Postępowanie sądowe w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej

Alicja Gersdorf

Postępowanie sądowe w sprawach

dotyczących władzy rodzicielskiej

Palestra 16/4(172), 35-50

N r 4 (172) Post ęp ow anie w spra wa ch dotycz, w ła d z y rodzicielskie) 35

bywający nieruchomość rolną na podstawie przepisów tej ustawy także nie spełnia warunków tego wyjątku. Ustawa bowiem nie wymaga od niego spełnienia wa­ runku pracy będącej zawodem, który daje główne źródło utrzymania, co wystąpi w każdym niemal wypadku nabycia nieruchomości rolnej o obszarze od 0,5 do kilko hektarów.

Natomiast ustawa ta stawia większe w tym względzie wymagania dotychczaso­ wym posiadaczom zależnym (dzierżawcom lub władającym z innego tytułu), któ­ rym mogą być przekazane nieruchomości rolne na własność. Nie tylko bowiem mu­ szą oni mieć kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego stosownie do omó­ wionego wyżej § 3 ust. 1 i 2 rozporządzenia z dnia 10 lipca 1970 r., ale również muszą się wykazać dotychczasowym sposobem prowadzenia gospodarstwa rolnego wskazującym na to, że daje on gwarancję należytego zagospodarowania nierucho­ mości. A poza tym — gospodarować na niej nieprzerwanie co najmniej od trzech lat do dnia 4 listopada 1971 r. osobiście lub przy pomocy członków rodziny pozo­ stających z posiadaczem zależnym we wspólności domowej.

Należy zatem przyjąć, że omawianą ustawą wprowadzony został wyjątek od za­ sady konieczności posiadania kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego wyłącznie dla osiągnięcia wytkniętego celu, dla spełnienia jednorazowego zadania, jakim jest uregulowanie własności nieruchomości rolnych w razie nabycia z mocy samego prawa przez samoistnych posiadaczy. Natomiast w razie przekazania na własność dotychczasowym posiadaczom zależnym warunek posiadania kwalifikacji ma zakres szerszy, niż określa go § 3 rozporządzenia.

ALICJA GERSDORF

Postępowanie sqdowe w sprawach

dotyczqcych w ładzy rodzicielskiej

R o z p o z n a w a n i e s p r a w d o t y c z ą c y c h w ł a d z y r o d z i c i e l s k i e j 10 p r o c e s i e i w p o ­ s t ę p o w a n i u n i e p r o c e s o w y m . Z a k r e s o r z e k a n i a s ą d u p r o c e s o w e g o i o p i e k u ń c z e g o w t y c h s p r a w a c h o r a z z b i e g o b u p o s t ę p o w a ń . W ł a ś c i w o ś ć s ą d u o p i e k u ń ­ c z e g o . U c z e s t n i c t w o d z i e c k a w p o s t ę p o w a n i u p r z e d s ą d e m o p i e k u ń c z y m . Z d o l ­ n o ś ć p r o c e s o w a i r e p r e z e n t a c j a d z i e c k a w t y m p o s t ę p o w a n i u . P r a w o m o c n o ś ć f o r m a l n a o r z e c z e ń s ą d u o p i e k u ń c z e g o , n i e d o p u s z c z a l n o ś ć s k a r g i o w z n o w i e n i e p o s t ę p o w a n i a o d t y c h o r z e c z e ń . I

Podstawowym założeniem unormowania stosunków między rodzicami a dziećmi w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym jest dobro dziecka i zbieżny z nim interes społeczny, celem bowiem wychowania dziecka jest przygotowanie go do spełnia­ nia zadań pełnowartościowego członka społeczeństwa. W interesie Państwa leży więc stworzenie warunków niezbędnych dla prawidłowego fizycznego i duchowego rozwoju młodzieży, dlatego też określając przedmiot i zakres władzy rodzicielskiej oraz sposób jej wykonywania, kodeks rodzinny i opiekuńczy stawia na pierwszym

36 A l i c j a G e r s d o r f N r 4 (172) miejscu obowiązki rodziców przed ich uprawnieniami, a nadzór nad realizacją tych postulatów oddaje sądownictwu opiekuńczemu.

Przepisy k.r.o. o władzy rodzicielskiej mają w zasadniczej mierze charakter przepisów prawa bezwzględnie obowiązującego, stanowią cne materialnoprawną podstawę orzekania z mocy prawa w powyższym zakresie.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie tylko zobowiązał sąd do ingerowania w wy­ nikające z władzy rodzicielskiej stosunki między rodzicami a dziećmi w razie naruszenia obowiązujących w tym względzie norm prawnych, ale również upo­ ważnił go do stosowania środków prewencyjnych dla zapobieżenia niepożądanym skutkom zaniedbań, które mogłyby się ujemnie odbić na rozwoju dziecka. W pew­ nych sytuacjach nawet, gdy następuje nowy układ stosunków rodzinnych, usta­ wodawca włożył wprost na sąd obowiązek unormowania władzy rodzicielskiej sto­ sownie do zmienionej sytuacji dziecka bez względu na to, czy w ogóle istnieje po­ trzeba ingerencji sądu (np. art. 58 k.r.o.).

Przepisy prawa procesowego mają zapewnić sądowi niezbędną dla wykonywa­ nia powyższych zadań szybkość i elastyczność działania. Z tych względów spra­ wy z zakresu władzy rodzicielskiej przekazane zostały do kompetencji sądu opie­ kuńczego, działającego w trybie postępowania nieprocesowego na podstawie szcze­ gólnych zasad postępowania. Wyjątkowo tylko w sprawach tego rodzaju rozstrzy­ ga sąd procesowy, a mianowicie w razie orzeczenia rozwodu lub unieważnienia małżeństwa (art. 21, 58 i 112 k.r.o.) oraz w razie ustalenia ojcostwa mężczyzny, który nie jest mężem matki i dziecka nie uznał (art. 93 § 1 k.r.o.).

Celem niniejszego opracowania jest wskazanie na podstawowe zasady postępo­ wania sądu procesowego i opiekuńczego w sprawach dotyczących władzy rodzi­ cielskiej, w szczególności w zakresie styku postępowań obu tych sądów oraz swoistych odrębności postępowania sądu opiekuńczego, gdyż zagadnienia te mają dla praktyki zasadnicze znaczenie.

ii

Regułą jest, że orzekanie w tych sprawach należy do sądu opiekuńczego, a sąd procesowy rozstrzyga tu tylko w określonych wyżej wypadkach. Jednakże w zakre­ sie materialnoprawnej podstawy rozstrzygnięć obu sądów nie zachodzą istotne różnice, z tym tylko zastrzeżeniem, że ograniczenia sądu procesowego pod tym względem wynikają z rodzaju sprawy i dwustronnego charakteru postępowania procesowego. W związku z tym należy podnieść, że w zasadniczych procesach, tj. o rozwód lub unieważnienie małżeństwa, zakres rozstrzygnięć „o władzy rodzi­ cielskiej” nie został w art. 58 zd. pierwsze k.r.o. ograniczony ani co do samego prawa, ani co do sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej, a zdanie drugie tego artykułu wskazuje tylko na jeden ze sposobów rozwiązań w tym względzie. Przy­ jąć przeto należy, że sąd procesowy w powyższych sprawach upoważniony jest do wydawania wszelkich rozstrzygnięć przewidzianych przez k.r.o. w zakresie władzy rodzicielskiej małżonków. Taka interpretacja art. 58 k.r.o. wynika z dys­ pozycji art. 112 k.r.o., bo jeśli w myśl tego przepisu w wyroku orzekającym roz­ wód lub unieważnienie małżeństwa sąd może pozbawić rodziców władzy rodzi­ cielskiej, to tym bardziej może ją ograniczyć lub też wydać wszelkie inne po­ stanowienia dotyczące wykonywania władzy rodzicielskiej (łącznie z nakazem ode­ brania dziecka od jednego z rodziców na rzecz drugiego). Wykładnia ta jest zgodna ze stanowiskiem reprezentowanym w piśmiennictwie prawniczym1 oraz i B. D o b r z a ń s k i w p r a c y z b i o r o w e j : K o d e k s r o d z i n n y i o p i e k u ń c z y — K o m e n t a r z , W y d . P r a w n . 1966, s t r . 288; Z . K r z e m i ń s k i i W. Ż y w i c k i : R o z w ó d — K o m e n t a r z , W y d . P r a w n . 1967, s t r . 104.

