecclesias L a tin i r itu s co n stitu e n d i, q u as re v e ra m issio n arii m o n a chi ex ord in e S. F ra n c isc i e t S. D om inici e re x e ru n t. H ae om nes ju r is
d ictioni episcopali L u b u ce n sis episcopi subiacebant.
B rev i te m p o re sub do m in atio n e P olona q u a tu o r episcopatus L a tin i, n em p e P re m islien sis (1353), V lad im irien sis in V olinia (1358), L eopo- lien sis (1359) e t C helm ensis (1359) c o n stitu ti su n t. H isce in c irc u m sta n tiis qu aestio p erm a g n i m o n en ti o rta est, q u ae m e tro p o lita n s , α ΐ . . dictioni h ii episcopatus su b icien d i su n t? Q u a tu o r e n u m e ra n d a e su n t v a ria e se n te n tia e q u ae stio n em h an c disso lv ere cupientes. P rim a eorum , regi P o lo n iae p ro p in q u io r, ep isco p atu s R u ssiae m e tro p o lita n a e ecclesiae G n esn e n si in c o rp o ra re ce n su it, a lte r a au tem , cui p rin cip es R ussiae f a v eb a n t, im m e d ia ta e S edis A postolicae illos subesse, te rtia vero,, cui c u ria A ven io n en sis a d h a e re b a t ,om nos hos ep isco p atu s p a tria rc h a e C on-
sta n tin o p o leo s L a tin o ru m ju risd ic tio n i c o m m ittere censuit.
A lte ra e t u ltim a se n te n tia , ja m an n o 1349 o rta, et 1366 re n o v a ta e t p e r reg e m C asim iru m re p ra e s e n ta ta , e p isco p a tib u s L a tin is in R ussia novam m e tro p o lim in u rb e H alicz cre are in te n d e b a t. H aec in e ffec tu m iam an n o 1367 d ed u c ta (prim us arch iep isco p u s H alicien sis C ristinus) et p e r b u lla m G regorii XI, qu ae in c ip it D eb itu m p asto ra lis officii die 13 II 1375 P ro m u lg a ta est. H aec ecclesiam H alicien sem ad d ig n itate m m e tro p o lita n a e ecclesiae elev a v it, ecclesias C helm ensem , V lad im ie- rien se m e t P re m islien se m ad to llen d u m q u o d cu n q u e debium c a th é d ra les fu isse e t esse d ec la ra v it, su ffra g a n e a sq u e s u p ra fa ta e H aliciensis ecclesiae su b esse voluit. D ec u rsu au tem saeculo X IV etiam alii duo ep isco p a tu s H alicien si p ro w in c ia e ecclesiasticae ad iu n c ta e su n t, n em pe K am ien iec P odolski e t K ijovia.
P re cib u s L ad islai Jag ello n id is reg is P oloniae, nec non arch iep isco - p o ru m H alicien siu m , Jo a n n es X X III .qui eo te m p o re a p u d Polonas ta m q u a m p o n tife x R om anus ce n se re tu r, sedem m e tro p o lita n a m ad u rb e n ca p ita le m R ussiae R u b rae, qu ae Leopolis n u n c u p a tu r, tr a n s tu lit,
92 C oncilii T r id e n tin i acto ru m pairs prim a. M o n u m en ta concilium p rae ced e n tia , ed. St. Ehses. F x ib u rg i i. B, 1904, n r 22 r. 38—40. V erum quia fac ile fie ri p o te st, u t r e x in L ith u a n ia m esset, u n d e arc hiepiscopus G nesnensis p lu rim u m d is ta r e t e t L eopoliensis sib i p ro x im io r esset, tu n c h ab e b it p ra e s e n ta re b re v ia et b u lla s p rae d icto archiepiscopo L eopoliensi.
e t p e r bullam , qu ae in c ip it In em in e n ti sp ecu la m ilita n tis E cclesiae die 28 V III 1412 se n te n tia m h an c d ec la ra v it. H aec etia m episcopatum C ereten sem in M oldavia in su ffra g a n e o ru m num ero, p r a e te r ecclesias su p e riu s re c e n sita s, en u m e ra v it.
'D io ecesis h aec circa an n n u m 1590 ad v ita m in u rb e B aków r e s ti tu ta , ac dein dioecesis B acchoviensis denom inata, ecclesiae m e tro p o li- ta sae L eopoliensi in synodo p rim a tia li sub L a u re n tio G em bicki p r i m a te P o lo n iae anno 1621 P e tric o v ia e ce le b ra ta , su b iecta est.
A d h an c m e tropolim etiam episcopatus L uceoriensis, anno 1403 cre a tu s ac dein 1425 ecclesiae V lad im irien si u n itu s , ab o rig in e sp e cta bat, quod etiam p o n tific ia et a lia d o cum enta e saeculo XV lu c u le n tissi m e c o n firm a n t. D im idio au tem seecula X V I dioecesim h an c e p ro v incia ecclesiastica L eop o litan a e x v isce ra n d am e t ecclesiae m e tro p o li- ta n a e G nensnesi u niendam episcopi L uceorienses un acu m cap itu lo suo p erm u lto s co n atu s dare non d u b ita ru n t, quod e t assecu ti in re v e ra su n t, te ste synodo p ro v in ciali L eopoliensi (1564) et aliis p o n tificib u s do cu m en tis .
S a e p e fa ta ecclesia m e tro p o lita n a sex episcopatus, a n te p rim a m p a rtitio n e m P oloniae (1772), ta m q u a m suffrag an eo s, nem pe, in Chełm , K am ieniec Podolski, K ijów , P rz em y śl et B aków in M oldavia, com p reh e n d eb at.
