Szwarc, Andrzej
"Oswoboditielnoje dwiżenije narodow
Awstrijskoj impierii. Pieriod
utwierżdienija kapitalizma", Moskwa
1981 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 74/2, 416-417
1983
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
416
Z A P IS K Imacji XIX i początków XX wieku, choćby na użytek cudzoziemskich czytelników. Co praw da podobne wątpliwości i przemyślenia znalazły się we właściwym tekście (część drugą otw iera np. podrozdział „Niekonwencjonalnośc i rewolueyjność dy plomacji polskiej w okresie międzypowstaniowym”). Widać to zresztą i w słow nictwie używanym przez autorów, którzy najchętniej operują pojęciami takim i jak „polskie zabiegi” lub „wysiłki dyplom atyczne”. Nota bene choć określenie „para- dyplom acja” nie w ydaje się zbyt szczęśliwe, oddawałoby ono chyba najlepiej sedno spraw, o których mowa. *
Książka składa się z czterech części, odpowiadających poszczególnym okresom. Opracowali je: Andrzej Z a h o r s k i (1795—1831), Sławom ir K a l e m b k a (koniec 1831—1860), H enryk W e r e s z y c k i i Jerzy Z d r a d a (1860—1900) oraz Ludw ik B a z y I o w (1900—1918). Po każdej części umieszczono inform ację o odnośnej lite raturze i źródłach, ujętą bądź jako przegląd, bądź jako rozumowana bibliografia. Całości dopełniają: indeks cytowanych autorów, indeks osób wymienionych w tek ście, indeks nazw geograficznych i etnicznych oraz mapy.
A. S.
Oswoboditielnoje dwiżenije narodow A w strijskoj impierii. Pieriod u tM erżdienija kapitalizma, Akademia Nauk SSSR. In stitu t Slavÿiano-
w iedienija i Bałkanistiki, Izdatielstw o „N auka”, Moskwa 1981, s. 464. Książka jest dziełem 14 autorów; stanowi kolejny tom serii „Europa Środko wa i Południowo-W schodnia w epoce przejścia od feudalizm u do kapitalizm u. P ro blemy historii i k u ltu ry ” (tom poprzedni, zatytułow any „Oswoboditielnoje dwiżenije narodow A w strijskoj impierii: obrazowanije i razw itije. Koniec XVIII w. — 1849 g.” ukazał się w 1980 r.). Przyjęto układ tem atyczny, choć w jego ram ach napoty kam y na niezbyt szczęśliwe rozwiązania, dopiero ostatni, siódmy rozdział trak tu je 0 procesach narodotwórczych, podczas gdy poprzednie om awiają powstanie i fu n k cjonowanie dualistycznej m onarchii austro^węgierskiej, przem iany ekonomiczne 1 społeczne, ideologię ruchów narodowycn, współpracę sił rew olucyjnych i narodo wowyzwoleńczych, międzynarodowe związki tych sił (ze szczególnym uwzględnie niem kontaktów z Rosją), wreszcie rozwój nowoczesnego 'ruchu robotniczego.
Ogromne bogactwo problemów, które rozw ażają autorzy, nie pozwalá naw et na ich skrótow e wyliczenie. Zwróćmy uwagę na bardzo interesujące p otraktow a nie rozwoju k u ltu r narodowych jako czynnika stymulującego - dążenia wyzw oleń cze; autorzy opracowali m. in. oryginalną mapę, która ilustruje postępy oświaty i k u ltu ry na poszczególnych terytoriach etnicznych: uwzględniono w niej infor m acje o odsetku osób umiejęcych czytać, wskazano ośrodki, w których znajdowały się szkoły wyższe, redakcje gazet, teatry, muzea i stowarzyszenia. W arto też w spom nieć o polonikach. Rozdział dotyczący Polaków pod berłem Habsburgów napisała Sw ietłana F a l k o w i e z. O party jest on w większości na-najnow szej literaturze polskiej (wykorzystuje się m. in. dorobek Józefa C h l e b o w c z y k a , H enryka W e r e s z y c k i e g o i Jerzego Z d r a d y , cytowany nota bene i w niektórych „niepolskich” rozdziałach). A utorka akceptuje przeważnie tezy zaw arte w tych p ra cach: ukazuje specyfikę ewolucji galicyjskiej myśli politycznej, narodowe uw arun kowania polskiego modelu konserwatyzm u, tłum aczy postaw y nietypowe dla po stronnego obserw atora, które wiązały się np. z powstaniem styczniowym. Spora dycznie tylko operuje schematycznymi ujęciami, nieprzypadkowo posługując się wówczas opracow aniam i sprzed trzydziestu lat.