N r 4 (172) Post ępow anie w spra wa ch dotycz, w ła d z y rodzic ielsk iej 37 ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, który dał temu wyraz w wytycznych wy­ miaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów art. 56 i art. 58 k.r.o.2 W wytycznych tych SN stwierdził, że sąd orzekając rozwód mo­ że również wydać zarządzenie ograniczające władzę rodzicielską, a więc zarówno w zakresie pieczy nad osobą dziecka, jak i zarządu jego majątkiem, tego rodzaju bowiem ograniczenia przewiduje przepis art. 109 k.r.o. Konsekwentnie należałoby też uznać, że sąd procesowy może przywrócić władzę rodzicielską jak również uchylić jej zawieszenie, jeśli będzie to potrzebne do uregulowania całokształtu stosunków rodzimych z chwilą orzeczenia rozwodu lub unieważnienia małżeń­ stwa. 3 4 Wydaje się również, że w wyroku takim sąd może wydać zakaz osobistej styczności rodziców z dzieckiem, bo chociaż decyzja taka nie leży w zakresie rozstrzygnięć o władzy rodzicielskiej, ■ to jednak łączy się integralnie z pozbawie­ niem tej władzy, do czego sąd rozwodowy niewątpliwie jest upoważniony. *

Tak szeroki zakres orzekania o władzy rodzicielskiej został przyznany sądowi pro­ cesowemu tylko na wypadek orzeczenia rozwodu lub unieważnienia małżeństwa, nie może on zatem wyłączać kompetencji sądu opiekuńczego w czasie trwania tych procesów (z wyjątkiem spraw o sposobie roztoczenia pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi, które to sprawy w myśl art. 443 § 1 k.p.c. należą wyłącznie do sądu procesowego). Brak jest ku temu podstaw' prawnych, odmienny zaś po­ gląd pozostawałby również w sprzeczności z istotą funkcji nadzorczych sądu opiekuńczego. Inna rzecz, że względy praktyczne mogą przemawiać w pewnych sytuacjach za przekazaniem danego rodzaju sprawy sądu opiekuńczego sądowi pro­ wadzącemu sprawę o rozwód lub o unieważnienie małżeństwa, skoro sąd ten już w toku procesu może zabezpieczyć sytuację dziecka przez roztoczenie pieczy nad jego sobą (na zasadzie art. 443 § 1 k.p.c.), jednakże względy te nie mogą już mieć znaczenia, gdy chodzić będzie np. o pozbawienie władzy rodzicielskiej, w szcze­ gólności w zakresie zarządu majątkiem dziecka lub jego reprezentacji, a odra­ czanie rozstrzygnięcia do niepewmego i bliżej nie określonego momentu orzeczenia rozwodu lub unieważnienia małżeństwa koliduje z interesem dziecka.5

Problem dopuszczalności prowadzenia postępowania opiekuńczego dotyczącego wdadzy rodzicielskiej w czasie trwania procesu o rozwód lub unieważnienie mał­ żeństwa powinien być rozstrzygnięty jednoznacznie przy pełnym uwzględnieniu przepisów k.p.c. Ponieważ — jak wyżej podniesiono — żaden przepis k.p.c. nie reguluje tej kwestii, a poddanie spraw opiekuńczych innemu trybowi postępowania stanowi przeciwwskazanie do przekazywania tych spraw do rozpoznania w pro­ cesie, przeto należy przyjąć, że w toku procesu o rozwód lub unieważnienie mał­ żeństwa sąd opiekuńczy władny jest prowadzić postępowanie we wszystkich sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej przekazanych mu przepisami k.r.o.,

2 U c h w a ł a P e ł n e g o S k ł a d u I z b y C y w iln e j S N z d n i a 18.I I I . 1968 r . I I I C Z P '.70/66, O S N C P z. 5/1968, p o z . 77. 3 O d m i e n n e s t a n o w i s k o z a j m u j e T . R o w i ń s k i w a r t y k u l e : W y r o k o w a n i e z u r z ę d u w s p r a w a c h z e s t o s u n k ó w r o d z i n n y c h w p o l s k i m p r o c e s i e c y w i l n y m , „ P a l e s t r a ” 1965, z. X I, s t r . 10 i n a s t . 4 P o g l ą d t e n p o d z i e l a j ą : Z . K r z e m i ń s k i i W. Ż y w i c k i : R o z w ó d — K o m e n t a r z , W y d . P r a w n . 1967, s t r . 104, B . D o b r z a ń s k i w K o m e n t a r z u d o k o d e k s u r o d z i n n e g o i o p ie ­ k u ń c z e g o (W y d . P r a w n . 1966, s t r . 290) z a j m u j e s t a n o w i s k o , ż e s ą d w w y r o k u o r z e k a j ą c y m r o z w ó d n i e p o w i n i e n w o g ó le o r z e k a ć o u t r z y m y w a n i u s t o s u n k ó w o s o b i s t y c h z d z ie c k ie m , s k o r o a r t . 58 k . r .o . m ó w i t y l k o o w ł a d z y r o d z i c i e l s k i e j , a u t r z y m y w a n i e s t o s u n k ó w o s o ­ b i s t y c h n i e w c h o d z i w z a k r e s o b o w i ą z k ó w i p r a w s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a t o p o j ę c i e . 5 P r z e k a z a n i e t a k i c h s p r a w z s ą d u o p i e k u ń c z e g o d o s ą d u p r o c e s o w e g o d o p u s z c z a A . Z i e ­ l i ń s k i (w a r t y k u l e : O s ą d z i e o p i e k u ń c z y m , N P 7—8/1968, s t r . 1108) w s k a z u j ą c , ż e „ d e c y z ja t a k a n i e b ę d z i e c e l o w a z w ła s z c z a w s y t u a c j a c h , w k t ó r y c h o r z e c z e n i e r o z w o d u l u b u n i e ­ w a ż n i e n i a m a ł ż e ń s t w a n i e m i a ł o b y w p ł y w u n a t r e ś ć r o z s t r z y g n i ę c i a o w ł a d z y r o d z i c i e l s k i e j ” .

38 A l i c j a G e r s d o r f N r 4 (172) z wyłączeniem jedynie spraw objętych zakresem art. 443 § 1 k.p.c., których przedmiotem jest roztoczenie pieczy nad wspólnymi dziećmi stron procesowych.

W związku z tym rozgraniczeniem wymaga rozważenia wzajemny stosunek spraw o rozwód i o unieważnienie małżeństwa do spraw opiekuńczych w kwestii władzy rodzicielskiej (poza sprawami z art. 443 § 1 k.p.c.) oraz możliwość zawie­ szenia postępowania w jednej z nich ze względu na bieg postępowania w drugiej sprawie. W sprawach, o które chodzi, nie można założyć istnienia takiej wzajemnej zależności, która by w myśl art. 177 § 1 ust. 1 k.p.c. uzasadniała zawieszenie po­ stępowania. Rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej zarówno w wyroku orzekają­ cym rozwód lub unieważnienie małżeństwa jak i w postanowieniu sądu opiekuń­

czego musi się opierać na stanie rzeczy istniejącym w momencie orzekania (art. 316 k.p.c.), a pod tym względem na skutek upływu czasu między jednym a drugim rozstrzygnięciem zachodzić mogą poważne różnice. Okoliczności faktyczne spra­ wy istotne dla jej rozstrzygnięcia mogą być inne, a nawet krańcowo różne w cza­ sie, w którym sąd opiekuńczy będzie mógł i będzie zobowiązany wydać swoje orzeczenie, a inne w czasie wydania wyroku orzekającego rozwód lub unieważ­ nienie małżeństwa. Właśnie w zakresie spraw dotyczących władzy rodzicielskiej, w których stan faktyczny ulegać może stałym istotnym zmianom, nie można z góry przyjąć, że zmiany takie nie nastąpią i że podstawy faktyczne rozstrzyg­ nięć wydanych w różnych okresach przez sąd opiekuńczy i sąd procesowy w po­ wyższych sprawach będą identyczne.

Nie można pominąć też ta(ki istotnej kwestii, że w razie oddalenia powództwa o rozwód lub o unieważnienie małżeństwa sąd procesowy w ogóle nie wyda orze­ czenia o władzy rodzicielskiej, a zawieszenie postępowania przed sądem opiekuń­ czym byłoby bezprzedmiotowe i prowadziłoby do zbędnego, połączonego nieraz z naruszeniem interesu dziecka, tamowania biegu tego postępowania. Należy także wziąć pod uwagę, że rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej w sprawie o rozwód lub unieważnienie małżeństwa nie zależy również od wyniku postępowania opie­ kuńczego, gdyż sąd procesowy — w myśl art. 58 k.r.o. — obowiązany jest zawsze w wyroku orzekającym rozwód lub unieważnienie małżeństwa wydać rozstrzyg­ nięcie o władzy rodzicielskiej małżonków nad wspólnymi małoletnimi dziećmi, a więc niezależnie od tego, czy w tym względzie toczy się postępowanie przed sądem opiekuńczym; poza tym wydane w toku procesu lub wcześniej orzeczenie sądu opiekuńczego nie przesądza o rozstrzygnięciu sądu procesowego, który wy­ daje je samodzielnie, a jeśli się zgadza z orzeczeniem sądu opiekuńczego, to powi­ nien deklaratoryjnie zaakceptować je w swoim wyroku.

Aczkolwiek więc zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 ust. 1 k.p.c. podyktowane jest względami celowości i ekonomii procesowej, to jednak jego za­ stosowanie, jeśli chodzi o omawiane sprawy, nie byłoby uzasadnione, skoro nie można apriorycznie założyć, że wynik postępowania w jednej z nich będzie miał rozstrzygające znaczenie dla sprawy drugiej. Takie założenie możliwe byłoby w sytuacjach zupełnie wyjątkowych, w praktyce nie występujących.6 Jeśli chodzi

6 O d m i e n n e s t a n o w i s k o z a j m u j ą T . R o w i ń s k i (w a r t y k u l e : W y r o k o w a n i e z u r z ę d u w s p r a w a c h z e s t o s u n k ó w r o d z i n n y c h w p o l s k i m p r o c e s i e c y w i l n y m , P a l e s t r a 1965, z. X I, s t r . 10 i n a s t . ) o r a z A . Z i e l i ń s k i w a r t y k u l e : O s ą d z ie o p i e k u ń c z y m , N P 7—8/1968, s t r . 1108), p r z y c z y m T . R o w i ń s k i — s t o j ą c n a s t a n o w i s k u , że p r z y w r ó c e n i e w ł a d z y r o d z i ­ c i e l s k i e j n i e w c h o d z i w z a k r e s u p r a w n i e ń s ą d u o r z e k a j ą c e g o r o z w ó d — p o s t u l u j e z a w i e ­ s z e n ie p r o c e s u r o z w o d o w e g o d o c z a s u p r a w o m o c n e g o r o z s t r z y g n i ę c i a p o s t ę p o w a n i a p r z e d s ą d e m o p i e k u ń c z y m o p r z y w r ó c e n i e w ł a d z y r o d z i c i e l s k i e j , n a t o m i a s t A . Z i e l i ń s k i w s k a z u j e o g ó l n i e n a c e l o w o ś ć e w e n t u a l n e g o z a w i e s z e n i a p o s t ę p o w a n i a p r z e d s ą d e m o p i e k u ń c z y m d o c z a s u p r a w o m o c n e g o r o z s t r z y g n i ę c i a p r o c e s u o r o z w ó d l u b u n i e w a ż n i e n i e m a ł ż e ń s t w a n a p o d s t a w i e a r t . 177 § 1 u s t . 1 k .p .c .

N r 4 (172) P ostępo wanie w spr awach dotycz, w ła d z y ro dzicielskiej 39 0 zawieszenie postępowania na zgodny wniosek stron z mocy art. 178 k.p.c., to ta dyspozycja stron, zwłaszcza w postępowaniu przed sądem opiekuńczym, powinna być poddana kontroli sądu z punktu widzenia dobra dziecka, które na skutek wstrzymania biegu sprawy mogłoby doznać uszczerbku.

Samodzielność sądu opiekuńczego w prowadzeniu spraw w przedmiocie władzy rodzicielskiej w toku procesu o rozwód lub unieważnienie małżeństwa doznaje ograniczenia z mocy art. 443 § 1 k.p.c. tylko w zakresie spraw tym przepisem objętych, tj. dotyczących „sposobu roztoczenia pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi” małżonków będących stronami procesu. Zgodnie z powszechnie przyję­ tym poglądem w tym zakresie orzeka wyłącznie sąd procesowy, a nie sąd opie­ kuńczy. 7 Sfera działania sądu procesowego w toku postępowania w sprawie o roz­ wód lub o unieważnienie małżeństwa jest więc ściśle określona i dotyczy wyko­ nywania władzy rodzicielskiej tylko w zakresie pieczy nad osobą dziecka w ści­ słym tego słowa znaczeniu, nie obejmując dalszych elementów tej władzy wzglę­ dem osoby dziecka, tj. wychowywania go i kierowania nim. Powierzenie więc w toku procesu o rozwód pieczy nad dzieckiem jednemu z małżonków nie pozba­ wia drugiego z nich prawa do współdziałania w wychowywaniu lub kierowaniu dzieckiem, chyba że w prawach tych został on przez sąd opiekuńczy ograniczony.

Wydane w trybie art. 443 k.p.c. postanowienie, mając charakter tymczasowy, nie powinno bez wyraźnej potrzeby, ocenionej ze stanowiska interesu dziecka i in­ teresu społecznego, wprowadzać zmian do istniejącego stanu faktycznego.8 W świe­ tle orzecznictwa Sądu Najwyższego niewątpliwe jest jednak, że „w skład roz­ strzygnięcia o sposobie roztoczenia pieczy nad dzieckiem wchodzi — jako jeden z istotnych elementów — decyzja o miejscu pobytu dziecka” oraz, że orzekając na podstawie art. 443 k.p.c. „sąd władny jest wydać postanowienie nakazujące wydanie dziecka temu małżonkowi, któremu powierza pieczę nad dzieckiem”. Zo­ bowiązanym do wydania dziecka może być nie tylko drugi małżonek, u którego dziecko przebywa, lecz również osoba trzecia, która nie bierze udziału w pro­ cesie, ale tylko wówczas, gdy osoba ta nie „przypisuje sobie samodzielnego ty­ tułu do zatrzymania dziecka”. „W każdym wypadku, gdy osoba trzecia sprawuje faktycznie pieczę nad dzieckiem samodzielnie, a nie w celu wyręczenia rodziców 1 nie w ich imieniu”, nakazanie odebrania od niej dziecka nie może nastąpić w procesie o rozwód lub o unieważnienie małżeństwa, lecz tylko w odrębnym po­ stępowaniu (nieprocesowym) o oddanie dziecka. W takim też wypadku, gdy dziec­ ko przebywa u osoby trzeciej, pożądane jest przesłuchanie tej osoby w charakterze świadka w celu wyjaśnienia z jednej strony dopuszczalności nakazania odebrania dziecka, a z drugiej strony — merytorycznej zasadności wydania takiego orzecze­ nia ze względu na dobro dziecka.9

W myśl art. 443 § 2 k.p.c., postanowienie :z art. 443 § 1 k.p.c. sąd wydaje po przeprowadzeniu rozprawy, stosując odpowiednio przepisy o postępowaniu zabez­ pieczającym. W literaturze prawniczej przyjęty jest pogląd, że wydane w powyż­ szym trybie postanowienia, aczkolwiek zbliżone są do zarządzeń tymczasowych, regulują przedmiot rozstrzygnięcia ostatecznie. Nie ulega przy tym wątpliwości, że zarówno dopuszczalność wydania takiego postanowienia jak i jego moc obowiązu­ jąca ograniczają się do czasu trwania procesu o rozwód lub unieważnienie mał­

i O r z e c z e n i e S N z d n i a 19.IV .1951 r . Ł C 2061/50, O S N 52/16.

« O r z e c z e n i e S N z d n i a 26.11.1953 r . 2C 186/53, P i P 11/1953, s t r . 729.

40 A l i c j a G e r s d o r f N r 4 (172)

żeństwa.10 W konsekwencji takiego unormowania należy przyjąć, że powstały na skutek postanowienia stan faktyczny z chwilą zakończenia procesu nie traci auto­ matycznie swej racji bytu, jak również że przymusowe egzekwowanie nie zrealizo­ wanych do tego czasu orzeczeń z art. 443 § 1 k.p.c. jest już wyłączone. Tylko więc w ten sposób — przy uwzględnieniu omówionego wyżej charakteru postanowień z art. 443 § 1 k.p.c. — może znaleźć odpowiednie zastosowanie art. 744 k.p.c.

Przewidziany w art. 443 § 2 k.p.c. obowiązek przeprowadzenia rozprawy przed wydaniem postanowienia wyłącza możliwość stosowania przepisów o postępowa­ niu zabezpieczającym co do wydania zarządzeń tymczasowych na posiedzeniu niejawnym (art. 738 k.p.c.), jak również co do wydania ich w wypadkach nie cier­ piących izwłoki przez samego przewodniczącego (art. 736 k.p.c.). Tak więc postanowie­ nie o sposobie roztoczenia pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron pro­ cesu sąd powinien wydać tylko po przeprowadzeniu rozprawy, a więc w skła­ dzie trzyosobowym, w jakim rozpoznaje sprawę o rozwód lub o unieważnienie małżeństwa (art. 47 § 1 k.p.c.), a jeśli postanowienie takie wbrew powyższej zasa­ dzie zostanie wydane na posiedzeniu niejawnym przez jednego sędziego, to fakt ten uzasadnia zarzut nieważności postępowania ze względu na skład sądu sprzeczny z przepisami prawa (art. 368 ust. 2 i art 369 ust. 4 w związku z art. 397 § 2 i art. 741 k.p.c.), a w wypadku wydania go przez skład trzyosobowy — zarzut uchybienia procesowego przez zaniechanie rozprawy, który będzie skuteczny, jeśli mógł on wpłynąć na treść rozstrzygnięcia (art. 368 ust. 5 w związku z art. 397 § 2 i 741 k.p.c.).