K siążka zaw iera indeks nazwisk i nazw geograficznych. W tekście pominięto klasycznie zbudowane przypisy, odsyłając jedynie czytelnika — wzorem prac z dziedziny nauk ścisłych i przyrodniczych — do odpowiednich pozycji biblio grafii, pomieszczonej na końcu tfjm u. R ejestruje ona kilkadziesiąt tytułów p ra
Z A P I S K I
417
sowych i tyleż mniej więcej w ydaw nictw materiałowych oraz parę zespołów arch i walnych, które stanowiły bazę źródłową. Wykaz cytowanych opracowań liczy kilka set pozycji w kilkunastu językach.
A. S.
Nationbuilding and the Politics of Nationalism. Essays on Austrian Galicia, red. A ndrei S. M a r k o v i t s і F rank E. S y s у n, H arvard
University Press, Cambridge, M assachusetts 1982, s. 345.
Zbiór studiów i szkiców, oparty na m ateriałach konferencji z. 1977 r. dotyczą cej dziejów Austro-W ęgier, do których dołączono kilka tekstów zamówionych spec jalnie dla niniejszego wydawnictwa. Przew ażają artykuły dotyczące kształtow ania się świadomości narodowej galicyjskich Ukraińców oraz prowadzonej przez nich 'działalności politycznej. Poświęcono, im aż siedem z 11 tekstów; niektóre z nich m ają ch arak ter przyczynków (np. J. P. H i m к a, „Voluntary A rtisan Associations and the U krainian National Movement in Galicia (the 1870s)”; L. R u d n y t z k y , „The Image of A ustria in the Works of Ivan F ranko”). Pozostałe dotyczą Pola ków (P. W a n d у с z, „The Poles in the Habsburg M onarchy'’) i Żydów (E. M e n d e l s o h n , „Jewish" Assim ilation in Lviv: The Case of Wilhelm Feldm an”; L. P. E v e r e t t , „The Rise of Jew ish National Politics in Galicia, 1905—1907”). Tom otw iera szkic A. S. M a r k o v i t s a o stosunku Wiednia do prowincji, który ma charakter naukowego eseju; zamyka go obszerny (s. 255—310) przegląd literatu ry i źródeł tyczących się historii Ukraińców galicyjskich w okresie 1843—1918, pióra P. R. M a g o c s i’ e g o. Książkę opatrzono indeksem geograficznym, osobowym i rzeczowym.
Do tekstów najbardziej interesujących z punktu widzenia polskiego czytelnika należy arty k u ł o procesach asym iliacyjnych wśród Żydów lwowskich. A utor u k a
zuje na dosyć szerokim tle, posługując się .przykładami z biografii W ilhelma Feld m ana, jak kierunek liberalno-asym ilacyjny, atakow any przez nacjonalistów oby dwu stron, stopniowo zamierał, by ostatecznie zaniknąć po I wojnie światowej. Oznaczało ito, zdaniem E. Mendelsohna, znaczne zahamowanie polonizacji Żydów; proces ten obejmował odtąd poszczególne jednostki, nie zaś całe grupy inteligencji żydowskiej.
A. S.
A ndrzej P i b e r, Droga do sławy. Ignacy Paderewski w latach
1860—1902, Państwowy Instytut Wydawniczy, W arszawa 1982, s. 678,
ilustr.
W szczegółowej, ujętej po kronikarsku biografii autor przedstaw ia losy w irtuo za, kompozytora i człowieka zabierającego głos w spraw ach publicznych choc nie
i parającego się jeszcze działalnością polityczną sensu stricto. Podstaw ę źródłową
stanow i obszerny, liczący prawie 45U0 jednostek archiw alnych zespół Archiwum Ignacego Paderewskiego, przechowywany w AAN. A. P i b e r cytuje ogromną liczbę uryw ków z listów, recenzji występów artystycznych i innych tekstów, na pisanych bądź przez samego Paderewskiego bądź przez osoby interesujące się tą postacią; cytaty stanowią około 1/3 objętości pracy. Ma ona zatem w artość głów nie dokum entacyjną, co podkreśla jeszcze 2330 przypisów, którym i jest opatrzona. Pomimo to au to r starał się nadać n a rra cji swobodny charakter, w yraźnie orientu jąc się także na masowego czytelnika.