Właściwy do wydania postanowienia jest sąd pierwszej instancji, jak również sąd drugiej instancji w toku postępowania przed tym sądem z wyjątkiem wypad­ ku, gdy sądem tym jest Sąd Najwyższy (art. 443 § 2 i 735 k.p.c.). W sprawie więc o unieważnienie małżeństwa, której rozpoznanie należy do właściwości sądu wojewódzkiego (art. 17 ust. 1 k.p.c.), tylko ten sąd będzie mógł wydać postanowie­ nie na podstawie art. 443 § 1 k.p.c., natomiast w sprawie o rozwód właściwy bę­ dzie zarówno sąd powiatowy jako sąd pierwszej instancji (art. 16 § 2 k.p.c.) jak i sąd wojewódzki w toku postępowania zażaleniowego i rewizyjnego. Ustalenie

w myśl art. 735 k.p.c. dla aktualnych w toku sprawy rozstrzygnięć z art. 443 § 1

k.p.c. co do właściwości sądu tej instancji, w której sprawa się toczy, jak naj­ bardziej odpowiada postulatowi szybkości postępowania wskazanego w takich wypadkach. Postanowienie z art. 443 § 1 i 3 k.p.c. może być wydane zarówno na wniosek jak i z urzędu (art. 443 § 1 k.p.c.). Na postanowienie sądu pierwszej instancji przysługuje zażalenie (art. 741 w związku z art. 443 § 2 k.p.c.).11

io B . D o b r z a ń s k i : O p o s t a n o w i e n i a c h s ą d u w y d a n y c h w t o k u s p r a w y o ro z w ó d , N P z. 12/1951, s t r . 29 i n a s t . ; Z . K r z e m i ń s k i : N i e k t ó r e z a g a d n i e n i a p r o c e s o w e z w i ą z a n e z a r t . 431 k . p .c ., N P z. 2/1957, s t r . 20 i n a s t . ; Z . K r z e m i ń s k i , W. Ż y w i e k i : R o z w ó d — K o m e n t a r z , W y d . P r a w n . 1967, s t r . 210—216. u S t a n o w i s k o , ż e w y d a n i e p o s t a n o w i e n i a w t r y b i e a r t . 443 § 1 k .p .c . l e ż y w z a k r e s i e w ł a ś c i w o ś c i s ą d u z a r ó w n o p i e r w s z e j j a k i d r u g i e j i n s t a n c j i , z a j m u j e B . D o b r z a ń s k i : O d p o w i e d ź p r a w n a , P i P z. 11, 1948, s t r . 125 i K o m e n t a r z d o k o d e k s u p o s t ę p o w a n i a c y w i l ­ n e g o , W y d . P r a w n . 1969, s t r . 680. P o g l ą d u t e g o n i e p o d z i e l a j ą Z . K r z e m i ń s k i i W . Ż y ­ w i c k i: R o z w ó d — K o m e n t a r z , W y d . P r a w n . 1967, s t r . 213—214. Z a s a d n i c z y a r g u m e n t , k t ó r y z d a n i e m k o m e n t a t o r ó w p r z e m a w i a p r z e c i w k o d o p u s z c z a l n o ś c i w y d a n i a o r z e c z e n i a z a r t . 443 § 1 k .p .c . p r z e z s ą d d r u g i e j i n s t a n c j i , a m i a n o w i c i e o g r a n i c z e n i e s ą d u r e w i z y j n e g o w z a ­ k r e s i e p o s t ę p o w a n i a d o w o d o w e g o ( a r t . 385 § 2 k .p .c .) i w s k u t e k t e g o n i e m o ż n o ś ć p r z e p r o w a ­ d z e n i a p e ł n e g o p o s t ę p o w a n i a d o w o d o w e g o p o z w a l a j ą c e g o n a o s t a t e c z n e m e r y t o r y c z n e r o z ­ s t r z y g n i ę c i e , n i e m a t u z n a c z e n i a , s k o r o p o w y ż s z e o g r a n i c z e n i a d o t y c z ą p o s t ę p o w a n i a r e w i ­ z y j n e g o , a w i ę c t r y b u p o s t ę p o w a n i a r o z p o z n a w c z e g o , n a t o m i a s t o r z e c z e n i e s ą d u d r u g i e j i n ­ s t a n c j i n a p o d s t a w i e a r t . 735 k .p .c . w y d a n e z o s t a j e w t r y b i e p o s t ę p o w a n i a z a b e z p i e c z a j ą c e g o .

N r 4 (172) P ostępo wanie w sprawach dotycz, w ła d z y rodzic ielsk iej 41

W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się już pogląd, że przewidziany w art. 443 § 1 k.p.c. tryb postępowania wyłącza dopuszczalność prowadzenia od­ rębnych — poza procesem — spraw w przedmiotach tym przepisem objętych ’A Zachodzi tu więc obowiązkowa kumulacja różnego rodzaju postępowań, a między nimi postępowania o sposobie roztoczenia pieczy nad małoletnimi dziećmi mał­ żonków z procesem rozwodowym lub o unieważnienie małżeństwa. Aczkolwiek kodeks postępowania cywilnego nie reguluje zbiegu postępowania sądu opiekuń­ czego w sprawie o roztoczenie pieczy nad dziećmi fnałżonków z postępowaniem w sprawie o rozwód lub unieważnienie małżeństwa, jak to czyni, gdy chodzi o sprawy obejmujące roszczenia alimentacyjne (art. 445 k.p.c.), to jednak zgodnie z powyższym poglądem poddanie takiej sprawy — na mocy normy szczególnej art. 443 § 1 k.p.c. — rozstrzygnięciu sądu procesowego (i to zarówno na wniosek jak i z urzędu) wyłącza kompetencję sądu opiekuńczego w tej sprawie. Jeżeli więc sprawa tego rodzaju została wniesiona do sądu opiekuńczego, a toczy się proces o rozwód lub unieważnienie małżeństwa, to powinna być przekazana do rozpoznania w tym procesie niezależnie od stadium postępowania opiekuń­ czego. Ponieważ rozstrzygnięcie takiej sprawy przez sąd opiekuńczy jest w ta­ kim wypadku uchybieniem procesowym, które mogłoby mieć wpływ na jej roz­ strzygnięcie (sąd procesowy bowiem dysponuje szerszym materiałem dowodowym, pozwalającym na wgląd w całokształt stosunków rodzinnych), przeto sąd rewi­ zyjny będzie miał podstawę do uchylenia postanowienia sądu opiekuńczego (art. 368 ust. 5 k.p.c.) i przekazania jej sądowi procesowemu (art. 388 § 1 k.p.c.).

Bez znaczenia jest, czy wniesienie sprawy do sądu opiekuńczego miało miejsce przed lub po wytoczeniu powództwa o rozwód lub o unieważnienie małżeństwa, nadanie bowiem biegu tym sprawom wyłącza je z kompetencji sądu opiekuńczego. Postanowienie o przekazaniu sprawy może zapaść na posiedzeniu niejawnym (art. 200 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), podlega zaś zaskarżeniu zażaleniem, jako stanowiące o podjęciu postępowania w innym trybie (art. 304 § 1 ust. 1 k.p.c.).

Oprócz omówionego wyżej zakresu orzekania w kwestii władzy rodzicielskiej przez sąd procesowy w sprawach o rozwód i o unieważnienie małżeństwa, sąd procesowy rozstrzyga także o przyznaniu władzy rodzicielskiej ojcu w wyroku ustalającym ojcostwo (art. 93 § 2 k.r.o.). Poza tym kompetencje sądu opiekuń­ czego do orzekania w tym przedmiocie są nieograniczone. Przekazanie sądowi pro­ cesowemu orzekania w kwestii władzy rodzicielskiej w tych sprawach wynika z ich charakteru, nie stanowi jednak o nadrzędności postępowania procesowego w sto­ sunku do postępowania opiekuńczego. Sąd opiekuńczy bowiem nie jest skrępo­ wany wyrokiem sądu procesowego i w razie zmiany stosunków — jeżeli dobro dziecka tego wymaga — może zmienić zawarte w wyroku orzekającym rozwód lub unieważnienie małżeństwa orzeczenie o władzy rodzicielskiej i sposobie jei wykonywania (art. 106 k.r.o.), jak również przyznać władzę rodzicielską ojcu, mi- 12

12 U c h w a ł a S N z d n i a 15.IV.1967 r . I I I C Z P 23/67, O S N C P z. 11/1967, p o z . 195. U c h w a ł a S N z d n i a 21.IX.1971 r . I I C Z P 43/71 ( n ie p u b l i k o w a n a ) , a c z k o l w i e k w t e z i e p r z e s ą d z a t y l k o o w y ł ą c z n o ś c i t r y b u p o s t ę p o w a n i a z a r t . 443 § 1 k .p .c . w s p r a w i e o p r z y w r ó c e n i e w s p ó ł p o ­ s i a d a n i a m i e s z k a n i a m i ę d z y m a ł ż o n k a m i w t o k u t o c z ą c e j s i ę s p r a w y o ro z w ó d , t o j e d n a k p o d a n a w u z a s a d n i e n i u a r g u m e n t a c j a p r z e m a w i a z a u o g ó l n i e n i e m t e j t e z y i z a s t o s o w a n i e m j e j r ó w n i e ż d o s p r a w o s p o s o b i e r o z t o c z e n i a p i e c z y n a d w s p ó l n y m i m a ł o l e t n i m i d z i e ć m i p r o c e s u j ą c y c h s i ę m a ł ż o n k ó w . P o d k r e ś l i ć n a l e ż y w y p o w i e d ź S N , ż e p o s t a n o w i e n i e s ą d u r o z w o d o w e g o w y d a n e w t r y b i e a r t . 443 § 1 k .p .c . s t w a r z a o k r e ś l o n y s t a n f a k t y c z n y w d a ­ n y m z a k r e s i e , i s t n i e j ą c y t a k ż e p o w y d a n i u w y r o k u r o z w o d o w e g o .

42 A l i c j a G e r s d o r f N r 4 (172) mo że w wyroku ustalającym ojcostwo sąd nie przyznał mu tej władzy (art. 93 § 2 k.r.o.). Należy przy tym podnieść, że specyficzne rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej, jakie określa zdanie drugie art. 58 k.r.o., sąd opiekuńczy może również wydać w stosunku do małżonków, którym przysługuje władza rodziciel­ ska, jeśli żyją oni w rozłączeniu (art. 107 k.r.o.).

Sąd opiekuńczy władny jest mimo biegu procesu o rozwód lub o unieważnienie małżeństwa orzec we wszystkich sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej (poza jedynie sprawami objętymi dyspozycją art. 443 § 1 k.p.c.), a więc może np. usta­ nowić kuratora dla reprezentowania dziecka (art. 98 § 1 i 2 i 99 k.r.o.), ograniczyć władzę rodzicielską co do zarządu majątkiem dziecka (art. 109 k.r.o.), nakazać odebranie dziecka od osoby trzeciej, zatrzymującej dziecko bez samodzielnego tytułu i wbrew woli rodziców (art. 100 k.r.o.), rozstrzygnąć o istotnych sprawach dziecka (nie dotyczących pieczy nad nim) — w braku zgodnego porozumienia rodziców — jak np. o wyborze kierunku nauki, zawodu lub o poddaniu dziecka zabiegowi operacyjnemu (art. 97 § 2 k.r.o.), zawiesić władzę rodzicielską lub uchy­ lić jej zawieszenie (art. 110 § 1 i 2 k.r.o.), pozbawić rodziców władzy rodziciel­ skiej lub ją przywrócić (art. 111 § 1 i 2 k.r.o.), wreszcie zakazać rodzicom osobis­ tej styczności z dzieckiem (art. 113 k.r.o.).

i i i

Realizację postawionych sądownictwu opiekuńczemu zadań w dziedzinie ochrony fizycznego i duchowego rozwoju dziecka zapewnia nie tylko przewidziany w k.r.o. duży zakres środków działania, lecz również odrębne zasady postępowania zawar­ te w art. 568—584 k.p.c., zamieszczonych w rozdziale 2 działu II tytułu II księgi drugiej (postępowanie nieprocesowe). Sąd opiekuńczy rozpoznaje więc sprawy w trybie postępowania nieprocesowego z uwzględnieniem przede wszystkim wymie­ nionych przepisów szczególnych. Stwarzają one szeroką możliwość ingerowania przez sąd opiekuńczy w sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej, sąd ten bowiem ma możność wszczęcia postępowania nie tylko na wniosek osób bezpośrednio za­ interesowanych, lecz również z urzędu (art. 570 k.p.c.), w szczególności po zawia­ domieniu go przez inne osoby lub organa państwowe, instytucje i organizacje społeczne o zdarzeniach uzasadniających wszczęcie postępowania (art. 572 § 1 i 2 k.p.c.). W wypadkach nagłych możliwa jest szybka interwencja sądu opiekuń­ czego nawet wj stosunku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejsco­ wej; w wypadkach takich o wydanych zarządzeniach sąd ten zawiadamia sąd opiekuńczy miejscowo właściwy (art. 569 § 2 k.p.c.). Wynika stąd zasada „jed­ ności” sądu opiekuńczego, zmierzająca do tego, by wszystkie sprawy dotyczące dziecka zostały zgromadzone w jednym sądzie opiekuńczym.13

Sądem opiekuńczym jest sąd powiatowy (art. 568 k.p.c.). Właściwość miejscową sądu opiekuńczego określa miejsce zamieszkania osoby, której postępowanie to ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania — miejsce jej pobytu; jeżeli brak i tej podstawy — właściwy jest Sąd Powiatowy dla m. st. Warszawy (art. 569 § 1 k.p.c.). Oznaczenie właściwości miejscowej sądu opiekuńczego w sposób szczególny wyłącza zastosowanie w tym względzie kryteriów przewidzianych ogólnie w art. 508 § 1

N r 4 (172) Post ęp ow anie w sprawach dotycz, w ła d zy rodzicielskiej 43

k.p.c. dla postępowania nieprocesowego. Wskazana wyżej właściwość miejscowa sądu opiekuńczego jest wyłączna (art. 569 § 1 k.p.c.), a poddanie sprawy innemu sądowi opiekuńczemu może nastąpić tylko ze względu na przeszkody w rozpozna­ niu sprawy lub w podjęciu innej czynności albo ze względów celowości — w dro­ dze wyznaczenia przez sąd przełożony innego sądu do rozpoznania sprawy w ca­ łości lub części (art. 508 § 2 k.p.c.). Na takie postanowienie przysługuje zażalenie.14

Wątpliwości, jakie występowały w orzecznictwie co do pojęcia „osoby, której postępowanie ma dotyczyć”, a której miejsce zamieszkania lub pobytu albo ich brak decyduje o właściwości miejscowej sądu opiekuńczego (art. 569 § 1 k.p.c.), zostały ostatecznie rozstrzygnięte przez Sąd Najwyższy w ten sposób, że „osoba, której postępowanie opiekuńcze dotyczy, jest właśnie tą osobą, której brak zdol­ ności do czynności prawnych usprawiedliwia ingerencję sądu opiekuńczego”, gdy­ by bowiem było inaczej, to upadłaby w ogólności podstawowa przesłanka, uza­ sadniająca właściwość sądu opiekuńczego zamiast „zwykłego sądu procesowego”. Określenie właściwości miejscowej sądu opiekuńczego według miejsca zamiesz­ kania lub pobytu dziecka odnosi się do wszystkich spraw z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi małoletnimi, objętych przepisami art. 579—584 k.p.c., a więc również do spraw o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej, skoro w przepisach powyższych brak jest normy odmiennej od ustanowionej w prze­ pisie ogólnym art. 569 § 1 k.p.c.15

W myśl powyższej zasady — w postępowaniu opiekuńczym w sprawach do­ tyczących władzy rodzicielskiej, niezależnie od rodzaju sprawy, o właściwości miej­ scowej sądu decyduje wyłącznie miejsce zamieszkania lub pobytu dziecka, a nie jego rodziców lub innych zainteresowanych w sprawie osób.

Zamieszkanie dziecka określają przepisy kodeksu cywilnego (art. 26 § 1 i 2 k.c.) w sposób pochodny od miejsca zamieszkania rodziców lub jednego z nich, pod których władzą rodzicielską ono pozostaje lub któremu powierzone zostało wy­ konywanie władzy rodzicielskiej bądź też od miejsca zamieszkania opiekuna. Ich

więc miejsce zamieszkania będzie praktycznie decydować o właściwości sądu opiekuńczego. Jeżeli jednak w wypadku, o którym mówi art. 26 § 2 zd. drugie k.c. (tzn. gdy władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne miejsce zamieszkania, a dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców), nie nastąpiło jeszcze określenie zamieszkania dziecka lub też nie została ustano­ wiona opieka nad dzieckiem nie pozostającym pod władzą rodzicielską, to o właś­ ciwości miejscowej sądu będzie decydować miejsce pobytu dziecka. Dla kwestii właściwości sądu opiekuńczego, określonej według kryteriów podanych w art. 569 § 1 k.p.c., zbędne byłoby wszczynanie, z urzędu postępowania o ustalenie miejsca zamieszkania dziecka, jako postępowania incydentalnego w sprawie doty­ czącej władzy rodzicielskiej.16

Rozróżnienie podstaw właściwości miejscowej sądu opiekuńczego i wskazanie kolejności ich stosowania nie zezwala na uznanie właściwości miejscowej sądu

u P o s t a n o w i e n i e S N z d n i a 20.XII.1969 r . I C Z 120/69, O S N C P z. 10/1970, p o z . 185. 15 U c h w a l a S N z d n i a 21.11.1968 r . I I I C Z P 105/67, O S N C P , z. 10/1968, p o z . 162. T a k i e s t a ­ n o w i s k o z a j m u j e te ż A . Z i e l i ń s k i w a r t y k u l e : O s ą d z ie o p i e k u ń c z y m ( N P 7—8/1968 s t r . 1108 i n a s t . ) , z a w i e r a j ą c y m s z c z e g ó ł o w ą a n a l i z ę p o p r z e d n i e g o o r z e c z n i c t w a S N w o m a ­ w i a n e j k w e s t i i . i« O d m i e n n y p o g l ą d w y r a ż o n y z o s t a ł w o p r a o o w a n i u Z . B i d z i ń s k i e g o i J . S e r d y : W y b r a n e z a g a d n i e n i a ' p o s t ę p o w a n i a w s p r a w a c h r o d z i n n y c h , o p i e k u ń c z y c h i k u r a t e l i , N P 1/1966, s t r . 70—72.

44 A l i c j a G e r s d o r f N r 4 (172) według miejsca pobytu dziecka, jeżeli ma ono określone prawne miejsce zamiesz­ kania, choćby nawet stale przebywało poza tym miejscem (np. gdy na skutek orze­ czenia sądu miejsce pobytu dziecka zostanie określone u osoby trzeciej lub w za­ kładzie opiekuńczym). Trudności praktyczne z tym związane mogą być usunięte przez przekazanie sprawy sądowi miejsca pobytu dziecka ze względów celowości (art. 508 k.p.c.); trudności te nie występują w ogóle w wypadkach nagłych, w któ­ rych potrzebne zarządzenie może wydać również sąd opiekuńczy miejscowo nie­ właściwy (art. 569 § 2 k.p.c.).

IV

Orzeczenia dotyczące władzy rodzicielskiej wydaje sąd opiekuńczy w składzie jednoosobowym przez jednego sędziego zawodowego, z wyjątkiem spraw o pozba­ wienie władzy rodzicielskiej i udzielenie zezwolenia rodzicom i opiekunom na rozporządzanie majątkiem dziecka (art. 509 ust. 1 i 2 k.p.c.), w których obowiązuje skład trzyosobowy złożony z jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników (art. 47 § 1 k.p.c.). Prezes sądu powiatowego nie jest upoważniony do zarządzenia rozpoznania powyższych spraw, jako dotyczących stosunków rodzin­ nych, przez jednego sędziego (art. XII przep. wprow. k.p.c.), natomiast we wszyst­ kich innych sprawach może zarządzić rozpoznanie ich w składzie trzech sędziów zawodowych, jeżeli uzna to za celowe ze względu na szczególną zawiłość sprawy (art. 47 § 3 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Przepisy o składzie sądu są przepisami bezwzględnie obowiązującymi; ich naruszenie pociąga za sobą nieważność postępo­ wania (art. 369 ust. 4 k.p.c.), a jeśli sąd rewizyjny uchyla orzeczenie z powodu nieważności postępowania, to przekazując sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania znosi postępowanie w takim zakresie, w jakim dotknięte jest ono nieważnością (art. 388 § 2 k.p.c.).

Zagadnienie nieważności postępowania w- razie rozpoznania sprawy przez sąd powiatowy w składzie innym, niż wynika z podanych wyżej zasad, zostało jedno­ znacznie rozstrzygnięte przez Sąd Najwyższy (właśnie na tle stosowania art. 509 k.p.c.) w ten sposób, że stosownie do art. 369 pkt 4 k.p.c. „nieważność postępowa­ nia zachodzi w każdym przypadku, gdy skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa”. Sąd Najwyższy podkreślił, że „w przepisie powyższym usta­ wodawca nie robi żadnej różnicy między kompletem trójosobowym zawodowym, ławniczym, czy też jednoosobowym, słusznie uważając, że każdy z tych składów jest składem właściwym, jeżeli tylko tak przepis szczególny stanowi. (...) Nie ma więc składu lepszego czy gorszego, jest tylko skład zgodny lub sprzeczny z prze­ pisami prawa”. 17

Rygorystyczne stosowanie powyższych zasad w postępowaniu przed sądem opie­ kuńczym w sprawach z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi musi jed­ nak budzić poważne zastrzeżenia. Klasyfikacja tych spraw sądu opiekuńczego ze względu na ich przedmiot możliwa jest tylko ogólnie, według materialnopraw- nych podstaw rozstrzygnięcia (art. 93 § 2, 100, 109, 110, 111, 113 k.r.o.), określenie jednak formalne sprawy w momencie jej wszczęcia nie zawsze jest pod względem

17 U c h w a ł a S N z d n i a 18.XII.1968 r . I I I C Z P 119/68, O S P iK A z. 1/1970 z g lo s ą a p r o b u j ą c ą W . B e r u t o w i c z a . T a k i e s a m o s t a n o w i s k o z a j m u j e B . D o b r z a ń s k i : K o d e k s p o s t ę ­ p o w a n i a c y w i l n e g o — K o m e n t a r z , W y d . P r a w n . 1969, C z. I , s t r . 765.

Nr 4 (172) Post ępow anie w spra wa ch dotycz, w ła d z y rodzic ielsk iej 45 prawnym jednoznaczne; nie zawsze również przedmiot sprawy jest utrzymany jednolicie do końca postępowania w sprawie. Wynika to z zadań sądu opiekuń­ czego, w którym sąd ten z racji swoich funkcji nadzorczych nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej i uprawnień do działania z urzędu obowiązany jest w osta­ tecznym wyniku prowadzonego postępowania wydać orzeczenie regulujące aktualną sytuację dziecka w ujawnionym ostatecznie stanie faktycznym. Zakres postępo­ wania i orzekania sądu nie jest w takich sprawach ograniczony.13

Tak więc sąd opiekuńczy oddalając wniosek matki o odebranie dziecka od osoby nieuprawnionej, jeżeli dobro dziecka przemawia przeciwko uwzględnieniu tego wniosku, obowiązany jest wydać jednocześnie zarządzenie co do ograniczenia wła­ dzy rodzicielskiej przez pozostawienie dziecka u osoby trzeciej, u której się ono znajduje.19 Żądanie wydania dziecka przez jedno z rodziców może być tak dalece podytkowane egoistycznymi pobudkami tego z rodziców, że stanowi nadużycie jego władzy rodzicielskiej i uzasadnia pozbawienie go tej władzy przez sąd.20 W wyniku więc postępowania wszczętego na wniosek o odebranie dziecka, może dojść do wydania orzeczenia o pozbawieniu władzy rodzicielskiej (które sąd może wydać w składzie trzyosobowym).

Prowadząc sprawę o pozbawienie władzy rodzicielskiej, sąd może orzec tylko 0 jej ograniczeniu (co może uczynić jednoosobowo). Takie „rozporządzanie” przed­ miotem sprawy odpowiada jak najbardziej zadaniom, jakie sąd opiekuńczy powi­ nien spełniać, pozostaje to jednak w kolizji z przepisami dotyczącymi prawidło­ wego składu sądu orzekającego. Rygorystyczne przestrzeganie tych przepisów zmuszałoby sąd opiekuńczy do ograniczania swego postępowania i zakresu orze­ kania tylko co do przedmiotu sprawy, jaki by się narzucał przy wszczęciu postę­ powania w sprawie — z wyłączeniem innych rozstrzygnięć prawidłowych w ujawnionych okolicznościach faktycznych sprawy. Dalej, gdyb* nawet sąd mógł się uchronić od nieważności postępowania przez odpowiednią zmianę składu sądu bezpośrednio przed wydaniem orzeczenia końcowego, to jednak — będąc częstokroć zorientowany dopiero w toku postępowania o właściwym przedmiocie sprawy — nie mógłby w powyższy sposób zapobiec nieważności postępov;ania w zakresie przeprowadzonego poprzednio postępowania.

Praktyczne skutki stosowania ogólnych zasad o składzie sądu jako przyczyny nieważności byłyby dla sądu opiekuńczego nie tylko poważnym utrudnieniem i pro­ wadziłoby do tak niepożądanego dla spraw opiekuńczych przedłużania postępo­ wania, lecz wprost hamowałoby działalność tego sądu. Nie można też wyłączyć 1 takiej sytuacji, że po uchyleniu orzeczenia sądu z powodu tego rodzaju nieważ­ ności, dajsze postępowanie wykaże podstawy do innego niż poprzednie rozstrzyg­ nięcia, dla którego dany skład sądu będzie właśnie nieodpowiedni. * * *

A . Z i e l i ń s k i w a r t y k u l e : O s ą d z i e o p i e k u ń c z y m (N P 7—8/1968. s t r . 1108 i n a s t .) p o d k r e ś l a m . i n . , ż e „ z a k r e s p o s t ę p o w a n i a s ą d u n i e j e s t w t a k i c h s p r a w a c h o g r a n i c z o n y , w s z c z e g ó l n o ś c i n i e w y z n a c z a g o a n i t r e ś ć e w e n t u a l n e g o w n i o s k u o s o b y z a i n t e r e s o w a n e j , a n i t r e ś ć z a w i a d o m i e n i a d o k o n a n e g o n a p o d s t a w i e a r t . 572 k .p .c . I s t n i e j e o c z y w iś c ie z a w s z e p e w i e n g e n e r a l n y k i e r u n e k , p o d k ą t e m k t ó r e g o w s z c z y n a s i ę p o s t ę p o w a n i e , ś c i ś l e j s z e j e d ­ n a k u s t a l e n i a p o d s t a w y f a k t y c z n e j s p r a w y , a w z w i ą z k u z t y m i z a k r e s u o r z e k a n i a d o ­ k o n u j e s i ę j e d n a k d o p i e r o w t o k u d a l s z y c h c z y n n o ś c i s ą d o w y c h ’*. W t y m w z g lę d z ie p o w o ł u j e s i ę n a u c h w a l ę s k ł a d u s i e d m i u s ę d z i ó w z d n i a 9.V I I I . 1952 r . C 1188/51, O S N z. 2/1953, p o z . 32 o r a z n a o r z e c z e n i e S N z d n . 30.IX.1948 r . C 620/48 (O S N z. 2—3/1949, s . 140). 19 U c h w a ł a S N z d n i a 18.VII.1969 r . C Z P 44/69, O S N C P z. 1/1970, p o z . 4. so O r z e c z e n i e S N z d n i a 25.11.1948 r . C 620/48, O S N z. 2—3/1949, p o z . 140.

46 A l i c j a G e r s d o r f _{Nr 4 (172)}

Stosowanie więc ogólnych zasad o nieważności postępowania z powodu sprzecz­ nego z ustawą składu sądu, przyjętych w procesie, mogłoby pozostawać w sprzecz­ ności z istotą postępowania opiekuńczego. Dlatego też wydaje się, że nie można ich przenieść w całości na grunt tego postępowania i aczkolwiek dotyczą one pod- stowowych zasad postępowania rozpoznawczego, to jednak powinny być — zgodnie z dyspozycją art. 13 § 2 k.p.c. — stosowane w postępowaniu opiekuńczym „odpo­ wiednio”, tzn. z pełnym uwzględnieniem specyfiki danego postępowania. W po­ stępowaniu opiekuńczym sąd nie rozstrzyga tak jak w procesie o ściśle określo­ nym co do podstawy faktycznej roszczeniu procesowym. Na ogół nie zachodzi tu jedność przedmiotu sprawy przez cały czas postępowania, ale może on ulegać stałym zmianom zależnie od okoliczności faktycznych dotyczących spraw dziecka.

Wydaje się, więc, że zachowanie właściwego według ustawy składu sądu tylko przy wydaniu końcowego orzeczenia rozstrzygającego co do istoty sprawę — bez zachowania tego składu w poprzednim postępowaniu — powinno czynić zadość wymaganiom k.p.c. co do prawidłowego składu sądu dla wydania orzeczenia. Oczywiście kwestia jest dyskusyjna i wymaga autorytatywnego rozstrzygnięcia.

v

Zagadnienie uczestnictwa dziecka w postępowaniu przed sądem opiekuńczym rozstrzyga art. 510 § 1 k.p.c., który wyraża ogólną zasadę postępowania niepro­ cesowego co do osób biorących udział w tym postępowaniu. Zasada w tym prze­ pisie wyrażona nie podlega żadnemu ograniczeniu w postępowaniu przed sądem opiekuńczym, w szczególności również w postępowaniu tego sądu w sprawie doty­ czącej władzy rodzicielskiej. Z tego względu dla rozstrzygnięcia powyższego za­ gadnienia istotne fest, czy w świetle obowiązującego prawa wynik postępowania w tych sprawach dotyczy praw dziecka.

Na pytanie to należy odpowiedzieć twierdząco. Z pojęcia władzy rodzicielskiej (art. 95 § 1 i 3 k.r.o.) jako ogółu obowiązków i praw rodziców względem dziecka wynikają uprawnienia dziecka d G wykonywania tej władzy zgodnie z założeniami kodeksu w tym względzie, tj. zgodnie z dobrem dziecka i interesem społecznym. Dziecko jest przeto pełnoprawnym podmiotem w stosunkach wynikających z wła­ dzy rodzicielskiej. Nie można więc przyjąć, że dziecko nie jest zainteresowane po­ stępowaniem sądu opiekuńczego w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej, skoro wynik tego postępowania określa jego sytuację prawną w rodzinie i decyduje o uprawnieniach jego określonych przepisami k.r.o. o władzy rodzicielskiej.21 Uczest­ nictwo dziecka w tym postępowaniu podkreślają przepisy art. 569 § 1, 573 i 576 k.p.c., które ewidentnie wskazują na to, że postępowanie to dotyczy dziecka. Stanowisko takie zajmuje Sąd Najwyższy w ostatnio publikowanych orzeczeniach, które wprawdzie wydane zostały na tle spraw o pozbawienie i ograniczenie wła­ dzy rodzicielskiej oraz o zmianę rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej zawartego w wyroku orzekającym rozwód, jednakże wyrażają zasadę ogólną w danym przed­

2i J . I g n a t o w i c z w K o m e n t a r z u d o k o d e k s u r o d z i n n e g o (W y d . P r a w n . 1959, s t r . 737) z a j m u j e s t a n o w i s k o , że p o s t ę p o w a n i e o p o z b a w i e n i e r o d z ic ó w w ł a d z y r o d z i c i e l s k i e j d o t y c z y p r a w d z i e c k a . Z d a n i e m a u t o r a — w ła d z a r o d z i c i e l s k a o b e j m u j e o g ó ł p r a w i o b o w i ą z k ó w w z g l ę d e m d z ie c k a , a w i ę c o z n a c z a s t o s u n e k p r a w n y , j a k i z a c h o d z i p o m i ę d z y r o d z i c a m i a d z i e c k i e m , s t o s u n e k , k t ó r e g o j e d n ą s t r o n ą j e s t d z ie c k o , a d r u g ą — r o d z ic e . W s z e lk ie p r z e t o z m i a n y w z a k r e s i e t e g o s t o s u n k u d o t y c z ą w j e d n a k o w y m s t o p n i u p r a w d z i e c k a j a k i r o d z ic ó w .

N r 4 (172) Post ępow anie w spr awach dotycz, w ła d z y rodzic ielsk iej 47

miocie. 22 Stanowi to zasadniczy zwrot w stosunku do poglądu przyjętego poprzed­ nio w orzecznictwie Sądu Najwyższego.23

Dziecko jest więc uczestnikiem postępowania przed sądem opiekuńczym w spra­ wach dotyczących władzy rodzicielskiej — niezależnie od rodzaju danej sprawy. A więc bierze on udział zarówno wtedy, gdy dotyczy ona sfery jego praw osobis­ tych, jak i wtedy, gdy dotyczy spraw majątkowych, związanych z wykonywaniem władzy rodzicielskiej. Wprawdzie poważne względy natury wychowawczej prze­ ciwstawiają się dopuszczeniu dziecka (powyżej lat 13) do samodzielnego osobistego udziału w niektórych sprawach (np. o pozbawienie władzy rodzicielskiej, których przedmiotem jest ocena zachowania się rodziców względem dziecka i w której autorytet władzy rodzicielskiej mógłby być ze szkodą dla dziecka zachwiany), jednakże względy te w obecnym stanie prawnym nie mogą podważać ustawowego unormowania uczestnictwa dziecka. Zagadnienie ewentualnego ujemnego wTpływu udziału w sprawie dziecka powinno znaleźć rozwiązanie w inny sposób, w szcze­ gólności przez poddanie osobistego udziału dziecka kierownictwu sądu.

Dyskusyjne jest również zagadnienie reprezentowania dziecka w omawianych sprawach przez rodziców. Zdolność procesową dziecka jako uczestnika postępo­ wania cywilnego określają ogólne zasady tego postępowania (art 65 § 2 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.), odwołujące się w tym względzie do postanowień k.c. o zdol­ ności do czynności prawnych. Przyznana w tych przepisach małoletnim, którzy ukończyli lat trzynaście, zdolność procesowa dotyczy tylko szczególnych spraw

22 u c h w a ł a S N z d n i a 21.11.1968 r . C Z P 105/67, O S N C P z. 10/1968, p o z . 162. W u z a s a d n i e n i u t e j u c h w a ł y S ą d N a j w y ż s z y , z a j m u j ą c s i ę z a g a d n i e n i e m w ł a ś c i w o ś c i m i e j s c o w e j s ą d u o p i e ­ k u ń c z e g o w s p r a w a c h o p o z b a w i e n i e l u b o g r a n i c z e n i e w ł a d z y r o d z i c i e l s k i e j , s t w i e r d z i ł , iż . J a k k o l w i e k j e s t o c z y w i s t e , ż e w p o s t ę p o w a n i u d o t y c z ą c y m w ł a d z y r o d z i c i e l s k i e j z a i n t e r e ­ s o w a n i s ą o b o j e r o d z i c e , a z w ła s z c z a t e n r o d z i c , k t ó r e g o w ł a d z a m i a ł a b y u l e c o g r a n i c z e n i u , t o j e d n a k n i e z m i e n i a t o f a k t u , ż e c e n t r a l n ą p o s t a c i ą t e g o p o s t ę p o w a n i a j e s t d z i e c k o i j e g o d o b r o b ę d z i e r o z s t r z y g a ć o w y n i k a c h p o s t ę p o w a n i a p r z e d s ą d e m o p i e k u ń c z y m . D z ie c k o j e s t w i ę c t ą o s o b ą , k t ó r e j m a d o t y c z y ć p o s t ę p o w a n i a o p o z b a w i e n i e l u b o g r a n i c z e n i e w ł a d z y r o d z i c i e l s k i e j , o d w y n i k u b o w ie m t e g o p o s t ę p o w a n i a b ę d z i e z a l e ż e ć , p o d c z y j ą w ł a d z ą r o d z i ­ c i e l s k ą i w j a k i m z a k r e s i e d z i e c k o b ę d z i e p o z o s t a w a ć ” . U c h w a ł a S N z d n i a 12.V .1969 r. ( I I I C Z P 24/69, O S N C P z. 12/1969, p o z . 213), w k t ó r e j S ą d N a j w y ż s z y w y j a ś n i ł , ż e ,,w ł a d z a r o ­ d z i c i e l s k a o b e j m u j e n i e t y l k o p r a w a r o d z i c ó w d o p i e c z y n a d o s o b ą i m a j ą t k i e m d z i e c k a o r a z d o j e g o w y c h o w y w a n i a , l e c z t a k ż e — i t o p r z e d e w s z y s t k i m — o b o w i ą z e k w y k o n y w a ­ n i a t y c h u p r a w n i e ń d la d o b r a d z i e c k a z g o d n ie z i n t e r e s e m s p o ł e c z n y m ( a r t . 95 k .r .o .) . O d p o ­ w i e d n i k i e m t e g o o b o w i ą z k u s ą p r a w a d z i e c k a , k t ó r y c h t e ż d o t y c z y w y n i k p o s t ę p o w a n i a w s p r a w i e z m i a n y r o z s t r z y g n i ę c i a o w ł a d z y r o d z i c i e l s k i e j , a w z w i ą z k u z t y m a r t . 510* u z a ­ s a d n i a p o t r z e b ę u d z i a ł u d z i e c k a w s p r a w i e w c h a r a k t e r z e u c z e s t n i k a p o s t ę p o w a n i a ” . S t a n o ­ w i s k o t a k i e z a j m u j e r ó w n i e ż A . Z i e l i ń s k i w a r t y k u l e : O s ą d z ie o p i e k u ń c z y m , N P z . 7—8/1968, s t r . 1108. 23 w u c h w a l e z d n i a 31.I I I . 1955 r . I C O 78/54 (O S N z. 1/1957, p o z . 6) S ą d N a j w y ż s z y r o z ­ s t r z y g n ą ł n a s t ę p u j ą c e z a g a d n i e n i e : ,,W s p r a w i e o p o z b a w i e n i e r o d z i c ó w l u b j e d n e g o z n i c h w ł a d z y r o d z i c i e l s k i e j n i e z a c h o d z i k o n i e c z n o ś ć u s t a n o w i e n i a k u r a t o r a d o r e p r e z e n t o w a n i a d z i e c k a ” . W u z a s a d n i e n i u u c h w a ł y S ą d N a j w y ż s z y w y r a z i ł p o g l ą d , ż e s p r a w a t a k a d o t y c z y w y ł ą c z n i e s f e r y p r a w r o d z i c ó w ( l u b j e d n e g o z n i c h ) , a p r z e d m i o t e m j e j j e s t o c e n a i c h p o ­ s t ę p o w a n i a , a w s z c z e g ó l n o ś c i u s t a l e n i e , c z y n a d u ż y w a j ą o n i s w e j w ł a d z y l u b w r a ż ą c y s p o s ó b z a n i e d b u j ą s w o j e o b o w i ą z k i . W y n i k s p r a w y , a c z k o l w i e k p o ś r e d n i o m o ż e w y w r z e ć w p ł y w n a s y t u a c j ę f a k t y c z n ą d z i e c k a , n i e d o t y c z y j e d n a k p r a w d z i e c k a b e z p o ś r e d n i o . D z i e c k o w s p r a w i e t a k i e j n i e m o ż e b y ć t r a k t o w a n e j a k o „ o s o b a , k t ó r e j p o s t ę p o w a n i e d o t y c z y ” , a t y m s a m y m j a k o u c z e s t n i k p o s t ę p o w a n i a . Z a s t r z e ż e n i a p r z e c i w k o p o w y ż s z e m u u z a s a d n i e n i u u c h w a ł y w y s u n ą ł J . I g n a t o w i c z w K o m e n t a r z u d o k o d e k s u r o d z i n n e g o , W y d . P r a w n . 1959, s t r . 737. N a t o m i a s t B . D o b r z a ń s k i w K o m e n t a r z u d o k o d e k s u r o d z i n ­ n e g o i o p i e k u ń c z e g o (W y d . P r a w n . , 1966, s. 608) a k c e p t u j e t e z ę i p o w y ż s z ą a r g u m e n t a c j ę u c h w a ł y , p o d k r e ś l a j ą c n a d t o , ż e p r z e c i w k o t r a k t o w a n i u d z i e c k a j a k o u c z e s t n i k a p o s t ę p o ­ w a n i a p r z e m a w i a s w e g o r o d z a j u w ł a d n o ś ć , j a k a c e c h u j e s t o s u n e k r o d z i c ó w d o d z i e c i o r a z m o ż l i w o ś ć p o d e r w a n i a a u t o r y t e t u r o d z ic ó w .

48 A l i c j a C e r s d o r f N r 4 (172) majątkowych (art. 15, 20, 21, 22 k.c.), które w sprawach dotyczących władzy rodzi­ cielskiej, toczących się przed sądem opiekuńczym, w zasadzie nie występują. Należy więc jako regułę przyjąć, że dziecko nie posiadające pełnej zdolności do czynności prawnych nie ma również zdolności procesowej w postępowaniu przed sądem opiekuńczym.

Zasada ta odnosi się jednak tylko do spraw majątkowych dziecka, przepis bo­ wiem art. 573 k.c. wprowadza od niej wyjątek co do spraw dotyczących osoby dziecka, przyznając w postępowaniu w tych sprawach dziecku, które ukończyło lat trzynaście, zdolność do podejmowania czynności, tj. zdolność procesową bez żadnych ograniczeń. Stanowi to istotną odrębność postępowania przed sądem opie­ kuńczym, rzutującą w sposób zasadniczy na kwestię reprezentowania dziecka w tym postępowaniu. W sprawach dotyczących osoby dziecka — dziecko, które ukoń­ czyło lat trzynaście, jest uprawnione do działania osobiście i nie musi ani nie może być reprezentowane przez rodziców lub przez opiekuna; nieuzasadnione jest również ustanawianie dla dziecka w tym celu kuratora według zasad art. 99 k.r.o. Kwestia reprezentowania dziecka w sądzie opiekuńczym w sprawach dotyczących osoby dziecka (które najczęściej w praktyce sądu występuje), wchodzi w grę tylko wówczas, gdy postępowanie takie dotyczyłoby osoby dziecka, które nie ukończyło lat trzynastu.24

Reprezentowanie przed sądem opiekuńczym dziecka przez rodziców lub jednego z nich, któremu to prawo przysługuje, powinno być rozstrzygnięte zgodnie z właś­ ciwą interpretacją art. 99 w związku z art. 98 § 1 i 2 k.r.o. Wypadki, w których w myśl art. 98 § 2 k.r.o. reprezentowanie dziecka przez rodziców jest wyłączone, mają na względzie sprzeczność zachodzącą między interesem dziecka a interesem rodziców, ich małżonków lub rodzeństwa dziecka. Istotne jest więc to, czy przy rozstrzyganiu sprawy dotyczącej władzy rodzicielskiej, której (tj. sprawy) uczest­ nikami są rodzice i dzieci, rzeczywiście taka sprzeczność zachodzi. Nie można jej wyłączyć, skoro uprawnienia dziecka wynikające z władzy rodzicielskiej są odpo­ wiednikiem obowiązków rodziców, a zasadniczym przedmiotem postępowania jest właśnie stwierdzenie, czy sprzeczność taka istnieje oraz jakie po\*inna znaleźć rozwiązanie z punktu widzenia dobra dziecka. Już samo poddanie nadzorowi sądu opiekuńczego wykonywania władzy rodzicielskiej przez rodziców — we wszystkich wypadkach, a więc nawet wówczas, gdy decyzje rodziców wydane w zakresie tej władzy nie wymagają zezwolenia sądu opiekuńczego — zakłada w swoim zało­ żeniu przeciwstawność interesów rodziców w najogólniejszym tego słowa znacze­ niu z dobrem dziecka. Przy przyjęciu apriorycznie sprzeczności między interesem rodziców a interesem dziecka w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej „od­ powiednie” w myśl art. 98 § 3 k.r.o. stosowanie zasad art. 98 § 2 k.r.o. prowadziłoby z reguły do wyłączenia prawa rodziców do reprezentowania dziecka w tych spra­ wach. W praktyce jednak takiego założenia z góry nie można przyjąć, wobec czego problem reprezentacji dziecka przez rodziców czy też przez kuratora powinien być

24 w u c h w a l e z d n i a 12.V .1969 r . I I I C Z P 24/69 (O S N C P z. 12/1969, p o z . 213) S ą d N a j w y ż s z y p o t w i e r d z i ł z a w a r t y w u z a s a d n i e n i u u c h w a ł y s k ł a d u s i e d m i u s ę d z ió w S N z d n i a 9.V I I I . 1952 r . C 1188/51 (O S N z. 2/1953, p o z . 32) p o g l ą d , ż e d z i e c k o m a s a m o , j e ś l i u k o ń c z y ł o l a t t r z y n a ś c i e , p r a w o w y s t ę p o w a n i a w s p r a w i e , k t ó r a g o d o t y c z y ( a r t . 573 k .p .c .) . W u c h w a l e z d r iM 1\2.V.1969 r . p o d a n o , ż e w s p r a w i e z w n i o s k u o z m i a n ę r o z s t r z y g n i ę c i a o w ł a d z y r o d z i c i e l s k i e j , z a w a r t e g o w w y r o k u o r z e k a j ą c y m r o z w ó d , d z i e c k o p o w i n n o b y ć u c z e s t n i ­ k i e m p o s t ę p o w a n i a r e p r e z e n t o w a n y m p r z e z k u r a t o r a . W ś w i e t l e u z a s a d n i e n i a u c h w a ł y n a ­ l e ż y p r z y j ą ć , ż e s f o r m u ł o w a n i e j e j t e z y j a k w y ż e j j e s t n i e p r e c y z y j n e i ż e p o g l ą d w n i e j w y r a ż o n y d o t y c z y t y l k o r e p r e z e n t o w a n i a p r z e z k u r a t o r a d z i e c k a , k t ó r e n i e u k o ń c z y ł o l a t t r z y n a s t u .